MORFEMIKA1
REJA:
1. Morfemika haqida umumiy ma’lumot.
2. Asos morfema va uning xususiyatlari.
3. Affiks morfema va uning xususiyatlari.
4. Affiksal morfemalarning turlari.
5. Affikslarda shakl va ma’no munosabati.
6. So‘zning morfema tarkibidagi o‘zgarishlar.
7. Morfologik qayta bo‘linish.
Morfemika haqida umumiy ma’lumot
Morfemika so‘zning eng kichik ma’noli qismlari haqidagi ta’limotdir. Bu
kichik
qismlar
tilshunoslikda
morfemalar
deb
yuritiladi.
Masalan,
paxtakorlarimizga so‘zi paxta, -kor, -lar, -imiz, -ga qismlaridan iborat. Bu qismlar
turli xil so‘zlar tarkibida qatnashib, o‘ziga xos ma’nolar ifodalaydi. Bu qismlar yana
bo‘linadigan bo‘lsa, ularning ma’nosi yo‘qoladi. Demak, morfema so‘zning eng
kichik ma’noli qismidir.
Morfema tarkibiga ko‘ra fonemalar kompleksidan, ba’zan bitta fonemadan
iborat bo‘ladi. Masalan, u-ni, kitob-i.
Morfema so‘z tuzilishida zarur bo‘lgan eng kichik ma’noli qism sifatida
yasama so‘zlarning ham, so‘z shakllarining ham tarkibiga kiradi va shu shakllarda
ajratiladi. Boshqacha aytganda, morfema affikslari bo‘lgan so‘zlardagina
ajratiladi.
Masalan,
gulzor,
paxtakor,
temirchilik,
o‘qiganman
kabilar
1 Bu bo`lim Q.Sapayevning “Hоzirgi o‘zbек тili (mоrfеmikа, so‘z yasаlishi vа mоrfоlоgiya)” o‘quv qo‘llаnmаsidagi
ma’lumotlardan foydalangan holda yozildi.
morfemalarga ajratiladi, ammo uy, kitob, olma, oq, ko‘m-ko‘k kabi so‘zlar
morfemalarga ajratilmaydi. Ular yaxlit so‘zlardir.
Morfemalar vazifasiga ko‘ra so‘z yasalishiga ham, so‘z o‘zgarishiga ham
aloqadordir. Masalan, temir-chi so‘z yasash hodisasi, temir-ni shakl yasash
hodisasidir. Ko‘rinadiki, «yasash» termini (keng ma’noda) hosil qilish ma’nosini
ifodalaydi.
Morfema eng kichik ma’noli qism sifatida shu tilda (o‘zbek tilida)
so‘zlovchilarning xotirasida saqlanadi. Bu esa so‘zlarni ma’nosi anglashilib
turadigan qismlarga ajratish va, aksincha, xotirada mavjud bo‘lgan morfemalar
asosida yangi so‘z yasash yoki so‘zlarni turli grammatik shakllarga ko‘ra o‘zgartirish
imkoniyatini beradi. Shu jihatdan qaraganda, morfema, hammadan burun, tilning
eng muhim elementidir. Biroq morfema o‘z holicha xotirada saqlanib qoladigan
narsa bo‘libgina qolmay, balki grammatik shakllarning tuzilishida ham ishtirok
etadi. Bu jihatdan esa morfema til elementi bo‘lishi bilan birga, ayni zamonda nutq
elementi ham hisoblanadi.
Morfema biror so‘z doirasiga kirmay turib, leksik yoki grammatik qiymatga
ega bo‘lmaydi. Masalan, -chi morfemasi garchi o‘zbek tilida shaxs oti yasovchi
element sifatida xotirada saqlansa-da, ammo bunda konkret biron shaxs oti nazarda
tutilmaydi. Shuningdek, -ni affiksi tushum ma’nosidagi til elementi sifatida xotirada
saqlansa ham, u konkret so‘zning tushum kelishigi ma’nosini bildirmaydi.
Morfemaning leksik yoki grammatik xarakterdagi konkret ma’noga ega
bo‘lishi faqat nutqda, ya’ni gapda yuzaga keladi. Shuning uchun so‘zlarning
morfemalarga bo‘linishi nutq jihatidan emas, til jihatidandir.
Hozirgi o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan so‘zlarning morfologik tuzilishi tahlil
qilinar ekan, unda ajratiladigan har bir morfema hozirgi paytda anglanishi, ya’ni
ma’nosi tushunarli bo‘lishi shart. Shuning uchun hozirgi o‘zbek tilidagi
morfemalarni so‘zning hozirgi davrda tushunarli bo‘lgan, xotirada til elementi
sifatida saqlanadigan eng kichik ma’noli qismlari deb ta’riflash mumkin. Masalan,
talabalar-ning,
san’at-kor-lar-imiz-ning,
tin-ch-lik-parvar-lik,
mustaqil-lik-ni
kabilar.
