MO‘YNALI HAYVONLARDA NASLCHILIK ISHLARINI OLIB BORISH (Mo‘ynali hayvonlarni tanlash, Podani shakllantirish (butlash), Urchitish usullari)

Yuklangan vaqt

2024-05-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

35,4 KB


Ilmiybaza.uz MO‘YNALI HAYVONLARDA NASLCHILIK ISHLARINI OLIB BORISH REJA: 1. Umumiy tushuncha. 2. Genetikaning asosiy tushunchalari. 3. Mo‘ynali hayvonlarni tanlash. 4. Podani shakllantirish (butlash) 5. Urchitish usullari. Ilmiybaza.uz MO‘YNALI HAYVONLARDA NASLCHILIK ISHLARINI OLIB BORISH REJA: 1. Umumiy tushuncha. 2. Genetikaning asosiy tushunchalari. 3. Mo‘ynali hayvonlarni tanlash. 4. Podani shakllantirish (butlash) 5. Urchitish usullari. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar. Mo‘yna, podani takror ishlab chiqarish xususiyati, naslchilik ishi, genetika, defekt, irsiyat, irsiy koeffitsient, tanlash, saralash, mo‘ynali hayvonlar klassi, avlodlar sifati, urchitish usullari va h.q. 1- masala: Mo‘ynachilikda naslchilik ishlarini olib borishdan asosiy maqsad:kam harajat evaziga mo‘ynali hayvonlardan ko‘p va sifatli mo‘yna mahsuloti etishtirish hisoblanadi. Uni murakkabligi shundaki, ko‘pgina seleksion belgilarni birgalikda olib borishni ta’minlash zurur bo‘ladi. Ularga: muyna sifati, uni hajmi va rangi, yosh hayvonlarning hayotchanligi, podani takror ishlab chiqarish xususiyati va h.k.lar kiradi. Jun qoplami ko‘rsatkichlariga junni qalinligi, zichligi, dag‘al jun va tivit nisbati, junni rangi, jun ildizi va balandgi qismining rangi va boshqalar kiradi. Podani takror ishlab chiqarish xususiyatiga asosiy podadagi har bir urg‘ochi (ona) hayvondan o‘stirilgan yosh hayvonlar soni, ona hayvonning tirik vazni, tug‘ilgan balalari soni, uni pushtdorligi, yosh bolalarining saqlanuvchaligi kabilar kiradi. Kompleks belgilari bo‘yicha va naslchilik ishlarinisamarali tarzda tashkil etish o‘ta murakkab masala hisoblanadi. Ba’zi maqsadga muvofiq bo‘lmagan belgilar (etarlicha tig‘iz jun qoplamga ega bo‘lmaslik, jun tolasining etalicha uzun bo‘lmasligi) tanlashning umumiy bahosiga salbiy ta’sir qiladi. Mo‘ynali hayvonlarda naslchilik ishlarini olib borishga quyidagilar engillik tug‘diradi: - Mo‘ynali hayvonlar ko‘p bola berishi. Bu o‘z navbatida avlodalarining terisini sifati bo‘yicha birinchi yilda baholash imkonini beradi (onalaridan 2 marta bola olishgacha). SHuningdek, podani takror ishlab chiqarish xususiyatiga ham baho berish imkoni bo‘ladi (bir yoshga etguncha). 2-masala.Mo‘ynali hayvonlar bilan naslchilik ishlarini olib borishda asosan ikki xo‘jalik foydali belgiga e’tibor berish kerak. 1. Hayvonning jussasining kattaligi. 2. Pushtdorligi. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar. Mo‘yna, podani takror ishlab chiqarish xususiyati, naslchilik ishi, genetika, defekt, irsiyat, irsiy koeffitsient, tanlash, saralash, mo‘ynali hayvonlar klassi, avlodlar sifati, urchitish usullari va h.q. 1- masala: Mo‘ynachilikda naslchilik ishlarini olib borishdan asosiy maqsad:kam harajat evaziga mo‘ynali hayvonlardan ko‘p va sifatli mo‘yna mahsuloti etishtirish hisoblanadi. Uni murakkabligi shundaki, ko‘pgina seleksion belgilarni birgalikda olib borishni ta’minlash zurur bo‘ladi. Ularga: muyna sifati, uni hajmi va rangi, yosh hayvonlarning hayotchanligi, podani takror ishlab chiqarish xususiyati va h.k.lar kiradi. Jun qoplami ko‘rsatkichlariga junni qalinligi, zichligi, dag‘al jun va tivit nisbati, junni rangi, jun ildizi va balandgi qismining rangi va boshqalar kiradi. Podani takror ishlab chiqarish xususiyatiga asosiy podadagi har bir urg‘ochi (ona) hayvondan o‘stirilgan yosh hayvonlar soni, ona hayvonning tirik vazni, tug‘ilgan balalari soni, uni pushtdorligi, yosh bolalarining saqlanuvchaligi kabilar kiradi. Kompleks belgilari bo‘yicha va naslchilik ishlarinisamarali tarzda tashkil etish o‘ta murakkab masala hisoblanadi. Ba’zi maqsadga muvofiq bo‘lmagan belgilar (etarlicha tig‘iz jun qoplamga ega bo‘lmaslik, jun tolasining etalicha uzun bo‘lmasligi) tanlashning umumiy bahosiga salbiy ta’sir qiladi. Mo‘ynali hayvonlarda naslchilik ishlarini olib borishga quyidagilar engillik tug‘diradi: - Mo‘ynali hayvonlar ko‘p bola berishi. Bu o‘z navbatida avlodalarining terisini sifati bo‘yicha birinchi yilda baholash imkonini beradi (onalaridan 2 marta bola olishgacha). SHuningdek, podani takror ishlab chiqarish xususiyatiga ham baho berish imkoni bo‘ladi (bir yoshga etguncha). 