Monologik nutqni shakllantirishning nazariy asoslari, xususiyatlari, shakllantirish usullari. Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o‘qitish ishining mazmuni va uning vazifalari
Yuklangan vaqt
2025-02-02
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
15
Faytl hajmi
36,2 KB
Monologik nutqni shakllantirishning nazariy asoslari, xususiyatlari,
shakllantirish usullari. Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o‘qitish
ishining mazmuni va uning vazifalari
Reja:
1. Diolog nutqning mazmuni va vazifalarini izohlaydi.
2. Dialogik nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlarning ahamiyatiga
ta’rif beradi.
3. Monologik
nutqni
rivojlantirishga
doir
maxsus
mashg‘ulotlarning
ahamiyatiga ta’rif beradi.
4. Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o‘qitish ishining mazmuni va
uning vazifalari.
5. Qayta hikoya qilishni o‘rgatish metodikasi.
6. Hikoyalar turlari va ularni o‘rgatishning izchilligi.
Tayanch tushunchalar va iboralar: nutq shakllari, hikoyalash
turlari, so‘zlashuv madaniyatini shakllantirish, bolalarning yosh xususiyatiga
ko‘ra so‘zlashish.
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi - bolalarda ravon so‘zlashuv
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So‘zlashuv
nutqini shakllantirish vazifasi ko‘p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik
yoshli bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir-birini
tinglash, savollarga javob berish va o‘zi ham savollar berishi, suhbat mavzusi
bo‘yicha izchil javob berish qobiliyati shakllanadi.
4 yoshdan boshlab bolalarga suhbatda ishtirok etishni, uzluq-yuluq
fikrlardan nisbatan keng, izchil fikrlarga o‘tish, savollar berishni o‘rgatish zarur;
5-6 yoshli bolalar uzoq davom etadigan maqsadli suhbatlarga qodir bo‘ladilar.
Bolalarga qo‘yilgan savollarga ularning mazmunidan kelib chiqqan holda qisqa
yoki keng qilib aniq javob berish, suhbatdoshi so‘zini bo‘lmasdan diqqat bilan
tinglash, ularning javoblarini to‘ldirish, tuzatishlar kiritish, o‘zlari ham savollar
berishni o‘rgatish zarur va x.k. Ayni paytda shaxsning nutqiy sifatlarini
tarbiyalash - bolalarga kirishimlilik, xushmuomalalik, xushyorlik, bosiqlik kabi
sifatlarni shakllantirish;
suhbat jarayonida nutqiy muloqot madaniyati ko‘nikmalarini, tengdoshlar
jamoasi oldida chiqish qila olish qobiliyati va telefon orqali suhbatlashish
madaniyatini tarbiyalash lozim.
Monologik nutqning o‘quv vazifasi mustaqilligi, tugallanganligi, qismlari
o‘rtasida mantiqiy aloqasining mavjudligi bilan tavsiflanadigan ravon fikr
bildirishni o‘rgatishdan iboratdir, ya’ni bu -qisman (nutqiy) ko‘nikmalar va ona
tilida fikr bildirish uchun zarur bo‘lgan murakkab qobiliyatlarni shakllantirish
demakdir.
Ravon nutq ustidagi ishlarning asosiy rivojlantiruvchi vazifasi - bolalarning
fikrlashini, o‘z fikrini til vositalari yordamida aniq ifodalash qobiliyatini
rivojlantirish, nutqiy fikrlashga oid vazifalarni mustaqil ijodiy xal etish
ko‘nikmalarini shakllantirish, xotirani, tasavvurni faollashtirishdan iborat.
Vazifalarni muvaffaqiyatli xal etish uchun pedagog o‘ziga quyidagilarni
aniq tasavvur qilish zarur: 1 - ravon nutqni rivojlantirish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladigan til materiali; 2 - ushbu materialda shakllantirish mumkin
bo‘lgan nutqiy ko‘nikmalar va maxoratlar umumiyligi; 3 - ushbu ko‘nikmalarni
“oddiydan murakkabga” tamoyili asosida mashq qilishning ketma- ketligi.
Monologik nutq hikoya qilishni o‘rgatish jarayonida shakllanadi - bolalar
og‘zaki monologik nutqning ikki toifasini - qayta hikoya qilish va hikoya qilish,
tavsiflovchi hikoyalar, bayon qiluvchi hikoyalar, isbotlovchi hikoyalarni
o‘zlashtirib oladilar.