Qo‘shimchali sodda so‘zlarni (o‘zak va qo‘shimcha) morfemalarga ajratish
tartibini qo‘shma, juft va takroriy so‘zlarga tatbiq qilinishi u qadar to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Chunki bu so‘zlar tarkibidagi har bir qism (komponent) aslida so‘zga xos bo‘lgan
grammatik tugallikka ega. Shuning uchun bu qismlar ma'lum «ichki» grammatik
munosabatda bo‘ladi. Masalan, Yangiyer, oshqozon, uchburchak, beshbarmoq
(ovqat) Yangiobod, Mirzacho‘l, otquloq, osh-non, qozon-tovoq, baland-past, qop-
qop (bug‘doy), tog‘-tog‘ (paxta), ko‘m-ko‘k (osmon) kabi qo‘shma, juft va takroriy
so‘zlarning har biri grammatik jihatdan to‘la shakllangan so‘zdan tashkil topgan.
Bundan tashqari, ular tarkibida affikslar ham yo‘q.
Ammo ba’zi qo‘shma va juft so‘zlarda affiks morfemalar bo‘lishi mumkin.
Bunday paytda ular morfemalarga ajratiladi. Masalan, kun-ga-boq-ar, muzyor-ar, ol-
ibsot-ar, qo‘l-ma-qo‘l, kun-dan-kun-ga, oy-ma-oy kabi.
Shunday qilib, morfema so‘zning hozirgi paytda yangidan ma’noli qismlarga
bo‘linmaydigan har bir o‘zagi, har bir qo‘shimchasidir.
Morfemalar ma’no va vazifasiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi:
Asos morfema va uning xususiyatlari
Asos morfema. Asos morfema so‘zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy
qism bo‘lib, qo‘shimchalar shu asos bilan birgalikda qo‘llanadi. Shunga ko‘ra, asos
morfema asosiy morfema, affiksal morfema esa ergash yoki yordamchi morfema
deb ham yuritiladi. Asos morfema so‘z yasalishi uchun ham, shakl yasalishi uchun
ham asos hisoblanadi. U so‘zning semantik yadrosini tashkil etadi.
Masalan, paxtakor, paxtazor, paxtachilik kabi so‘zlarda paxta – so‘z yasalishi
uchun asos bo‘lyapti. Paxtani, paxtaning, paxtalar kabi so‘zlarda u shakl yasalishi
uchun asos hisoblanadi.
So‘zga turli xil morfemalar qo‘shilib kelganda ham, asosning ma’nosi
o‘zgarmaydi. Undan yasalgan yangi so‘zlarning – yasalmalarning ma’nosi har vaqt
asos morfemaning ma’nosi bilan bog‘langan, shu ma’noga asoslangan bo‘ladi.
Masalan aql, katta, temir, arava, ter, o‘r kabi so‘zlardan yasalgan katta-lik, temir-
chi, arava-kash, ter-im, o‘r-oq kabi yasalmalarning ma’nosi yuqoridagi so‘zlarning
ma’nosiga asoslanadi.
Asosning qo‘shimchaga nisbatan yetakchi ekani faqat semantik jihatdandir.
Chunki u so‘zning tarkibiy elementi til birligi bo‘lgan so‘zlar singari hali ma’lum
grammatik qoida va qonunlar ta’sirida bo‘lmaydi. Shuning uchun ham asos
grammatik qiymatga ega bo‘lgan birlik deb emas, balki leksik qiymatga ega bo‘lgan
eng kichik butunlik deb baholanadi.
Asos morfema yasama bo‘lmaydi. U faqat tub bo‘ladi. Yasama asos deyish –
bu so‘zda ikki va undan ortiq asos bo‘lishi mumkin demakdir. Masalan, terimchi
so‘zining ter – (tub) va terim – (yasama) asoslariga, bilimdonlik so‘zining bil – (tub)
bilim –(1-yasama), bilimdon – (2-yasama) asoslarga ajratish lozim bo‘ladi.
Vaholanki, bu so‘zlarda bittadan (ter va bil) asos morfema bor. Asos faqat
qo‘shimchali so‘zlardagina mavjud.
So‘zni asos va qo‘shimchaga ajratishning ikki sharti bor:
1. Asos deb ajratiladigan qism bugungi tilda mustaqil ma’no ifodalashi, boshqa
qo‘shimchalar qabul qila olishi shart.
2. Qo‘shimcha deb ajratiladigan qism esa boshqa asoska ham qo‘shila olishi
shartdir. Masalan yig‘-im, ter-im, yig‘-ma, bos-ma, bos-iq, to‘s-iq, o‘r-im, bos-im
kabi.
Ta’kidlanganidek, asos avvalo, so‘zdagi asosiy tub, eng tub leksik ma’noni
ifodalaydi. U so‘zning semantik yadrosini tashkil qiladi. Bu ma’no hali o‘z
xarakteriga ko‘ra konkretlashmaganligi uchun abstrakt ma’no hisoblanadi. Ammo
o‘zbek tilida asosning ma’nosi faqat abstrakt (mavhum) bo‘ladi, deyish unchalik
to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ya’ni asosning ma’nosi ham konkret, ham abstrakt bo‘ladi.