2-masala.Mo‘ynali hayvonlar bilan naslchilik ishlarini olib borishda asosan ikki xo‘jalik foydali belgiga e’tibor berish kerak. 1. Hayvonning jussasining kattaligi. 2. Pushtdorligi. Ilmiybaza.uz Ushbu belshilar ko‘p genlar orqali boshqariladi. SHuni unutmaslik kerakki, katta jussali hayvon bilan kichik jussali hayvon o‘zora juftlanganda o‘rtacha kattalikka ega bo‘lgan hayvon tug‘iladi. Mo‘ynali hayvonlarning jun qoplami rangi, jussasini katta bo‘lishi barchasi dominant genlar yig‘indisiga bog‘liq. Belgildarning irsiyatga o‘tkazuvchanlik qonuniyatini bilgan holda, qanday avlod olishni bashorat qilish imkoni paydo bo‘ladi. Bunda ba’zi genlarning ta’sir xususiyatlarini va genlar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat ta’sir doiralarini bilish zarur. Kompaund hayvon – bu turli retsessiv genlarni o‘z alleliga birlashtirgan hayvondir. Epistaz – bu bitta gennning ikkinchi gennning yuzaga chiqarmaslik hodisasidir. Genlarning pleyotrop ta’siri – bitta genning bir necha belgilarga ta’siri demakdir. Miqdoriy belgilar : gavdaning kattaligi, pushtdorlik, jun qoplamining rangi kabilarga tashqi muhit omili katta ta’sir qiladi. Mo‘ynali hayvonlar yaxshi oziqlantirilmaganda, gavdasi kichik bo‘lib shakllanadi, ona hayvon kam sonli bola beradi. Bunday hayvonlar bilan olib boriladigan naslchilik ishlari kutilgan samarani bermaydi. Belgilarning irsiylanish koeffitsienti bunda muhim rol o‘ynaydi. Agar irsiy koeffitsient belgilar bo‘yicha 0,3 dan yuqori bo‘lsa, demak, shu belgining tashqi omillar ta’sirida o‘zgaruvchanligi past darajada bo‘ladi. Xo‘jalikda parvarishlanayotgan hayvonlarning genotipi turlicha bo‘lsa, irsiy o‘zgaruvchanlik tanlanayotgan va parvarishlanayotgan hayvonlarni genotipiga bog‘liq bo‘ladi, bunda naslchilik ishini samarasi yuqori bo‘ladi. Seleksion differensial - tanlangan hayvonning podani o‘rtacha ko‘rsatkichidan belgisi bo‘yicha farqlanishi. Seleksion differensial katta qancha bo‘lsa, naslchilik ishining samarasi shuncha yuqori bo‘ladi. 1 jadval Mo‘ynali hayvonlarning ba’zi belgilari bo‘yicha koeffitsienti. Ilmiybaza.uz Ushbu belshilar ko‘p genlar orqali boshqariladi. SHuni unutmaslik kerakki, katta jussali hayvon bilan kichik jussali hayvon o‘zora juftlanganda o‘rtacha kattalikka ega bo‘lgan hayvon tug‘iladi. Mo‘ynali hayvonlarning jun qoplami rangi, jussasini katta bo‘lishi barchasi dominant genlar yig‘indisiga bog‘liq. Belgildarning irsiyatga o‘tkazuvchanlik qonuniyatini bilgan holda, qanday avlod olishni bashorat qilish imkoni paydo bo‘ladi. Bunda ba’zi genlarning ta’sir xususiyatlarini va genlar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat ta’sir doiralarini bilish zarur. Kompaund hayvon – bu turli retsessiv genlarni o‘z alleliga birlashtirgan hayvondir. Epistaz – bu bitta gennning ikkinchi gennning yuzaga chiqarmaslik hodisasidir. Genlarning pleyotrop ta’siri – bitta genning bir necha belgilarga ta’siri demakdir. Miqdoriy belgilar : gavdaning kattaligi, pushtdorlik, jun qoplamining rangi kabilarga tashqi muhit omili katta ta’sir qiladi. Mo‘ynali hayvonlar yaxshi oziqlantirilmaganda, gavdasi kichik bo‘lib shakllanadi, ona hayvon kam sonli bola beradi. Bunday hayvonlar bilan olib boriladigan naslchilik ishlari kutilgan samarani bermaydi. Belgilarning irsiylanish koeffitsienti bunda muhim rol o‘ynaydi. Agar irsiy koeffitsient belgilar bo‘yicha 0,3 dan yuqori bo‘lsa, demak, shu belgining tashqi omillar ta’sirida o‘zgaruvchanligi past darajada bo‘ladi. Xo‘jalikda parvarishlanayotgan hayvonlarning genotipi turlicha bo‘lsa, irsiy o‘zgaruvchanlik tanlanayotgan va parvarishlanayotgan hayvonlarni genotipiga bog‘liq bo‘ladi, bunda naslchilik ishini samarasi yuqori bo‘ladi. Seleksion differensial - tanlangan hayvonning podani o‘rtacha ko‘rsatkichidan belgisi bo‘yicha farqlanishi. Seleksion differensial katta qancha bo‘lsa, naslchilik ishining samarasi shuncha yuqori bo‘ladi. 1 jadval Mo‘ynali hayvonlarning ba’zi belgilari bo‘yicha koeffitsienti. Ilmiybaza.uz № Belgilar Norka Tulki Arktika tulkisi Nutriya 1. Dlina (massa) tela 0,15-0,96 - 0,05-0,5 0,17-0,26 2. Jun tolasining zichligi 0,3-0,6 0,4-0,52 0,11-0,29 - 3. O‘q tolalarini uzunligi - 0,15-0,26 0,13-0,60 - 4. Tivit tolalarining uzunligi - 0,22-0,45 - 0,16--0,40 3-masala. Seleksiyaning asosiy yщnalishini tanlash va saralash belgilaydi. Tanlashning maqsadi – avlodlariga xo‘jalik foydali belgilarini