YUqorida qayd etilganidek, ravon nutqning ikki turi mavjud: dialogik
(dialog) va monologik (monolog) nutq.
Dialog - ikki yoki bir necha kishining o‘zaro suhbati. Suhbat maqsadi
odatda biron narsa haqida so‘rash va javob olish, biron-bir harakatga undashdan
iborat.
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning maqsadi - biron-bir fakt
haqida xabar berishdir.
Dialog o‘z uslubiga ko‘ra asosan, og‘zaki nutq, monolog esa odatda,
kitobiy uslubdagi nutq hisoblanadi.
Dialogik ravon nutqda ko‘pincha noto‘liq gaplardan foydalaniladi, tushirib
qoldirilgan gap a’zolarini so‘zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib tushunib
oladi, va og‘zaki uslubdagi, standart tuzilishdagi (qolip) to‘liq gaplardan
ko‘proq foydalaniladi: “u kelmay qo‘ya olmaydi” - ya’ni u albatta keladi.
Bunday tuzilishdagi gaplar monologik nutqda qo‘llanilmaydi. Bolalar
dialogik nutqni har kuni maishiy hayotda uchratishlari sababli uni ancha oson
o‘zlashtirib oladilar.
Biron-bir narsani tavsiflashda, biron narsa haqida bayon qilishda yoki
mulohaza yuritishda nutqning monologik shaklidan foydalaniladi. Nutqning
ushbu ikki turlari o‘rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi
bilan belgilanadi. Monolog doimo vaqtli yoki sabab-oqibatli aloqada bo‘ladigan
(bir-biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi.
Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo‘lishi mumkin: faktlar haqiqatdan
ham bir vaqtdalik yoki ketma-ketlik munosabatlarida bo‘lishi mumkin.
Bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb
ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli
munosabatlarda bo‘lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.
Bolalar monologik nutqni tushunib yetishlari va o‘z xabarlarini uzatish
maqsadida uni o‘zlashtirib olishlari uchun ular tegishli sintaktik tuzilmani
o‘zlashtirib olishlari lozim. Hamonki, bola oddiy keng tarqalgan gaplarni
tuzishni o‘rganib ololmas ekan, uning nutqi ravon bo‘lishi mumkin. Oqibatda -
monologik nutqning turli toifalarini o‘qitish - bu eng avvalo grammatika -
sintaksisga o‘qitishdir.
Bolalarga monologik nutqni o‘qitish qiyin, chunki bolalar kundalik hayotda
va kattalar nutqida ham monologik nutqni kamdan-kam xollarda eshitadilar:
bolalar bilan so‘zlashganda kattalar ko‘pincha dialog shaklidan foydalanadilar.
Monologik nutqning dastlabki ko‘nikmalarini maktabgacha bo‘lgan davrda
rivojlantirish lozim, chunki maktabda monologni o‘qitishni boshlash uchun kech
bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasining pedagogi bolalarga monolog-tavsif,
bayon qilish, muloxoza yuritishni o‘rgatish uchun maqbul didaktik material
topishga harakat qilishi zarur.
Ilk yoshda bola ravon nutqni eshitadi. Dastlab bu unga nisbatan aytilgan
luqmalar, so‘ngra esa ertaklar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari
bo‘ladi. Ravon nutqdan til elementlari - tovushlar, morfemalar, so‘zlar, gaplarni
ajratib olar ekan, bola ravon matnda har bir til elementining o‘rnini eslab qoladi,
bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til
sezgilarini rivojlantirish jarayonini tashkil etadi.
Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish
Dialog - suhbat bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari bilan muloqotining
asosiy shakli hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida o‘qitish ikki shaklda amalga oshiriladi:
a) erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg‘ulotlarda.
Dialog ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini
boyitish, talaffuzga oid, grammatik ko‘nikmalarni tabiiy ravishda rivojlantirish
bazasi, ravon nutq ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi hisoblanadi.
Dialog maxsus mashg‘ulotlarda o‘qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg‘ulot);
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa
bolalar bilan erkin muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli
mavzularda dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat shaklida,
ya’ni kattalar bilan bola o‘rtasida hamda bolalarning o‘zlari o‘rtasida fikr
almashish shaklida ro‘y beradi.
Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida qo‘llanilsa,
suhbat jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo‘shimcha ijobiy hodisa
ko‘rinishida qabul qilinadi, maktabgacha ta’lim muassasasida ham suhbat aynan
nutqni rivojlantirish uchun o‘tkaziladi. Biroq, nutq albatta borliq hodisasini aks
ettirishi, kodlashtirishi bois maktabgacha ta’lim muassasasidagi suhbat xuddi
maktabdagi kabi bilim beradi.
Suhbatlar mavzusi va mazmuni bolalarning yosh xususiyatlari hamda
ularning nutqiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda “Ilk qadam” tayanch
dasturi bilan belgilanadi.
Suhbat ta’lim metodikasi sifatida - bu tarbiyachining bolalar guruhi bilan
(yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo‘naltirilgan, muayyan
mavzuda
oldindan
tayyorlangan
so‘zlashuvidir.
Maktabgacha
ta’lim
muassasasida
takrorlovchi,
umumlashtiruvchi
va
nazorat-
tekshiruv
suhbatlaridan foydalaniladi.
Takrorlovchi va umumlashtiruvchi suhbatlarda tarbiyachi turli usullar
yordamida bolalarga ko‘rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash, to‘ldirish,
chuqurlashtirish
usullarini
o‘rgatadi,
bolalardagi
mavjud
bilimlarni
tizimlashtiradi, ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi.
Nazorat-tekshiruv suhbatlari pedagog tomonidan biron-bir o‘tilgan mavzu
bo‘yicha bolalarning bilimlarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Pedagog savollar
yordamida bolalarning biron-bir mavzuni o‘tish jarayonida olgan bilimlari
darajasini aniqlashi mumkin.
Bolalar bilan ishlash jarayonida pedagog tayyorlanmagan va tayyorlangan
suhbatdan foydalanadi.
Tayyorlanmagan suhbat (buni faqat bolalarga nisbatangina qo‘llash
mumkin, chunki bolalar ular bilan nimalar haqida so‘zlashishlarini, nimalarga
diqqat-e’tiborini jalb qilishlarini bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o‘tkazishda,
bolalar faoliyatining har xil turlarida: o‘yinlarda, mexnatda tashkil etilishi
mumkin. Tarbiyachi esa har qanday muloqot turiga tayyor turishi zarur. Zero,
buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini
bolalar bilan suhbatlashish tashkil etadi. SHuning uchun tarbiyachi bolalar bilan
shunday so‘zlashishi lozimki, toki u o‘z nutqi bilan bolalarga ona tilini o‘rgatsin.
Nutqiy muloqotga bo‘lgan zarurat tufayli to‘satdan yuzaga keladigan
suhbatda tarbiyachi o‘zining til sezgisiga ishongani holda o‘z nutqining
grammatik shaklini va uning jaranglashi (fonologiyasi)ni tayyorlamaydi, ammo
u har bir suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko‘rishi shart.
Tayyorlangan suhbat deb nomlanishining sababi shuki, bunda tarbiyachi
mashg‘ulotdan oldin (mashg‘ulotdan bir necha kun oldin) bolalarni shunday
vaziyatda qoldiradiki, bunda ularning diqqat-e’tibori bo‘lajak suhbat mavzusi
bo‘ladigan atrof-olamdagi hodisalarga jalb qilinadi, chunki faktlarga oid
materiallar bolalarga bungacha tanish bo‘lishi lozim.
Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning
yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni
ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) kirish (boshlash); 2) asosiy qism (suhbat
mavzusini rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish.
Kirish maqsadi bolalarning diqqat-e’tiborini suhbat mavzusiga jalb qilish,
ularda suhbatda ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari
olingan taassurotlarni, imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni
jonlantirishdan iborat.
Tarbiyachi suhbatlashadigan narsa (hodisa) haqida taklif qilgan topishmoq
ham kirish bo‘lishi mumkin. Suhbatni tegishli mavzudagi she’rni o‘qish yoki
suratlarni ko‘rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi
bo‘lajak suhbat mavzusini (maqsadini) shakllantiradi, uning muhimligini
asoslaydi, uni tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi.
