MOSLASHUVGA TAYYOR BO‘LISH REJA: 1. Iqlim o‘zgarishining qishloq xo‘jalik ekinlariga ta’siri 2. Iqlim o‘zgarishining suv resurslarga ta’siri 3. Iqlim o‘zgarishiga moslashish Iqlim o‘zgarishining qishloq xo‘jalik ekinlariga ta’siri Iqlim ssenariyalariga ko‘ra yozgi haroratning o‘sishi uncha katta emas, lekin qishloq xo‘jaligi ekinlarining rivojlanishida noqulay hisoblangan o‘ta issiq kunlar soni ortishi mumkin. A.X. Abdullaevning (1997) ma’lumotlari bo‘yicha maksimal havo haroratining 400dan yuqori bo‘lishi qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirishda, ayniqsa ularning gullashi davrida noqulayliklar keltirib chiqaradi. Ekin muddatining optimal muddatlariga nisbatan 5-10 kunga surilishi hosildorlikni o‘rta hisobda 10-20% ga pasaytiradi. O‘rtapishar va o‘rta kechpishar sholi navlarining hosildorligi barcha ekin zonalarida havo harorati 2-30 ga ko‘tarilganida hozirgi darajaga nisbatan 80-90%ga pasayadi, kechpishar navlar uchun bu ko‘rsatgich 80-100% ni tashkil qiladi. Havo harorati yanada ko‘tarilib borganida sholining hosildorligi 55-80% ga pasayadi. G‘o‘za suv bilan optimal ta’minlanganida va mavjud melioroativ holatda havo harorati 1-20 ga ko‘tarilganida hamda optimal muddatda ekilganida hosildorlik 3- 12% ga ko‘tarilishi mumkin. Havo harorati yana 2-30 va undan ortiqqa ko‘tarilganda hosildorlik 2-4% ga pasayadi. Havo harorati o‘rtacha 2-30 ko‘tarilganda va baland haroratli kunlar soni ortib borganda Zarafshon vohalarida, ya’ni Samarqand va Buxoro viloyatlarida paxta hosildorligi 6-12% pasayishi mumkin. Havo haroratining 2-30 va undan yuqoriga ko‘tarilishi bugungi suv ta’minoti sharoitlarida, ayniqsa, ekishning optimal muddatlariga va sug‘orish rejimiga rioya qilinganida qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligining jiddiy pasayishiga olib keladi. Haroratning 2-30 oshishi ekinlarning suvga nisbatan talabini hozirga qaraganda 10%ga oshiradi. Samarqand viloyatining Urgut tumani O‘zbekiston Respublikasida tamaki etishtirishga ixtisoslashgan yagona tuman hisobalanadi. Tamaki paxtaga nisbatan salqin ob-havo sharoitida yaxshi rivojlanadi va uning tomirlariga havo erkin kirib turishi lozim. SHu sababli ham tamaki og‘ir mexanik tarkibli tuproqlarida yaxshi o‘smaydi. Engil mexanik tarkibli tuproqlar tarqalgan chala-cho‘l mintaqadan dasht mintaqaga o‘tuvchi tabiiy sharoit tamaki uchun eng optimal sharoit hisoblanadi. Biz yuqorida keltirgan raqamlar bo‘yicha iqlim isshi ro‘y bersa, tamaki uchun ham agroiqlimiy sharoit o‘zgaradi va tamakining hosildorligi pasayib ketishi mumkin. Iqlim o‘zgarishining suv resurslarga ta’siri Havoning isishi O‘rta Osiyodagi daryolarga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Bu eng avvalo daryolarning to‘yinishidagi farqlar bilan izohlanadi. Qordan to‘yinuvchi daryolarda harorat ko‘tarilgan sari suv oqimi kamayib boradi. Muzlikdan to‘yinuvchi daryolar esa «inertroq»dir, chunki haroratning ko‘tarilishi bilan baland tog‘lardagi mangu va muzlar ko‘proq erib, dastlab suv ko‘payadi, keyinchalik esa suvda keskin kamayish ro‘y beradi (6.10-rasmda). Iqlimiy vaziyatning sun’iy ssenariysida, masalan havo harorati 1,2,3,40 ga ko‘tarilganda to‘yinish turi har xil bo‘lgan daryolar suv oqimi ko‘rsatilgan. Zarafshon va Vaxsh daryolari muz va qordan ozuqlanuvchi daryolar hisoblanadi, shu tufayli ham havo harorati 10 oshganda bu daryolarda suv hajmi deyarlik o‘zgarmaydi. Qor va muzdan, asosan qordan va buloq suvlaridan ozuqlanuvchi daryolarda (Ohangaron, CHotqol, Piskom, Kuchart) harorat 10 ko‘tarilganda ham suv 2-6%ga kamayadi. Havo harorati 20 va 30 oshsa daryolar suvi ko‘payishi o‘rtacha me’yordagi suvga nisbatan 5-6%, 10-12%dan 20%gacha kamayadi. Harorat 40 oshgan holatda Ohangaron daryosi suvi 40%, Zarafshon daryosi suvi esa 30%gacha kamayishi mumkin. So‘zsiz, daryo suvlarining kamayishi daryolar vodiysida qurilgan suv omborlari suvining ham kamayishiga sabab bo‘ladi. Havo haroratining 1-20ga ko‘tarilganda daryolar suvi ancha kamayadi va uzoq istiqbolda qor va muzdan to‘yinuvchi suv oqimlari keskin qisqaradi. Havo haroratining 1-20 ga ko‘tarilishi muzlarning erishini kuchaytiradi. 