Masalan, terim, terma so‘zlarining asosi birinchisida «yig‘ishtirib olish» (paxtani),
ikkinchisida narsalarni (shaxslarni) «to‘plash», «tanlash» (terma komanda)
ma’nosini ifodalaydi. Bu holatda asos mavhum ma’no ifodalagan. Ammo paxtani,
paxtaning kabi so‘zlaridagi paxta - asosi ma’lum bir narsa tushunchasini (konkret
ma’noni) ifodalagan.
Asosning ma’nosi ba’zi so‘zlarda so‘zning aniq leksik ma’nosiga teng kelsa,
ba’zi so‘zlarda teng kelmaydi. Masalan, kitobdan so‘zining leksik ma’nosi shu
so‘zning asosi - kitob anglatgan ma’noga teng keladi. Shu o‘rinda, demak, asosning
ma’nosi leksik ma’nodan iborat. Ammo boshliq, boshla, boshqarma so‘zlarining
leksik ma’nolari bosh (golova) asosi anglatgan ma’nodan farq qiladi. Chunki
yuqoridagi so‘zlarning asosi bosh - o‘sha so‘zlarning leksik ma’nolarini
ifodalamaydi, balki shu so‘zlarning asosida yotgan umumiy, abstrakt tushunchani
ifodalaydi. Bu tushuncha alohida bosh – (golova) so‘zininggina leksik ma’nosi
bo‘lishi mumkin.
Asos morfema o‘z konkret ma’nosidan uzoqlashib, umumiy xarakterda ma’no
ifodalaydigan vositaga, ya’ni affiksal morfemaga aylanishi mumkin. Masalan,
oshxona, ishxona, choyxona, talabnoma, taklifnoma, ruxsatnoma kabi so‘zlardagi
xona, noma elementlari shu o‘rinda bir ish faoliyat joyi ma’nosini, biror narsa turi
ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchaga aylangan.
So‘z va asos.
1. So‘z o‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, narsa-hodisalar, jarayonlar,
shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va
munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lug‘aviy ma’noga
ega bo‘lgan, shuningdek, turli xil grammatik ma’no va vazifalarda
qo‘llanadigan til birligidir. So‘z gapning (nutqning) qurilish materiali hisoblanadi.
Demak, so‘z obyektiv borliqdagi narsa yoki hodisalar haqidagi tushunchaning
tovush vositasi bilan ifodalanishidir. So‘z, ma’no ifodalash bilan birga, his-
tuyg‘ularni ham bildirishi mumkin (masalan, undovlar). Kelib chiqadiki, so‘z
tushunchani ifodalaydi yoki his-tuyg‘ularni bildiradi. Bularning hammasi so‘zning
ma’no tomonidir. So‘z yakka holda bildirgan ma’nosidan tashqari, qo‘llanishda,
nutq ichida ko‘chgan ma’noda ham ishlatilishi emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lishi
mumkin. Masalan: bolam so‘zi o‘rnida bo‘tam, qo‘zim, chirog‘im, deyish, bolasi
ko‘p o‘rniga jo‘jasi ko‘p, farzand o‘rniga tirnoq (farzandga zor - tirnoqqa zor)
deyish, bo‘tam, bolajonim, bolaginam, qizalog‘im, otajon, jon otam, jonim otam kabi
qo‘llashlar so‘zlarning emotsional bo‘yog‘i hisoblansa, Oh qanday go‘zal manzara,
hah, hali oqibat shumi? O, u yurak, o u tilla bosh, (U.Nosir) kabi gaplardagi undov
so‘zlar turli xil emotsiyalarni (his-hayajon) ifodalagan.
2. Asos. Morfema strukturasi jihatidan bo‘linmas holdagi so‘zning asos bilan
bir xil ko‘rinishda kelishi bu elementlarning yaqin munosabatini ko‘rsatadi. Ammo,
shunday bo‘lsa ham, ular bir-biriga teng hodisalar emas. Masalan, temir- temirchi,
o‘r-o‘roq, til – tilshunos, ish – ishla, bunda temir, o‘r, til, ish so‘zlari nutqda boshqa
so‘zlar bilan sintaktik aloqaga kirisha oladi (qiziq kitob, temir panjara, o‘zbek tili,
ish boshlamoq), ammo shu shakldagi temirchi, kitobxon o‘roq, ishla, tilshunos
so‘zlaridagi asoslar esa so‘zning bir elementi bo‘lib, bunday xususiyatga ega emas.
So‘zning o‘rni bilan, morfemalarga bo‘linishi, morfemaning esa ajralmas element
ekanligi, so‘zning grammatik jihatdan shakllangan bir butunlik bo‘lib, aniq bir
leksik-grammatik kategoriyaga – so‘z turkumiga kirishi, bunday turkumlarga
ajralishining so‘zgagina xosligi kabi hodisalar asos bilan so‘z orasidagi
farqlardandir. Shuningdek, so‘z nutqda gap bo‘lagi vazifasida keladi va o‘z
ma’nosidan tashqari, turli xil qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalaydi. Demak,
morfema so‘z ichida, so‘z esa nutq ichida yashaydi.