turg‘un o‘tkazadigan hamda xo‘jalikning tabiiy iqtisodiy sharoitiga bardoshli hayvonlarni podadan ajratib olish va undan nasl olish maqsadida foydalanish. Baholash usullari – mo‘ynali hayvonlar kelib chiqishi (genotipi), tashqi tuzilishi (fenotipi) va avlodlarining sifati bo‘yicha baholanadi. Tanlangan urg‘ochi va erkak hayvonlar yaxshi belgilarga ega bo‘lsa, ulardan olingan avlodlar ham yaxshi belgilarni o‘zida mujassam qiladi. Avlodlarning bir xilligi tanlangan belgilar bo‘yicha ota-onalarining gomozigotligidan dalolatdir. Ammo, fenotipga qarab baholash har doim ham uni genotipini to‘liq belgilab bera olmaydi. CHunki ayrim belgilar retsessiv (chekingan) bo‘lishi mumkin. Mo‘ynali hayvonlar bonitirovka qilinganda 3 ta asosiy ko‘rsatkich bo‘yicha klasslarga ajratiladi. 1. Hayvon tanasining kattaligi. 2. Tana tuzilishi. 3.Jun qoplami rangi. Bonitirovka OST – 10 – 86 talablari bo‘yicha olib boriladi. Masalan: ball 5 dan 10 ballgacha minimal ball – 1 ballni tashkil qiladi. 10 ballgacha bo‘lishiga sabab, bu belgiga terini xarid narxi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Jun qoplami sifati – jun tolalarining zich joylashuvi, mustahkamligi, tengligi, uzunligi, ipaksimonligi 4 jun qoplamida defekt bo‘lmasligi bilan baholanadi. Rangini Ilmiybaza.uz № Belgilar Norka Tulki Arktika tulkisi Nutriya 1. Dlina (massa) tela 0,15-0,96 - 0,05-0,5 0,17-0,26 2. Jun tolasining zichligi 0,3-0,6 0,4-0,52 0,11-0,29 - 3. O‘q tolalarini uzunligi - 0,15-0,26 0,13-0,60 - 4. Tivit tolalarining uzunligi - 0,22-0,45 - 0,16--0,40 3-masala. Seleksiyaning asosiy yщnalishini tanlash va saralash belgilaydi. Tanlashning maqsadi – avlodlariga xo‘jalik foydali belgilarini turg‘un o‘tkazadigan hamda xo‘jalikning tabiiy iqtisodiy sharoitiga bardoshli hayvonlarni podadan ajratib olish va undan nasl olish maqsadida foydalanish. Baholash usullari – mo‘ynali hayvonlar kelib chiqishi (genotipi), tashqi tuzilishi (fenotipi) va avlodlarining sifati bo‘yicha baholanadi. Tanlangan urg‘ochi va erkak hayvonlar yaxshi belgilarga ega bo‘lsa, ulardan olingan avlodlar ham yaxshi belgilarni o‘zida mujassam qiladi. Avlodlarning bir xilligi tanlangan belgilar bo‘yicha ota-onalarining gomozigotligidan dalolatdir. Ammo, fenotipga qarab baholash har doim ham uni genotipini to‘liq belgilab bera olmaydi. CHunki ayrim belgilar retsessiv (chekingan) bo‘lishi mumkin. Mo‘ynali hayvonlar bonitirovka qilinganda 3 ta asosiy ko‘rsatkich bo‘yicha klasslarga ajratiladi. 1. Hayvon tanasining kattaligi. 2. Tana tuzilishi. 3.Jun qoplami rangi. Bonitirovka OST – 10 – 86 talablari bo‘yicha olib boriladi. Masalan: ball 5 dan 10 ballgacha minimal ball – 1 ballni tashkil qiladi. 10 ballgacha bo‘lishiga sabab, bu belgiga terini xarid narxi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Jun qoplami sifati – jun tolalarining zich joylashuvi, mustahkamligi, tengligi, uzunligi, ipaksimonligi 4 jun qoplamida defekt bo‘lmasligi bilan baholanadi. Rangini Ilmiybaza.uz baholashda – “bir xil rangli” bo‘lishi muhim sanaladi. Unda boshqa belgilar: sariq yoki qo‘ng‘ir ranglar bo‘lmasligi kerak. Kompleks belgilari bo‘yicha baholanib, mo‘ynali hayvonni bonitirovka klassi aniqlanadi. Barcha belgilar bo‘yicha 5 ball baholangan mo‘ynali hayvonlar I-klassga kiritiladi. Teri sathi va jun qoplamasiga 4 ball bilan baholanganda, bunday teri II- klassga kiritaladi. Agar biror belgisi bo‘yicha 1-2 ball olgan bo‘lsa, bunday terilar VII-VIII- klassga kiritiladi va brak hisoblanadi. I-II- klassga baholanganlari esa elitaga kiritiladi. Mumkin bahosi, ball Hajmi va tana tuzililishi Jun qoplami sifati Rangining sifati Klassi 5 5 5 I 4-5 4-5 5 II 4-5 4-5 4 II 3-5 3-5 5 IV 3-5 3-5 4 V 3-5 3-5 3 VI 2-5 2-5 2-5 VII 1-5 1-5 1-5 VIII Naslga qoldirilgan hayvonlar asosiy belgilaridan tashqari boshqa belgilari bo‘yicha qo‘shimcha ravishda baholanadi. Kuchli shakllanmagan belgilar bo‘yicha chora- tadbirlar ko‘riladi va tuzatiladi yoki podadan chiqariladi. Hayvonlarni qo‘shimcha ravishda baholangandagi ballar yig‘indisi, uni u yoki bu klassga o‘tkazishgaasos bo‘lmaydi. Bu belgilar tanlash va saralashda juftliklarni aniqlashda hisobga olinadi. Xo‘jalikda jun qoplamida nuqsoni bo‘lgan hayvonlar soni ko‘payganda yoki aksincha yaxshi sifatga ega bo‘lgan zarur. Undan maqsad bonitirovka qilishda Ilmiybaza.uz baholashda – “bir xil rangli” bo‘lishi muhim sanaladi. Unda boshqa belgilar: sariq yoki qo‘ng‘ir ranglar bo‘lmasligi kerak. Kompleks belgilari bo‘yicha baholanib, mo‘ynali hayvonni bonitirovka klassi aniqlanadi. Barcha belgilar bo‘yicha 5 ball baholangan mo‘ynali hayvonlar I-klassga kiritiladi. Teri sathi va jun qoplamasiga 4 ball bilan baholanganda, bunday teri II- klassga kiritaladi. Agar biror belgisi bo‘yicha 1-2 ball olgan bo‘lsa, bunday terilar VII-VIII- klassga kiritiladi va brak hisoblanadi. I-II- klassga baholanganlari esa elitaga kiritiladi. Mumkin bahosi, ball Hajmi va tana tuzililishi Jun qoplami sifati Rangining sifati Klassi 5 5 5 I 4-5 4-5 5 II 4-5 4-5 4 II 3-5 3-5 5 IV 3-5 3-5 4 V 3-5 3-5 3 VI 2-5 2-5 2-5 VII 1-5 1-5 1-5 VIII Naslga qoldirilgan hayvonlar asosiy belgilaridan tashqari boshqa belgilari bo‘yicha qo‘shimcha ravishda baholanadi. Kuchli shakllanmagan belgilar bo‘yicha chora- tadbirlar ko‘riladi va tuzatiladi yoki podadan chiqariladi. Hayvonlarni qo‘shimcha ravishda baholangandagi ballar yig‘indisi, uni u yoki bu klassga o‘tkazishgaasos bo‘lmaydi. Bu belgilar tanlash va saralashda juftliklarni aniqlashda hisobga olinadi. Xo‘jalikda jun qoplamida nuqsoni bo‘lgan hayvonlar soni ko‘payganda yoki aksincha yaxshi sifatga ega bo‘lgan zarur. Undan maqsad bonitirovka qilishda Ilmiybaza.uz tanlash va hayvonlarni juftlashda ulardan samarali foydalanish hisoblanadi. Mo‘ynali hayvonlarni bonitirovka qilishda asosiy va qo‘shimcha belgilardan tao‘qari, ularni kelib chiqishi, zotdorligi, rangning ifodalanishi kabilar ham hisobga olinadi. Qora va oq rangli hayvonlar bundan mustasno. Kumushsimon qora tulkilada kumushsimonlik foizining ulushiga qaraladi. Faqat bonitirovka asosida yaxshi sifatga ega bo‘lgan hayvonlarni naslga qodirish mo‘ynachilikda maqsadga mufoviq emas. CHunki bunda gomozigotlik darajasi oshib ketadi nuqsognlar paydo bo‘lish ehtimoli ortadi. SHu bois mahsulot ishlab chiqarish padasidagi maqsadga muvofiq hayvonlardan ham nasl olishda foydalanish yaxshi natija beradi. Geterozigotlik darajasi oshadi. Avlodlarining birortasida maqsadga muvofiq bo‘lmagan belgini yuzaga chiqishi, ularni ota-onasining geterozigotligidan dalolat beradi. Masalan: g‘avo rangli shimol tulki oilasida oq rangli avlod tug‘ildi, demak uni ota-onasi oq rang bo‘yicha geterozigot ularning avlodlari 50% geterozigot bo‘ladi. Havo rangli shimol tulkilar uyasida oq rangli tulki bolasi tug‘ilishi, bu uyadagi olinadigan terilarni arzon naxrlanishiga sabab bo‘ladi, shu bois ular naslga qoldirilmaydi. Mo‘ynali hayvonlarning jun qoplami to‘liq shakllangandan so‘ng bonitirovka qilinadi. Bu oktyabr noyabr oylariga to‘g‘ri keladi. Bonitirovka kechiktirilsa jun tolalarining rangi o‘zgaradi,o‘tkazilganda esa jun qoplami to‘liq shakllanmagan bo‘ladi. Bonitirovka – ko‘z bilanchamalab baholash va hayvon tanasini ushlab ko‘rish orqali maxsus qafaslarda o‘tkaziladi. Bu joy yorug‘ bo‘lishi lozim. Hayvonlar nam holatda bo‘lganda, bonitirovka o‘tkazilmayda va xatoliklarga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘ladi. Takror ishlab chiqarish xususiyati bo‘yicha baholash. Mo‘ynali hayvonlarning takror ishlab chiqarish xususiti otalanishi va bolalashi bilan baholanadi. Katta yoshdagi hayvonlarda esa foydalanish davri bo‘yicha ushbu ko‘rsatkichlar hisobga olinadi biror urg‘ochi hayvondan yillar davomida ko‘p sonli avlod olingan bo‘lsa, biror yilda kam bola bersa uni kam tug‘di deb baholab, podadan chiqarish noto‘g‘ri tadbirdik, chunki bunga boshqa omillar ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin. Podadan chiqarish faqat kasalligi yoki yoshini qarishi bilan bog‘liq bo‘lishi Ilmiybaza.uz tanlash va hayvonlarni juftlashda ulardan samarali foydalanish hisoblanadi. Mo‘ynali hayvonlarni bonitirovka qilishda asosiy va qo‘shimcha belgilardan tao‘qari, ularni kelib chiqishi, zotdorligi, rangning ifodalanishi kabilar ham hisobga olinadi. Qora va oq rangli hayvonlar bundan mustasno. Kumushsimon qora tulkilada kumushsimonlik foizining ulushiga qaraladi. Faqat bonitirovka asosida yaxshi sifatga ega bo‘lgan hayvonlarni naslga qodirish mo‘ynachilikda maqsadga mufoviq emas. CHunki bunda gomozigotlik darajasi oshib ketadi nuqsognlar paydo bo‘lish ehtimoli ortadi. SHu bois mahsulot ishlab chiqarish padasidagi maqsadga muvofiq hayvonlardan ham nasl olishda foydalanish yaxshi natija beradi. Geterozigotlik darajasi oshadi. Avlodlarining birortasida maqsadga muvofiq bo‘lmagan belgini