Asosiy qism maqsadi - bolalar ko‘rgan narsalarni esga olish, qo‘shimcha
bilimlarni taxlil qilish, ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo‘shimcha
bilimlarni ma’lum qilish, ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan
iborat.
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi
mumkin. Har bir bosqich - bir mavzuni bo‘g‘in qismlari bo‘yicha taxlil qilishdan
iboratdir. Pedagog mashg‘ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab
olishi lozim.
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi
lozim, tarbiyachi imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga
chiqishlarining oldini olishi zarur (ba’zan ortiqcha faktlarni aniqlash uchun
undan chekinish mumkin, biroq so‘ngra yana asosiy suhbat mavzusiga qaytish
darkor). Tarbiyachi suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining
qo‘lida reja bo‘lsa, bolalar qanchalik mavzudan chetga chiqmasinlar, u ilgarigi
savol o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, deb hisoblagan paytda o‘z rejasidagi navbatdagi
savolni berish orqali ularni yana mavzuga qaytarish mumkin.
Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular
suhbat
mavzusini
oson
unutadilar,
har
bir
mayda-chuyda
narsaga
chalg‘iyveradilar. Bola qanchalik kichik bo‘lsa, u shunchalik tezroq chalg‘iydi,
xozirgina o‘zi aytgan narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o‘tadi.
Mashg‘ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni
oxiriga yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar biladigan narsalar haqida qo‘shimcha ma’lumotlarni xabar qilish
suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini
kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni
aniq maqsadni ko‘zlagan holda yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Suhbat
topishmoq, she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan
tugallanishi mumkin, ammo u ko‘pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib
chiqqan holda bolalarning axloq borasida o‘rganishi lozim bo‘lgan jihatlar
haqidagi mantiqiy xulosasi bilan yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o‘z
xulosasida o‘zi suhbat mobaynida bolalarga o‘rgatishi lozim bo‘lgan so‘zlar,
so‘z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo‘llashi lozim.
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab
o‘tirsa va o‘zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola
“suhbatlashishni” mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat
nomigagina bo‘ladi, xolos.
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o‘tkazish
maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo‘lsa, bu holda
mashg‘ulotni bolalarni uchta-to‘rtta kichik guruhga bo‘lgan holda o‘tkazish
zarur. Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan
suhbat davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat
tinglab o‘tirishini, balki so‘zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim.
Pedagog yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini
qanday olib borish lozimligi haqida batafsil ko‘rsatmalar berish zarur. Ota-
onalarning barchasi og‘zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara
oladilar.
Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o‘tkaziladi. Mazkur metodlar
ko‘pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
• Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari;
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
• To‘g‘ridan-to‘g‘ri - bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdosh
so‘zlarini bo‘lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda
o‘zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so‘zlash;
• Yo‘ldosh - talaffuz va grammatik ko‘nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish.
Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so‘z kabi turli
usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar
fikrlarini,
ularning
diqqat-e’tiborlarini,
xotiralarini,
emotsiyalarini
faollashtirishga yordam beradi. Ammo suhbat olib borishning yetakchi usuli
savollar hisoblanadi. Bolalar bilan suhbatning muvaffaqiyati va pedagogik
samaradorligi ko‘p jihatdan savollarning to‘g‘ri qo‘yilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Savollar berish hamda uning javobining murakkabligi va qiyinligini asta-sekin
kuchaytirib borishni bilish eng asosiy va zarur pedagogik odatlardan biridir.
Savol qo‘yish - bolalar oldiga ularning kuchi yetadigan darajadagi nutqiy
fikrlash vazifasini qo‘yish demakdir. Ayni paytda u xaddan tashqari
osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday vazifani qo‘yishdan maqsad
- bolalarni fikrlashga, eslashga undashdan iborat. Qanday fikrlash-nutqiy
vazifalarini qo‘yishiga qarab, savollarni reproduktiv, qidiruv va muammoli
savollarga ajratish mumkin.
Suhbatda ob’ektlar o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida xulosa bildirishni,
to‘plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun?