Aytilgan fikrlarni yakunlab, asosga shunday ta’rif berish mumkin: asos
so‘zning qo‘shimchalarni ajratgandan so‘ng qoladigan, hozirgi tub leksik
ma’noni yoki leksik ma’no asosida yotgan umumiy tushunchani ifodalaydigan
eng kichik qismidir. U qo‘shimchasi mavjud bo‘lgan so‘zlardagina ajratiladi.
Affiks morfema va uning xususiyatlari
Affiksal morfema (lotincha affixus – «bog‘langan», - «biriktirilgan»).
Qo‘shimcha (affiks) mustaqil qo‘llanmaydigan, bog‘liq holda, asoska qo‘shilib
keladigan, asosning leksik-grammatik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan har xil
ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan morfemadir. Qo‘shimcha asosning
ma’nosiga yangi leksik belgi - modal ma’no yoki faqat grammatik ma’noda
qo‘llanadigan asos yonidagi yordamchi ma’nodir. Ko‘rinadiki, qo‘shimcha,
birinchidan, asos ifodalaydigan tub leksik ma’noga yangi leksik belgi qo‘shishi
mumkin.
Masalan, temirchi so‘zidagi –chi qo‘shimchasi metallning bir turi ma’nosiga
shu metall bilan shug‘ullanuvchi shaxs belgisini qo‘shadi. Bu belgi alohida leksik
ma’noni tashkil etmasa ham, mavjud leksik ma’noga qo‘shilgan yangi belgidir.
Ikkinchidan, qo‘shimcha asos ifodalagan ma’noga qo‘shimcha grammatik ma’no
qo‘shishi mumkin. Masalan, bolalar kitoblarini o‘qidilar gapida bolalar (ega),
ko‘plikda bo‘lgani uchun kitoblarini (to‘ldiruvchi) o‘qidilar (kesim) ham ko‘plikda
kelgan. Bu o‘rinda –lar qo‘shimchasi, bir tomondan, narsaning ko‘p sonli ekanligini
(leksik belgi), ikkinchi tomondan esa, bu qo‘shimcha gapdagi boshqa so‘zning son
jihatdan o‘ziga mos bo‘lishini talab qilgan.
Uchinchidan, affiks asos ifodalagan ma’noga faqat grammatik ma’no qo‘shishi
mumkin. Masalan, kitob-ni, kitob-ning, kitob-dan, o‘qidi-m, o‘qidi-ng, o‘qi-di kabi.
To‘rtinchidan, qo‘shimcha asos yonida turadi. O‘zicha asossiz qo‘llanmaydi.
Va, nihoyat, beshinchidan, yakka holda ma’no xususiyati reallashmaydi.
Qo‘shimcha o‘z ma’no xususiyatiga ko‘ra asos morfemaga, ya’ni asosiy morfemaga
tayanadi. Shuning uchun qo‘shimcha ergash yoki yordamchi morfema hisoblanadi.
So‘zning qismlari bo‘lgan asos bilan qo‘chimcha o‘ziga xos xususiyatlari bilan bir-
biridan farq qiladi. Bular quyidagilar:
1. Asos so‘zning tub ma’no yadrosini tashkil qiladi. Qo‘shimcha esa o‘zak
morfemasiz leksik yoki grammatik ma’no ifodalamaydi, u nutqda oddiy tovushlar
yig‘indisi bo‘lib qoladi: -chi, -li, -si, -g, -i, -lik, -gar, -chil, -ga (-g‘a, -qa, -ka) kabi.
2. Asos leksik ma’no tomonidan butun bir tub so‘zga nisbatlanishi mumkin.
Masalan, ot (liq), bosh (la), ish(chi) so‘zlari ot, bosh, ish so‘zlariga nisbatlanishi
mumkin. Shuning uchun bu o‘rinda asosning ma’nosi butun so‘zning ham leksik
ma’nosidir.
Asosning ma’nosi har vaqt ham so‘zning ma’nosiga teng bo‘lavermaydi. Ya’ni
so‘z ifodalagan ma’no hamma vaqt asos ifodalagan ma’noga teng bo‘lmaydi.
Ayniqsa, so‘z yasovchi qo‘shimchalari bo‘lgan so‘zlarning ma’nosi asosning
ma’nosiga tayansa ham, yangi ma’no bo‘ladi. Masalan, ish-chi, temir-chi, til-shunos,
ish-la, oq-la, bilim-li, paxta-kor so‘zlarining ma’nolarini temir, til, ish, oq, bil, paxta
asoslarining ma’nolariga solishtirib ko‘rsak, bir tomondan, ular orasida semantik
farq borligini ko‘ramiz. Ikkinchi tomondan esa, o‘sha ma’nolar asoslarning
ma’nolari bilan ichki jihatdan bog‘langanligini, undan kelib chiqqanligi sezilib
turadi.