1957-1980 yillarda Orol dengiz havzalaridagi muzliklar 115 km3 muz (taxminan 104 km3 suv) yo‘qotgan, bu 1957 yilgi muz zahiralarining deyarlik 20% tashkil etadi. 2000 yilgacha bo‘lgan yo‘qotishlar 1957 yilgi zahiralarning yana 14%ni tashkil qiladi. 2020 yilga borib muzliklar dastlabki hajmga nisbatan yana 10%ni yo‘qotadi. Havo harorati 3-40 ko‘tarilsa tog‘larda muzliklarni halokatga olib keladi. Suv resurslari hozirgi holatiga nisbatan 30-40% kamayishi mumkin. Havo haroratining 1-20 ga ko‘tarilishi suvdagi yo‘qotishlarni (bug‘lanish, filtratsiyaning kuchayishi) yana 10% ortishiga olib keladi. Kuchayib borayotgan suv resurslari taqchilligi davlat va umuman regionning barqaror rivojlanishini suv bilan ta’minlashga yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish, ularni mavjud barcha suv resurslaridan samarali foydalanishga zarurligini belgilaydi. Suv Bilan ta’minlanganlikni oshirishning asosiy yo‘llari quyidagilardan iborat: - suv iste’molini qisqartirish; -sug‘orish tizimlarini takomillashtirish; -sug‘orishda ilg‘or texnologiyalardan foydalanish; -atmosfera yog‘inlaridan samarali foydalanish; -tog‘ suvlaridan suv omborlari qurilish yo‘li bilan foydalanish; -suvni iqtisodiy baholash; -minerallashgan suvlarni tozalash va ulardan qayta foydalanish. Tuproqlarning sho‘rlanishga iqlim o‘zgarishining ta’siri Iqlimning biroz darajada isishi sug‘oriladigan erlarda bug‘lanishni va o‘simliklar transpiratsiyasini kuchaytiradi, bu hodisalarning muttasil takrorlanishi tuproqlarda tuz to‘planishini, sizot suvlar minerallashuvini kuchaytiradi, tuproqning ustki qatlamining qurishiga olib keladi. Hozirgi kunda Respublikamizdagi sho‘r bosgan sug‘oriladigan erlar umumiy sug‘oriladigan er maydonining 52% ga yaqinini tashkil qiladi, shu jumladan erlarning 18% o‘rtacha va kuchli sho‘rlangandir. Zarafshon vodiysining quyi qismida sho‘rlangan erlar maydoni katta. Masalan Buxoro viloyatining 96%, Navoiy viloyatining 87% erlari sho‘rlangan. SHo‘rlangan er maydonlarining ko‘payishi, erlardan ilmiy asoslanmasdan, agrotexnik qoidalarga rioya qilmasdan foydalanish va foydali ish koeffitsientining pastligi bilan bog‘liq. Foydali ish koeffitsienti Qoraqalpog‘istonda -0,56% Buxoro viloyatida 0,58%ni tashkil qiladi. Hozirgi paytda zovurlar yordamida sug‘oriladigan erlarning har gektaridan 15-40 tonnagacha sho‘r yuvilmoqda. Lekin zovurlarning ish samaradorligi pastligidan tuzlarning sug‘oriladigan erlardan chetki hududlarga chiqarish samarasi katta emas. Juda ko‘p vohalarda zovurlar taglarini loyqa bilan va turli xil suv o‘tlari bilan to‘lgan. Bular zovurlar faoliyatini juda susaytiradi. Erlarning sho‘rlanishi paxta hosildorligini pasaytiruvchi jiddiy omillardan hisoblanadi. Agarda Buxoro viloyatini olib qarasak sho‘rlanish tufayli paxta hosildorligi 50% gacha, Qoraqalpog‘istonda esa 60% gacha kamayganligi ko‘rinib turibdi. Iqlimning o‘zgarishi va havo haroratining ortishi munosabati bilan, sizot suvlar er yuzasiga yaqin (0,5-1,5 m) joylashgan erlarda ikkilamchi sho‘rlanishning ortishi, tuproq degredatsiyasi jarayonlarining jadallashuvi ro‘y berishi mumkin. Qish oylarida sho‘r yuvish payti harorat yuqori bo‘lganda suv yuzasidan bug‘lanish 20-70% ga ortadi. Havo haroratining 1-20 ko‘tarilishida ham sho‘rlangan er maydonlari va sho‘rlanish darajasining ortish tendensiyasini kuchaytiradi. Iqlim isish bilan tuproq hurorat ham ko‘tariladi. Natijada sho‘rlangan erlarda g‘o‘za va ba’zi boshqa ekinlarning vertitsillez vilt bilan kasallanishi ham ko‘payyadi. Havo harorati hozirgi darajadan o‘rtacha 2-30 ga ko‘tarilganda chidamlilik darajasi past bo‘lgan o‘simliklarning kasallanishi 26-40% ortishi kuzatiladi. Iqlim o‘zgarishiga moslashish Agroiqlim resurslari va iqlim o‘zgarishlarining qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga ta’sirini baholash bo‘yicha o‘tkazilgan tahlil 15-20 yil davomida