Nega? Nima tufayli? Ular nimasi bilan o‘xshash? Nima uchun? Qanday qilib?
kabi savollarga javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi
savollar yetakchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-
ketlikda joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun
reproduktiv, keyin yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli, biroq murakkab
bo‘lgan qidiruv savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi savollar. Savollar
aniq va maqsadli bo‘lishi lozim. Noaniq bo‘lgan savollar bolalarga javob
berishni qiyinlashtiradi - ular javob bera olmaydilar yoki noto‘g‘ri javob
beradilar. Savol aniq, shoshmasdan, mantiqiy urg‘ular, mazmuniy pauzalarga
rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish uchun
tarbiyachi pauza saqlab turadi. Agarda savol tez berilsa, bola uning mazmunini
tushunishga ulgurmaydi va tarbiyachi savolini bir necha marta takrorlashiga
to‘g‘ri keladi, bu esa bolaga javobni o‘ylashda xalaqit beradi, uni tarbiyachiga
quloq tutmaslikka o‘rgatib qo‘yadi. Bolaga savolni birinchi martada qabul
qilishni o‘rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
• Bolalar tomonidan o‘zlashtirilmagan, qo‘shma gaplar yoki bir turdagi
a’zolardan iborat bo‘lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
• Gapning
bolalar
o‘zlashtirmagan
mazmunli
bo‘laklarining
intonatsiyasini aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga
tushish, xursand bo‘lish intonatsiyasi va x.k);
• Bir o‘zakli so‘zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik, sabzavot-
sabzavotli va boshq.
• Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-
sepilgan, qo‘yish- qo‘yilgan.
Suhbat
jarayonida
bolalarni
savol
berishga
undash,
ularning
qiziquvchanligini rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi
uning fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy asarlar - ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu
bolalarning ularga tarbiyachi o‘qib bergan asarlarni o‘sha shaxslar nomidan
qayta aytib berish usullaridir.
Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun dialogik nutqni
o‘z ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish
bolalarning og‘zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron
bo‘lish intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional
jihatdan yanada boyiydi - u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox
xursand, gox qayg‘uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga og‘zaki dialogik nutqni o‘rgatish jarayonida teatrlashtirilgan
tomosha, qo‘g‘irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Sahnalashtirish o‘yini - bu bolalarning badiiy asarni uning qahramonlari
obrazlarida qayta hikoya qilib berishlari; bolalarning matnni erkin qayta aytib
berishlari va bolalarning syujetli-rolli o‘yinlaridir.
Syujetli-rolli o‘yinlarda bolalarga birinchi navbatda, o‘z nutqida ertak
matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika
yoki leksikada adabiy so‘zlashuv nutqi me’yorlaridan chekingan xollardagina
to‘g‘rilaydi; o‘yin chog‘ida fonetik xatoliklarga yo‘l qo‘yilganida uni to‘g‘rilash
shart emas.
Teatrlashtirilgan tomoshalar sahnalashtirish o‘yinlaridan shunisi bilan
farqlanadiki, unda badiiy asar matnini yoddan biladigan bolalar ishtirok etadilar,
ularning bu chiqishdan ko‘zlagan maqsadi - o‘z tinglovchi do‘stlarining
ko‘nglini olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska
qalpoqchalar va boshqa kiyimlar) chiqadilar.
Qo‘g‘irchoq teatri - bu syujetli «rejissyorlik» o‘yinning har xil turlaridir:
bolalar bir vaqtning o‘zida oddiy o‘yinchoqlar (o‘yinchoqlar teatri), petrushkalar
(qo‘l barmoqlariga kiyiladigan qo‘g‘irchoqlar, suratlar qirqimlari va x.k.)ni asar
qahramonlari rolini o‘ynashga majbur qilganliklari holda badiiy asar matnini
rollar bo‘yicha so‘zlaydilar.
Qo‘g‘irchoq tearti shakli quyidagilardir: o‘yinchoqlar teatri, petrushkalar
teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf.
Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga
siluetlar; teatr-kitoblar; panorama-kitoblar kabi turli ko‘rinishdagi ko‘rgazmali
qo‘llanmalarni chop etmoqdalar.