Qo‘shimchalar esa butun so‘zga nisbatlanmaydi. Ba’zan fonetik jihatdan butun
so‘zga teng kelib qolishi mumkinday ko‘rinsa ham, uni qo‘shimchaning mustaqil
so‘zga teng kelib qolishi deb tushunmaslik kerak. Masalan, (iz) chil, mis (kar), o‘t
(qiz), yoza(man), yoza(san), yoza(siz) kabi so‘zlardagi qo‘shimchalar tovush
tomonidangina so‘zga o‘xshashdir.
3. Asos unlisiz bo‘lmaydi. U fonetik jihatdan kamida bir bo‘g‘inga to‘g‘ri
keladi. Masalan, osh, ish, u, bu, shu, un, bor, kel, yoz kabi. Qo‘shimchalar esa unlisiz
ham bo‘la beradi. Masalan, (o‘qi)t, (ishla)sh, (ela)k, (yaltira)q, (tin)ch, (ishla)y kabi.
4. Asosning fonetik variantlari kamdan-kam bo‘ladi. Masalan, yosh(lik), va
(yash)a, ong(li) va ang(la), sariq va sarg‘(ay) kabi. Qo‘shimchalarda esa fonetik
variantlar nisbatan ko‘proq uchraydi. Masalan, (turt)ki, (supur)gi, (chop)qi, (chol)g‘i
yoki (chol)g‘u; (eg)ik, (sin)iq, (buz)uq, (tut)qin, (so‘l)g‘in, (tur)g‘un; (o‘yin)choq,
(erin)chak, (sirg‘an)chiq, (qizg‘an)chiq kabilar.
5. So‘zning asos va qo‘shimchalarga bo‘linishi ma’no jihatdan o‘zaro aloqador
bo‘lgan so‘zlarni bir-biriga solishtirib ko‘rganda, ayniqsa, aniq ajralib turadi.
Masalan, suvli, suvsiz, suvchi, suvdon, suvsira so‘zlari solishtirib qaralsa, ularda bir
morfemaning aynan takrorlanganini ko‘ramiz. Bu morfema suv bo‘lib, u o‘sha
so‘zlarning umumiy o‘zagidir. Bir umumiy asoska ega bo‘lgan bunday so‘zlar
qarindosh yoki asosdosh so‘zlar deyiladi. Aksincha, so‘zning tuzilishida asoslar har
xil, qo‘shimchalar esa bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan, temirchi, ishchi, traktorchi,
baliqchi (qush) doirachi kabi. Biroq bunday so‘zlar qarindosh so‘zlar deb
aytilmaydi.
6. Nutqda ishlatilishi jihatidan qaraganda asoska nisbatan qo‘shimcha ko‘proq
takrorlanadi. Masalan, Qish bo‘yi allaqaysi yerlarda junjib chiqqan qush zotlari –
chumchuqlar, chittaklar, to‘rg‘aylar, sa’valar... o‘z to‘plari bilan vijir-vijir,
chug‘ur-chug‘ur sayrab kuladilar (A.Qodiriy). Bu gapdagi vijir va chug‘ur
so‘zlarini hisobga olmaganda so‘zlarning birortasi ham takrorlangan emas.
Vaholanki, -lar qo‘shimchasi 8 marta, (i)b qo‘shimchasi 2 marta, –i qo‘shimchasi 3
marta takrorlangan.
Kembrij universiteti professori J.Yul tomonidan nashr qilingan darslikda
morfemalar quyidagi ikki guruhga bo`linadi: 1. Erkin morfemalar. 2. Bog`liq
morfemalar.2
From these examples, we can make a broad distinction between two types
of morphemes. There are freemorphemes, that is, morphemes that can stand by
themselves as single words, for example, open and tour. There are also bound
morphemes, which are those forms that cannot normally stand alone and are
typically attached to another form, exemplified as re-, -ist, -ed.
2 George Yule. The Study of Language. CAMBRIDJE UNIVERSITY PRESS. 2010, 67-bet.
Affiksal morfemalarning turlari
Affiksal morfemalar ma’nosi va fazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: 1) so‘z
yasovchi qo‘shimchalar; 2) shakl yasovchi qo‘shimchalar.
So‘z yasovchi qo‘shimchalar. Bu qo‘shimchalar turli so‘zlarga qo‘shilib,
uning ma’nosi bilan bog‘langan yangi so‘z hosil qiladi. Masalan, -m (-im, -um)
qo‘shimchasi harakat va holat anglatgan bilmoq, termoq, to‘plamoq, kechirmoq,
tuzmoq kabi fe’llardan narsalik ma’nosini, ish-harakat natijasini ifodalovchi ot
yasashga xizmat qiladi: bilim, terim, to‘plam, kechirim, tuzum kabi.
Yasovchi qo‘shimchalar bir turkum doirasiga mansub yangi so‘z yasashga
(bola-lik, sir-dosh, olma-zor – otdan ot yasalgan) va bir turkumdan boshqa turkum
so‘zi yasashga xizmat qiladi: suz-ma, qir-g‘ich, o‘s-ma, kul-gi, to‘sha-k (fe’ldan ot
yasalgan), ko‘z-la, varaq-la, zavq-lan, boy-i (otdan fe’l yasalgan), kes-kin, chop-qir,
och-iq (fe’ldan sifat yasalgan), ko‘k-ar, keng-ay, yangi-la, oq-la (sifatdan fe’l
yasalgan), chirq-illa, shitir-la, gumbir-la, (taqlidiy so‘zdan fe’l yasalgan) kabi.