yuzaga chiqishi, ularni ota-onasining geterozigotligidan dalolat beradi. Masalan: g‘avo rangli shimol tulki oilasida oq rangli avlod tug‘ildi, demak uni ota-onasi oq rang bo‘yicha geterozigot ularning avlodlari 50% geterozigot bo‘ladi. Havo rangli shimol tulkilar uyasida oq rangli tulki bolasi tug‘ilishi, bu uyadagi olinadigan terilarni arzon naxrlanishiga sabab bo‘ladi, shu bois ular naslga qoldirilmaydi. Mo‘ynali hayvonlarning jun qoplami to‘liq shakllangandan so‘ng bonitirovka qilinadi. Bu oktyabr noyabr oylariga to‘g‘ri keladi. Bonitirovka kechiktirilsa jun tolalarining rangi o‘zgaradi,o‘tkazilganda esa jun qoplami to‘liq shakllanmagan bo‘ladi. Bonitirovka – ko‘z bilanchamalab baholash va hayvon tanasini ushlab ko‘rish orqali maxsus qafaslarda o‘tkaziladi. Bu joy yorug‘ bo‘lishi lozim. Hayvonlar nam holatda bo‘lganda, bonitirovka o‘tkazilmayda va xatoliklarga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘ladi. Takror ishlab chiqarish xususiyati bo‘yicha baholash. Mo‘ynali hayvonlarning takror ishlab chiqarish xususiti otalanishi va bolalashi bilan baholanadi. Katta yoshdagi hayvonlarda esa foydalanish davri bo‘yicha ushbu ko‘rsatkichlar hisobga olinadi biror urg‘ochi hayvondan yillar davomida ko‘p sonli avlod olingan bo‘lsa, biror yilda kam bola bersa uni kam tug‘di deb baholab, podadan chiqarish noto‘g‘ri tadbirdik, chunki bunga boshqa omillar ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin. Podadan chiqarish faqat kasalligi yoki yoshini qarishi bilan bog‘liq bo‘lishi Ilmiybaza.uz mumkin. Sobol va nutriyalar birinchi marta kam sonli bola tug‘adi. Norka, tulki, shimol tulkisida birinchi va keyingi tug‘ishlarda bolalarning soni o‘rtacha bir xil bo‘ladi. Urg‘ochi hayvonlarning takror ishlab chiqarish hususiyatiga baho berganda, erkak hayvonlarning urug‘lantirish darajasiga ham e’tibor qaratish kerak. Ayrim erkak hayvonlar etarli darajada otalantiraolmasliklari mumkin. Uyada tug‘ilgan bolalarning kattaligi ham erkak hayvonga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p sonli avlod olish va yuqorida erkak hayvonlarda ta’kidlangan belgilar irsiyatga o‘tishini unatmaslik kerak. Sog‘lomligi, rivojlanishi, tana tuzilishi va yoshiga qarab baholash. Hayvonlarning sog‘lomligi veterinar vrachi tomonidan doimiy nazorat qilinishi kerak. Muynali hayvonlarda plazmotsitoz, atrixim, shapko‘r, leykodistrofiya va boshqa kasalliklar uchrashi mumkin. Bu kasalliklar ba’zi maxsus genlar orqali qo‘zg‘aladi. Bunday k5asalliklar uchrasa ushbu hayvonlar uyasi bilan birgalikda puchak qilinadi. Ko‘pgina hollarda mo‘ynali hayvonlarda “Ayiqcha” deb nomlanadigan nuqson buladi. Bunda uni gavdasini kichik hayvonning tanasini eslatadi. Bu ichki sekretsiya bezlarini normal faoliyat ko‘rsatmaganligidan dalolaktdir. Me’yorda oziqlantirilmagan avlodlar o‘sishdan qoladi, rahit bilan kasallanakdir, so‘zsiz ravishda ular puchak qilinadi. YOsh hayvonlarning o‘sishi tullash va jun qoplamini etilishi kabilar bilan baholanadi. SHuning dek o‘sish tezligiga qaraladi. O‘sishdan qolgan va o‘z vaqtida to‘lamagan hayvonlar naslga qoldirilmaydi.Naslli hayvonlarning yoshi hisobga olinadi. Hayvonlarning turiga bog‘liq ravishda foydalanish muddati turlicha bog‘liq ravishda foydalanish muddati turlicha bo‘lishi mumkin. Sobllardan 10-12 yil. Nutriya, norkalardan 2-3 yil foydalaniladi. Ba’zida mos ravishda ulardan 18 va 6-7 yilgacha xo‘jalikda foydalanish mumkin. SHu bois, har bir hayvonga individul baho berish maqsadga muvofiq. Avlodlarning sifatiga qarab baholash. Katta yoshdagi xayvonlar albatta avlodlarning sifati bo‘yicha baholanishi shart. Xo‘jalikda zootexnikaviy hisob-kitob Ilmiybaza.uz mumkin. Sobol va nutriyalar birinchi marta kam sonli bola tug‘adi. Norka, tulki, shimol tulkisida birinchi va keyingi tug‘ishlarda bolalarning soni o‘rtacha bir xil bo‘ladi. Urg‘ochi hayvonlarning takror ishlab chiqarish hususiyatiga baho berganda, erkak hayvonlarning urug‘lantirish darajasiga ham e’tibor qaratish kerak. Ayrim erkak hayvonlar etarli darajada otalantiraolmasliklari mumkin. Uyada tug‘ilgan bolalarning kattaligi ham erkak hayvonga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p sonli avlod olish va yuqorida erkak hayvonlarda ta’kidlangan belgilar irsiyatga o‘tishini unatmaslik kerak. Sog‘lomligi, rivojlanishi, tana tuzilishi va yoshiga qarab baholash. Hayvonlarning sog‘lomligi veterinar vrachi tomonidan