Yuqorida sanab o‘tilgan qo‘g‘irchoq teatri turlari maktabgacha ta’lim
muassasasida bolalar nutqini faollashtiruvchi metodik vositalar sifatida
foydalaniladi: bolalar pedagog yordamida, katta guruhlarda esa o‘zlari mustaqil
ravishda qo‘g‘irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular
nomidan ishtiyoq bilan so‘zlaydilar va shu tariqa o‘zlarining nutqiy
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Sahnalashtirish o‘yini - maktabgacha yoshdagi har qanday bolaning
teatrlashtirilgan chiqishidir.
Bolalarniing og‘zaki nutq ko‘nikmalarini o‘zlashtirishining borishiga
qarab, ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli
bo‘ldib borishi lozim.
Suhbat jarayonida bolalar bilan so‘zlashuvning jonliligi ko‘p jihatdan
og‘zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo‘lgan
grammatik tuzilmalarining turlichaligi bilan bog‘liqdir.
Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so‘zdan
iborat bo‘lgan javob berishlari mumkin (Sizga ertak yoqdimi - Xa.). Bolalarni
keng qamrovli javoblarga savollarni to‘g‘ri qo‘yish orqali yo‘naltirish zarur:
«Baxorda ob-havo ko‘proq qanday bo‘ladi? Bu xaqda aytib bering».
Bolaga mana bunday ko‘rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil
javob ber (ammo to‘liq javob bilan emas)», ulardan so‘rash mumkin: «Kim qisqa
javob bera oladi (yoki o‘rtog‘ingizdan chiroyliroq javob bera oladi»). Zarur
holatlarda pedagog qo‘yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini
namoyish qilishi mumkin.
Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish zarur.
Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o‘qitish ishining mazmuni va uning
vazifalari
Bolalarga monologik nutqni muntazam o‘qitish taxminan besh yoshdan boshlanadi.
Lekin bunga tayyorgarlik bola hayotining ikkinchi yilida - bolalarning o‘qish va
sanoq she’rlarni yodlash jarayonida boshlanadi. To‘rt yoshdan boshlab bolalar
monologning tavsiflash va bayon qilish turlarini qo‘llashga, Yetti yoshdan boshlab
esa - qisqa mulohaza yuritishga qodir bo‘ladilar.Monologning qiyinligi shundaki, u
diqqat-e’tiborini o‘zi uchun ahamiyatli bo‘lgan voqea yoki badiiy asarga qaratgan
boladan bir vaqtning o‘zida nafaqat narsalar, hodisalarni payqash, balki ular
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham sezishni talab qiladi. Bu bir vaqtning o‘zida fikrlash va
nutqni rivojlantirish vositasi hisoblangan xotirani ham ishga solishga olib keladi.
Kattalar bolaga g‘amxo‘rlik ko‘rsatib, monologlar uchun mavzu qidirish, bolalarni
tinglash orqali bu mushkulotlarni yengib o‘tishda ularga yordam beradilar.
Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqini rivojlantirishdagi asosiy natijalar
muloqot sohasidagi chuqur o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Tengdoshlar bilan muloqot
qilish birinchi o‘ringa o‘tadi. Bola o‘z tengdoshini kattalardan afzal ko‘ra boshlaydi
Qayta hikoya qilishni o‘rgatish metodikasi
Qayta hikoya qilishni o‘rgatish metodikasi Qayta hikoya qilib berish va hikoya
to‘qish monologga o‘qitish metodi hisoblanadi. Bolalar monologik matnlarni qayta
hikoya qilib beradilar, real va xayoliy voqealar haqida hikoya qiladilar, hikoyalar
to‘qiydilar.
Monologik nutqni o‘qitish metodini o‘zlashtirib olish pedagog uchun quyidagilarni
anglatadi: bolalarni tinglashni o‘rganish; qayta hikoya qilish va hikoya qilish,
shuningdek hikoya to‘qishda bolalarga yordamlashishni o‘rganish.Qayta hikoya
qilish - eshitilgan badiiy asarni ravon, ifodali aytib berish.Qayta hikoya qilish
nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki, bola tayyor mazmunni qayta aytib beradi,
bunda u muallifning tayyor nutqiy shakllaridan (lug‘at, so‘z oborotlari, tuzilish), uni
o‘qiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi usullaridan foydalanadi. Ammo bu
mexanik ravishdagi takrorlash emas, balki matnni tushungani holda erkin va
emotsional aytib berishdir.