So‘zga birdan ortiq yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan uning tarkibi
murakkab qurilishga ega bo‘lib boradi: bilimdonlik so‘zi bilimdon yasash asosidan –
lik qo‘shimchasi orqali yasalgan. Bilimdon so‘zi uchun esa bilim yasash asosi va –
don yasash vositasi bo‘lib xizmat qilgan. Bilim so‘zi ham, o‘z navbatida, -im
qo‘shimchasi orqali bil asosidan yasalgan.
Yasovchi qo‘shimchalarning so‘z yasash darajasi bir xil emas. Ayrim
qo‘shimchalar juda ko‘p miqdorda yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qilsa, ba’zilari
miqdor jihatidan kamroq so‘z yasaydi yoki so‘z yasash xususiyatini hozir umuman
yo‘qotgan. Yasovchi qo‘shimchalar shu jihatdan uch turga bo‘linadi: 1) unumli
qo‘shimchalar; 2) kamunum qo‘shimchalar; 3) unumsiz qo‘shimchalar.
1. Juda ko‘p yangi so‘z yasashga xizmat qiluvchi qo‘shimchalar unumli
qo‘shimcha deyiladi: ish-chi, tarix-chi, traktor-chi, jang-chi, bo‘yoq-chi; aql-li,
bola-li, g‘ayrat-li, yeyish-li; tuz-la, oq-la, joy-la; bo‘l-ma, mosla-ma, qatla-ma,
bola-lik, yosh-lik, tinch-lik, do‘st-lik kabi.
2. Kamroq so‘z yasash uchun xizmat qiluvchi qo‘shimchalar kamunum
qo‘shimcha deyiladi: taro-q, tirno-q; tosh-qin, yon-g‘in, qir-g‘in; mehnat-kash,
chizma-kash; ek-in, yig‘-in, tug-un.
3. Hozirgi o‘zbek tilida yangi so‘z yasash xususiyatini yo‘qotgan
qo‘shimchalar unumsiz qo‘shimcha deyiladi. Bu qo‘shimchalar o‘zbek tilida ma’lum
davrlarda yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qilgan bo‘lsa ham, hozirgi vaqtda tilda
sanoqli so‘zlar tarkibidagina saqlanib qolgan: qoro-vul, dard-chil, ep-chil, yugur-
dak, kekir-dak kabilar.
So‘z yasovchilarning asosiy qismini o‘zbek tilining o‘z qo‘shimchalari tashkil
qiladi. Shu bilan birga, o‘zbek tilida boshqa tillardan o‘zlashgan yasovchilar ham
qo‘llanadi; -don, -dor, -kor, -zor, -shunos, ser-, no- kabilar tojik tilidan o‘zlashgan.
Bu yasovchilar dastlabki vaqtlarda tojik tilidan qabul qilingan so‘zlar tarkibida
qo‘llangan bo‘lib, keyinchalik so‘z yasash vositasi sifatida o‘zbek tilidagi so‘zlarga
ham qo‘shilib, yangi so‘z yasash vazifasini o‘tay boshladi: tuz-don, kul-don, salmoq-
dor, olma-zor, uzum-zor, til-shunos, tuproq-shunos, paxta-kor, ser-suv, no-o‘rin
kabi.
Rus tilidan qabul qilingan realist, redaksiya, student, aspirant, direktor singari
so‘zlar tarkibidagi –ist, -izm, -tsiya, -ant (-yent), -tor kabilar o‘zbek tilida so‘z
yasovchi qo‘shimchalar qatoriga kiritilmaydi. Bunday so‘zlar o‘zbek tilida
morfemalarga ajratilmaydi, balki yaxlit bir so‘z sifatida qaraladi.
Shakl yasovchi qo‘shimchalar. Bu qo‘shimchalar so‘zning leksik ma’nosini
o‘zgartirmaydi, yangi so‘z yasamaydi, balki shu so‘zning grammatik shaklini
yasaydi, unga yangi grammatik ma’no qo‘shadi, kichraytirish, erkalash, takror,
davomlilik kabi har xil qo‘shimcha ma’no anglatuvchi yoki so‘zning gapda biror
vazifani bajarishga moslashgan shakllarini yasaydi. Masalan, paxta-ning, paxta-dan,
paxta-ni, paxta-ga; vatan-im, vatan-ing, vatan-i; kelgan-man, kelgan-san; o‘qi-di-
m, o‘qi-di-ng; ikki-nchi, kel-ar, kel-ib; uy-cha, qush-cha, qo‘zi-choq, katta-gina
kabi.
Shakl yasovchi qo‘shimchalar o‘z xususiyatiga qarab ikki turga bo‘linadi: 1)
kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar; 2) nokategorial shakl yasovchi
qo‘shimchalar.
Kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar so‘zlarning o‘zgarishi bilan
bog‘liq bir butun sistemani tashkil qilgan grammatik shakllarni hosil qiladi va ular
ma’lum grammatik kategoriyalarga, paradigmalarga birlashadi. Jumladan, ot va
otlashgan so‘zlarga xos grammatik son, egalik va kelishik shakllarini yasovchi
qo‘shimchalar; fe’llarga xos shaxs-son shakllari, zamon shakllari va u bilan bog‘liq
mayl shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalarga
kiradi.
Nokategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar grammatik ma’no ifodalovchi
shakl yasaydi, lekin bu qo‘shimchalar shakllar sistemasini – paradigmani hosil
qilmaydi. Bular asosan quyidagilar:
1. Otlarda kichraytirish, erkalash, chegara kabi har xil ma’nolarni anglatuvchi
shakl yasovchi qo‘shimchalar: -cha, -loq, -chak, -choq, -gina, -gacha: uy-cha, bo‘ta-
loq, qo‘zi-choq, kelin-chak, shahar-gacha kabi.
2. Ot, sifat va ravishlarda modallik (-gina: qiz-gina, yaxshi-gina, tez-gina),
sifatlarda belgining kuchsiz ekani kabi ma’nolarni anglatgan shakl yasovchilar -ish,
- (i)mtir: ko‘k-ish, ko‘k-imtir..
3. Sonlarda donalik, chama, jamlovchi, tartib son turlarini yasovchi
qo‘shimchalar: -ta, -cha, -ov, -ala, - (i)nchi: ikki-ta, uch-ov, besh-ta-cha, uch-ala,
to‘rt-inchi kabi.
4. Fe’llarda harakatning takror, davom, kuchsizlanish kabi miqdor shakllari
yoki biror vazifani bajarishga moslashgan sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi
shakllarini yasovchi qo‘shimchalar: -(i)msira, -(i)nqira, -gila, -gan, -(i)b, -gach, -
moq: kul-imsira, qizar-inqira, yugur-gila, kel-gan, kel-ib, kel-gach, kel-moq kabi.
Qo‘shimchalarning so‘zga qo‘shilish tartibida ma’lum qonuniyat bor.
Ma’lumki, so‘z yasovchi qo‘shimchalar so‘zning material qismiga, leksik ma’no
ifodalovchi qismiga kiradi. Shunga ko‘ra, tabiiy ravishda, bu turdagi qo‘shimchalar
so‘zga shakl yasovchi qo‘shimchalardan oldin qo‘shiladi: ishchi-lar, ishla-di,
chiroyli-roq va b.
Shakl yasovchi qo‘shimchalarning sintaktik munosabat ifodalamaydigan turi
sintaktik munosabat ifodalaydigan turidan oldin qo‘shiladi: ishchi-lar-ga, ishla-ma-
di, ishla-yap-ti kabi.
Demak, so‘zda so‘z yasovchi qo‘shimcha, shakl yasovchi qo‘shimchaning
sintaktik munosabat ifodalamaydigan va bunday munosabatni ifodalaydigan turi
qatnashganda, ularning qo‘shilish tartibi quyidagicha bo‘ladi: asos - so‘z yasovchi
qo‘shimcha + sintaktik munosabat ifodalamaydigan shakl yasovchi qo‘shimcha
+ sintaktik munosabat ifodalaydigan shakl yasovchi qo‘shimcha: ish-chi-lar-ga,
ish-la-yap-ti, paxta-kor+lar-imiz-ga, uqi-gan-man, yoz+ib-di.
O‘zbek tilida qo‘shimchalar suffiks xarakterida bo‘ladi, ya’ni so‘zda asosdan
keyingi o‘rinda turadi: ish-chi, qish-la, kuch-li, maktab-ni, bola-lar, ishla-sin, ishla-
t-yap-man kabi. Lekin boshqa tillardan kirib, o‘zlashib qolgan so‘zlarda asos oldiga
qo‘shiluvchi qo‘shimchalar (prefikslar) ham bor. Bular so‘z yasovchilar
doirasidagina uchraydi: ser-harakat, no’-o‘rin, ser-tashvish; ba-quvvat, be-nuqson,
be-tashvish; anti-fashist, anti-demokratiya kabi.
Qo‘shimchalar struktura jihatidan sodda yoki qo‘shma bo‘ladi. Masalan,
paxtakor,
paxtadan
so‘zlaridagi
–kor
va
–dan
qo‘shimchalari
sodda
qo‘shimchalardir. Demak, sodda qo‘shimcha, hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan
bir-butun yaxlit holda bo‘ladi.