doimiy nazorat qilinishi kerak. Muynali hayvonlarda plazmotsitoz, atrixim, shapko‘r, leykodistrofiya va boshqa kasalliklar uchrashi mumkin. Bu kasalliklar ba’zi maxsus genlar orqali qo‘zg‘aladi. Bunday k5asalliklar uchrasa ushbu hayvonlar uyasi bilan birgalikda puchak qilinadi. Ko‘pgina hollarda mo‘ynali hayvonlarda “Ayiqcha” deb nomlanadigan nuqson buladi. Bunda uni gavdasini kichik hayvonning tanasini eslatadi. Bu ichki sekretsiya bezlarini normal faoliyat ko‘rsatmaganligidan dalolaktdir. Me’yorda oziqlantirilmagan avlodlar o‘sishdan qoladi, rahit bilan kasallanakdir, so‘zsiz ravishda ular puchak qilinadi. YOsh hayvonlarning o‘sishi tullash va jun qoplamini etilishi kabilar bilan baholanadi. SHuning dek o‘sish tezligiga qaraladi. O‘sishdan qolgan va o‘z vaqtida to‘lamagan hayvonlar naslga qoldirilmaydi.Naslli hayvonlarning yoshi hisobga olinadi. Hayvonlarning turiga bog‘liq ravishda foydalanish muddati turlicha bog‘liq ravishda foydalanish muddati turlicha bo‘lishi mumkin. Sobllardan 10-12 yil. Nutriya, norkalardan 2-3 yil foydalaniladi. Ba’zida mos ravishda ulardan 18 va 6-7 yilgacha xo‘jalikda foydalanish mumkin. SHu bois, har bir hayvonga individul baho berish maqsadga muvofiq. Avlodlarning sifatiga qarab baholash. Katta yoshdagi xayvonlar albatta avlodlarning sifati bo‘yicha baholanishi shart. Xo‘jalikda zootexnikaviy hisob-kitob Ilmiybaza.uz ishlari olib borilsa, bu tadbirni oson amalga oshirish mumkin. Unda o‘sishni hisobga olish va bonitirovka natijalari yozilgan jurnallar mavjud. Barcha yosh xayvonlarning kelib chiqishi. Va sifati bo‘yicha ma’lumotlar berilgan. Avlodlarning tengqurlariga taqqoslab o‘rganish orqali ota-onasini baholash aniqroq natija beradi. Bunda ota-onadagi belgilar avlodlarda qo‘rinakdi. Avlodlarining sifati bo‘yicha baholangan hayvonlardan kelajakda foydalanish to‘g‘risida xulosa qilinadi. Har qanday holatda ham avlodlar bir xil bo‘lmaydi, chunki, unga ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi.(ikkinchi juft hayvon, saqlash, oziqlantirish va x.q.) o‘rg‘ochi hayvon takror ishlab chiqarish xususiyatiga baho berilganda uning 2-3 bosh qizlari naslga qoldirilganda uning 2-3 bosh qizlari naslga qoldiriladi va baholanadi. Shunda ularni onasiga nisbatan akniq baho berish imkoniyati tug‘iladi. Avlodlari turlicha ko‘rsatkichini namoyon qilsa (biri yaxshi, biri yomon), ona hayvonga bog‘liq bo‘lmagan sabablar o‘rganiladi (yosh hayvonlarning kasallanishi, hayvonlarning otalantirish xususiyatini pastligi va h.k.) Yanada aniq boholash zarur bo‘lsa, uning avlodlari kelgusi yilda ham naslga qoldiriladi. Tanlash muddatlar. Hayvonlarni barcha belgilari bo‘yicha bir xil davrda tanlash imkoniyati yo‘q va u bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Avlodlarni tug‘ilganicha uni kelib chiqishi ma’lum bo‘lishi lozim. O‘rg‘ochi hayvon bir necha erkak hayvonlar bilan urug‘lantirilgan bo‘lsa unda uyadagi hayvonlar puchak qilinadi. Ayrim hayvonlarda kech tug‘ilgan hayvonlar brak qilinadi, va ular birinchi mavsumda to‘liq rivojlana olmaydi. So‘nggi vaqtlarda to‘g‘ri oztqlantirish orqali bu tadbirning oldi olingan. Bunda kech tug‘ilgan avlodlar erta tug‘ilganlardan o‘sishdan qolmasligi shart. Kasal avlodlar ham uyadagi boshqa hayvonlar ham puchak qilinadi, sababi bu kasallik uyadagi hollarda keyinroq yuzaga chiqishi mumkin. O‘sishdan qolgan hayvonlar ham (ma’lum bosqichda) puchak qilinadi. Hayvonlarning irsiy xususiyati yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, podani to‘ldirishga Ilmiybaza.uz ishlari olib borilsa, bu tadbirni oson amalga oshirish mumkin. Unda o‘sishni hisobga olish va bonitirovka natijalari yozilgan jurnallar mavjud. Barcha yosh xayvonlarning kelib chiqishi. Va sifati bo‘yicha ma’lumotlar berilgan. Avlodlarning tengqurlariga taqqoslab o‘rganish orqali ota-onasini baholash aniqroq natija beradi. Bunda ota-onadagi belgilar avlodlarda qo‘rinakdi. Avlodlarining sifati bo‘yicha baholangan hayvonlardan kelajakda foydalanish to‘g‘risida xulosa qilinadi. Har qanday holatda ham avlodlar bir xil bo‘lmaydi, chunki, unga ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi.(ikkinchi juft hayvon, saqlash, oziqlantirish va x.q.) o‘rg‘ochi hayvon takror ishlab chiqarish xususiyatiga baho berilganda uning 2-3 bosh qizlari naslga qoldirilganda uning 2-3 bosh qizlari naslga qoldiriladi va baholanadi. Shunda ularni onasiga nisbatan akniq baho berish imkoniyati tug‘iladi. Avlodlari turlicha ko‘rsatkichini namoyon qilsa (biri yaxshi, biri yomon), ona hayvonga bog‘liq bo‘lmagan sabablar o‘rganiladi (yosh hayvonlarning kasallanishi, hayvonlarning otalantirish xususiyatini pastligi va h.k.) Yanada aniq boholash zarur bo‘lsa, uning avlodlari kelgusi yilda ham naslga qoldiriladi. Tanlash muddatlar. Hayvonlarni barcha belgilari bo‘yicha bir xil davrda tanlash imkoniyati yo‘q va u bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Avlodlarni tug‘ilganicha uni kelib chiqishi ma’lum bo‘lishi lozim. O‘rg‘ochi hayvon bir necha erkak hayvonlar bilan urug‘lantirilgan bo‘lsa unda uyadagi hayvonlar puchak qilinadi. Ayrim hayvonlarda kech tug‘ilgan hayvonlar brak qilinadi, va ular birinchi mavsumda to‘liq rivojlana olmaydi. So‘nggi vaqtlarda to‘g‘ri oztqlantirish orqali bu tadbirning oldi olingan. Bunda kech tug‘ilgan avlodlar erta tug‘ilganlardan o‘sishdan qolmasligi shart. Kasal avlodlar ham uyadagi boshqa hayvonlar ham puchak qilinadi, sababi bu kasallik uyadagi hollarda keyinroq yuzaga chiqishi mumkin. O‘sishdan qolgan hayvonlar ham (ma’lum bosqichda) puchak qilinadi. Hayvonlarning irsiy xususiyati yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, podani to‘ldirishga Ilmiybaza.uz qoldiriladigan hayvonlarga nisbatan yana 50-70% yosh hayvonlar podada qoldiriladi. Buvvnga ishonch bo‘lmagan xolda zarur miqdorga nisbatan 2-2,5 marta ko‘p hayvonlar qoldiriladi. Bonitirovkadan so‘ng naslga qoldiriladigan yosh hayvonlar soni aniq bo‘ladi. Naslga qoldiriladigan erkak hayvonning ahamiyati kattadir. 1 aprelga qadar poda to‘liq shakllangani shart. Sutdang ajratilgandan so‘ng, ularni onalari takror ishlab chiqarish hususiyati bo‘yicha baholanadi. YOsh o‘rg‘ochi hayvon avlod bermasa yoki kam bola bersa, u puchak qilinadi. Tulki va shimol to‘lkisini takror ishlab chiqarish xususiyati 5-6 yoshida pasaya boshlaydi. SHu bois, faqat jinsiy organlarida salbiy o‘zgarishlar bo‘lgan hayvonlarni puchak qilish mumkin holos. Agar muynali hayvon sifatli jun qoplamli ammo sust o‘sish xarakteriga ega avlod bersa, u podada qoldiriladi, lekin bu avlodlardan naslchilikda foydalanilmaydi. 4 – masala: Mo‘ynali hayvonlar podasini tarkibini butlash, shakllantirish. Hayvonlar podasini shakllantirish uchun yoshi va jinsi bo‘yicha hayvonlar saqlanadi. Muynali hayvonlarni sun’iy urug‘lantirish va sanoat usulida parvarishlashda ham o‘rg‘ochi hayvonlarni urug‘lantirishga erkak hayvonlar sonining nisbati belgilanmaydi. Avvalambor ularni takror ishlab chiqarish imkoniyati o‘rganiladi. Nutriyalar yil bo‘yi urug‘lanishi mumkin. Unda erkak hayvondan foydalanish cho‘ziladi. Shu bois, o‘rg‘ochi nutriyalar yiliga 2-3 marta urug‘lantirilishi mumkin. 1 bosh erkak nutriyaga 8-10 bosh o‘rg‘ochi nutriya (nisbatda) belgilanadi. Norka va nutriyalardan 3 yildan ortiqroq foydalaniladi. Podasida yosh hayvonlar ulushi 45-55% ni tashkil etadi. Tulki va shimol tulkisidan 5-7 yil foydalanib, yosh hayvonlar salmog‘i 20-30%ni takil qiladi. Sobollardan 10-12 yil foydalanishlarni hisobga olgan holda ular podasida brak qilish 10-15% ni tashkil qiladi. Ayrim hollarda podada yosh hayvonlar salmog‘i 70-80% ga etadi. Past sifatga ega katta yoshdagi hayvonlarni boshqa xo‘jalik hisobidan almashtirishda bu hol Ilmiybaza.uz qoldiriladigan hayvonlarga nisbatan yana 50-70% yosh hayvonlar podada qoldiriladi. Buvvnga ishonch bo‘lmagan xolda zarur miqdorga nisbatan 2-2,5 marta ko‘p hayvonlar qoldiriladi. Bonitirovkadan so‘ng naslga qoldiriladigan yosh hayvonlar soni aniq bo‘ladi. Naslga qoldiriladigan erkak hayvonning ahamiyati kattadir. 1 aprelga qadar poda to‘liq shakllangani shart. Sutdang ajratilgandan so‘ng, ularni onalari takror ishlab chiqarish hususiyati bo‘yicha baholanadi. YOsh o‘rg‘ochi hayvon avlod bermasa yoki kam bola bersa, u puchak qilinadi. Tulki va shimol to‘lkisini takror ishlab chiqarish xususiyati 5-6 yoshida pasaya boshlaydi. SHu bois, faqat jinsiy organlarida salbiy o‘zgarishlar bo‘lgan hayvonlarni puchak qilish mumkin holos. Agar muynali hayvon sifatli jun qoplamli ammo sust o‘sish xarakteriga ega avlod bersa, u podada qoldiriladi, lekin bu avlodlardan naslchilikda foydalanilmaydi. 