Qayta hikoya qilib berishni o‘rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sekin
qiyinlashtirilib boriladi - yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarni aytib berish, yangi o‘qib
chiqilgan asarlarni aytib berish, hikoyachi shaxsini o‘zgartirgan holda (birinchi
shaxs nomidan emas, balki uchinchi shaxs nomidan va aksincha) aytib berish,
tarbiyachi rejasi asosida aytib berish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan reja asosida
aytib berish, o‘xshashlik asosida (analogiya bo‘yicha) aytib berish (qahramonni,
mavsumni o‘zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib berish (o‘yinchoqlar
siluyetlar), bolalar tanlovi bo‘yicha aytib berish.
Hikoyalar turlari va ularni o‘rgatishning izchilligi
Hikoya - biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli bayonidir.
Hikoya tuzish - hikoya qilib berishga nisbatan ancha murakkab faoliyatdir, chunki
bolalarning o‘zi ushbu mavzu bo‘yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shaklini
tanlashlari, uni ketma-ket (tarbiyachi yoki o‘z rejasi asosida) bayon qilishlari zarur.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko‘rsatish mumkin:
-qabul qilinishiga qarab aytiladigan hikoyalar (bolaning hikoya paytida nimani
ko‘rayotganligi haqida hikoya);
-xotira asosida hikoya qilish (bola hikoya aytish paytida nimalarni qabul qilganligi
haqida hikoya); -tasavvur asosida hikoya qilish (o‘ylab topilgan hikoya).
Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asoslangan bo‘lib,
bolalar faktlarni bayon qiladilar.
Tasavvurga asoslangan hikoyalar ijod mahsuli bo‘lib, unda hikoyachi bola
mavzuga qarab o‘z tajribasining shaklini o‘zgartiradi hamda yangi vaziyat va
obrazlar yaratadi.Bitta mashg‘ulotda bitta fikrda hikoyalar turlarining aralashib
ketishiga yo‘l qo‘yish mumkin: bola o‘yinchoqni tavsiflab (qabul qilish asosidagi
hikoya) bo‘lganidan so‘ng uni qayerda sotib olganligi yoki uni qanday qilib
tuzatganini (xotira asosidagi hikoya) aytib berishi mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan
barcha hikoyalar turlari ta’lim maqsadlaridan kelib chiqqan holda tavsiflash, bayon
qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin.
Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o‘qitish ishining mazmuni va uning
vazifalari yuzasidan VEN diagrammasini to‘ldiring.
1. Monologning bola uchun qiyinligi sababi nimada?
2. Maktabgacha bosqichdagi katta yoshli bolalarning nutqiy imkoniyatlari
xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Maktabgacha bosqichdagi katta yoshli bola nutqi vazifalarining turli-
tumanligini aniq misollar orqali tavsiflang.
• «Ravon nutq» tushunchasi nimani anglatadi?
• Nutq inson faoliyatida qanday vazifalarni bajaradi? Ularning har birini
tavsiflang.
• Kommunikativ tusdagi omillar deganda nimani tushunish lozim?
• Monologik nutqni shakllantirishda nimalar o‘quv va yo‘ldosh vazifalar
hisoblanadi?
• Tavsiflash, bayon qilish, mulohaza yuritishning nimaligini aniq
misollar orqali tavsiflab bering.
• Bolalarga dialogik nutqni o‘qitishning asosiy metodini tavsiflab bering.
• Suhbatdan qaysi tarkibiy komponentlarni ajratib ko‘rsatish mumkin?
2. Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring.
Mavzu savollari
V
-
+
?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
NAZORAT SAVOLLARI:
• Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga oid mashg‘ulotlarda pedagog
qaysi asosiy metodlardan foydalanishi zarur?
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Edited by N.F. McGinn and E.H.Epstein Comparative Perspectives on
the Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin;
Nev York; Lang, 1999
2. R.M.Qodirova. O‘zbekiston bolalar bog'chalari va maktablarida bolalarga 5-
6 yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o‘rgatish. T., “O‘qituvchi”1993.
3. F.R.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni o'zbekcha
so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993
4. R.M.Qodirova.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalarda
dialogik
nutqni
rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog‘och, 1998.
5. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi
tilni o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004.
6. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006.
7.
Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv
qo'llanma