Qo‘shma qo‘shimchalar hozirda mustaqil qo‘shimcha sifatida qo‘llana
oladigan ikki yoki undan ortiq qo‘shimchaning o‘zaro birikib, bir qo‘shimcha - bir
morfema holiga kelishidan tug‘iladi. Masalan, mo‘lchilik, odamgarchilik. Hozirgi
o‘zbek tilida –chi, -lik va –gar qo‘shimchalari so‘z yasash uchun xizmat qiladi, ya’ni
ularning har biri alohida bir qo‘shimchadir (suv-chi, do‘st-lik, zar-gar kabi). Lekin
mo‘lchilik, odamgarchilik so‘zlari tarkibidagi –chilik va –garchilik qo‘shimchalari
yaxlitligicha bir qo‘shimcha hisoblanadi (ular qismlarga ajralmaydi). Shunki hozirgi
o‘zbek tilida mo‘lchi, odamgar yoki odamgarchi so‘zlari yo‘q. Demak, birdan ortiq
affiksal morfemaning o‘zaro birikib, bir butun holga kelishidan hosil bo‘lgan
qo‘shimcha murakkab qo‘shimcha deyiladi.
Qo‘shma qo‘shimchalar vazifasi bir xil yoki har xil bo‘lgan qo‘shimchalarning
birikuvidan hosil bo‘lishi mumkin. Masalan, serobgarchilik so‘zidagi –garchilik
uchta so‘z yasovchi qo‘shimchaning birikishidan hosil bo‘lgan. Zavqlanmoq
so‘zidagi –lan qo‘shimchasi bir so‘z yasovchi (-la) va bir shakl yasovchi (daraja
yasovchi -n) qo‘shimchaning birikishidan hosil bo‘lgan. Kelmoqda so‘zidagi –
moqda qo‘shimchasi ikki shakl yasovchi (-moq va -da) qo‘shimchaning birikishidan
hosil bo‘lgan.
Affikslarda shakl va ma’no munosabati
So‘zlarda bo‘lganidek, qo‘shimchalarda ham shakl va ma’no munosabati asosida
omonimiya, polisemiya, sinonimiya va antonimiya kabi hodisalar uchraydi.
Affiksal omonimiya. Shaklan bir xil bo‘lib, ma’no jihatidan turlicha turkumlarga
xos so‘z yasovchi va shakl yasovchi affiks omonim affiks deyiladi. Ular shaklan bir xil
bo‘lsa ham, lekin ma’no jihatidan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa-boshqa
qo‘shimcha hisoblanadi.
Affiksal omonimiya quyidagi ko‘rinishlarga ega:
1. So‘z yasovchi qo‘shimchalar o‘zaro omonimlik munosabatida bo‘ladi. So‘z
yasovchi qo‘shimchalarning bir so‘z turkumi doirasida omonimlik holatida bo‘lishi juda
kam uchraydi. Bu hodisa ko‘pincha ikki, ba’zan uch so‘z turkumi doirasida bo‘ladi.
So‘z yasovchi qo‘shimchalarning omonimlik munosabatida bo‘lishi quyidagicha:
a) –k, -q (-ik, -iq, -uk, -oq): kura-k, tesh-ik, chiz-iq, yut-uq, yamo-q, tuz-oq, o‘r-oq
(ot); eg-ik, sin-iq, qo‘rq-oq, yum-uq (sifat); ko‘z-ik, kech-ik, yo‘l-yo‘liq (fe’l) kabi;
b) –gi (-ki, -qi); supur-gi, chop-qi, tep-ki (ot); kuz-gi, kech-ki, qish-ki (sifat) kabi;
v) –in, -un: ek-in, tug-un, yig‘-in (ot); erk-in, yashir-in (sifat) kabi;
g) –lik; bola-lik, mustaqil-lik, paxtachi-lik, yaxshi-lik (ot); hafta-lik, kun-lik, tush-lik,
buxoro-lik (sifat);
d) –qin, -g‘in (-qun, -g‘un); tosh-qin, yon-g‘in, uch-qun (ot); yor-qin, oz-g‘in, tur-
g‘un (sifat) kabi;
ye) –don: tuz-don, kul-don, qalam-don (ot); bilim-don, gap-don, qadr-don (sifat)
kabi.
2. So‘z yasovchi qo‘shimcha bilan shakl yasovchi qo‘shimcha omonimlik
munosabatida bo‘ladi:
a) –chak, -choq, -chiq: kuyun-chak, maqtan-choq, sirg‘an-chiq (sifat); kelin-chak,
toy-choq, qop-chiq (otning kichraytish – erkalash shakli) kabi;
b) –cha, -larcha, -lab: qisqa-cha, yashirin-cha, do‘st-larcha, mard-larcha, oy-lab,
yil-lab (ravish); uy-cha, shahar-cha (otning kichraytish shakli); o‘n-larcha, yuz-lab, ming-
lab (son shakllari) kabi;
v) –ma; gazla-ma, bos-ma, o‘s-ma (ot) va yasa-ma, tug‘-ma, qayril-ma (qosh);
qaynat-ma (sho‘rva) (sifat); kel-ma, o‘qi-ma, bor-ma (fe’lning bo‘lishsiz shakli) kabi;
g) – (a)r: ko‘k-ar, oq-ar (sifatdan fe’l yasalgan); kel-ar, oq-ar (suv), ko‘r-ar ko‘z, bor-
ar (yer), (sifatdosh shakli) kabi;