4 – masala: Mo‘ynali hayvonlar podasini tarkibini butlash, shakllantirish. Hayvonlar podasini shakllantirish uchun yoshi va jinsi bo‘yicha hayvonlar saqlanadi. Muynali hayvonlarni sun’iy urug‘lantirish va sanoat usulida parvarishlashda ham o‘rg‘ochi hayvonlarni urug‘lantirishga erkak hayvonlar sonining nisbati belgilanmaydi. Avvalambor ularni takror ishlab chiqarish imkoniyati o‘rganiladi. Nutriyalar yil bo‘yi urug‘lanishi mumkin. Unda erkak hayvondan foydalanish cho‘ziladi. Shu bois, o‘rg‘ochi nutriyalar yiliga 2-3 marta urug‘lantirilishi mumkin. 1 bosh erkak nutriyaga 8-10 bosh o‘rg‘ochi nutriya (nisbatda) belgilanadi. Norka va nutriyalardan 3 yildan ortiqroq foydalaniladi. Podasida yosh hayvonlar ulushi 45-55% ni tashkil etadi. Tulki va shimol tulkisidan 5-7 yil foydalanib, yosh hayvonlar salmog‘i 20-30%ni takil qiladi. Sobollardan 10-12 yil foydalanishlarni hisobga olgan holda ular podasida brak qilish 10-15% ni tashkil qiladi. Ayrim hollarda podada yosh hayvonlar salmog‘i 70-80% ga etadi. Past sifatga ega katta yoshdagi hayvonlarni boshqa xo‘jalik hisobidan almashtirishda bu hol Ilmiybaza.uz kuzatiladi. To‘lki va shimol to‘lki podasida bu ko‘rsatkich 35-40% dan oshmaydi. Buni , ushbu podalarda bir yoshga to‘lgan hayvonlar katta hayvonlargaa nisbatan brak qilinadi kamligi bilan izohlash mumkin. Katta yoshdagi hayvonlar ko‘p brakka chiqarilsa, mahsulot etishtirish keskin pasayishi mumkin. SHuningdek, to‘lki va shimol to‘lkisi podasidagi hayvonlarni boshqa hayvonlardan keltiriladigan hayvonlar bilan yoppasiga almashtirish maqsadga muvofiq emas, sababi ular bu sharoitga moslashishi uchun vaqt talab qilinadi, ayniqsa bu davr urug‘lantirish vaqtiga to‘g‘ri kelsa salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchi yilda keltirilgan o‘rg‘ochi hayvonlar bola bermasligi, erkak hayvonlar esa otalanatiraolmasligi mumkin. Ikkinchi yilda bu holatlar yo‘qoladi. Podadagi yosh hayvonlar turli sabablarga ko‘ra yomon ko‘rsatkichlarga ega bo‘lsa, unda ularni bosh soni kamayadi. Bunday hayvonlar bilan podani to‘ldirish imkoniyati yo‘q. Ushbu holatda podadan faqat yoshi kattakam bola tug‘adigan, kasal, juda sifati past bo‘lgan hayvonlargina podadan chiqariladi. Ko‘pgina norka urchitiladigan hayvonlarda ona hayvonlar soni 15-20 ming boshni tashkil etadi. Bunday songa ega bo‘lgan hayvonlarda naslchilik ishlarini olib borish murakkab. SHu sababli ularni 2 guruhga: nasl yadrosi va ishlab chiqarish maqsadga muvofiq. Podani takror to‘ldirish uchun nasl yadrosidan foydalaniladi va unda chuqur naslchilik ishlari olib boriladi. Eng sifatli hayvonlar ajratiladi. Mahsulot ishlab chiqarish podasidagi avlodlar mo‘yna uchun so‘yiladi, bu podada seleksiya ishlari umumiy holda o‘tkaziladi. Naslchilik hayvonlarida boshqa hayvonlarda naslli hayvonlar realizatsiya qilinadigan bo‘lsa, bu hayvonlarda har bir hayvon bilan alohida seleksiya ishlari to‘liq olib boriladi. Nasl yadrosiga- o‘zining sifatli belgilarini avlodlariga to‘rg‘un o‘tkazadigan normal takror ishlab chiqarish xususiyatiga ega, avlodlarining sifati buyiga baholangan hayvonlar kiritiladi. Shu sababli, podani to‘liq butlash uchun 3-4 yil vaqt sarflanadi. Birinchi yilda hayvonda ancha yildan buyon parvarishlanayotgan naslga qoldirgan avlodlari, jun Ilmiybaza.uz kuzatiladi. To‘lki va shimol to‘lki podasida bu ko‘rsatkich 35-40% dan oshmaydi. Buni , ushbu podalarda bir yoshga to‘lgan hayvonlar katta hayvonlargaa nisbatan brak qilinadi kamligi bilan izohlash mumkin. Katta yoshdagi hayvonlar ko‘p brakka chiqarilsa, mahsulot etishtirish keskin pasayishi mumkin. SHuningdek, to‘lki va shimol to‘lkisi podasidagi hayvonlarni boshqa hayvonlardan keltiriladigan hayvonlar bilan yoppasiga almashtirish maqsadga muvofiq emas, sababi ular bu sharoitga moslashishi uchun vaqt talab qilinadi, ayniqsa bu davr urug‘lantirish vaqtiga to‘g‘ri kelsa salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchi yilda keltirilgan o‘rg‘ochi hayvonlar bola bermasligi, erkak hayvonlar esa otalanatiraolmasligi mumkin. Ikkinchi yilda bu holatlar yo‘qoladi. Podadagi yosh hayvonlar turli sabablarga ko‘ra yomon ko‘rsatkichlarga ega bo‘lsa, unda ularni bosh soni kamayadi. Bunday hayvonlar bilan podani to‘ldirish imkoniyati yo‘q. Ushbu holatda podadan faqat yoshi kattakam bola tug‘adigan, kasal, juda sifati past bo‘lgan hayvonlargina podadan chiqariladi. Ko‘pgina norka urchitiladigan hayvonlarda ona hayvonlar soni 15-20 ming boshni tashkil etadi. Bunday songa ega bo‘lgan hayvonlarda naslchilik ishlarini olib borish murakkab. SHu sababli ularni 2 guruhga: nasl yadrosi va ishlab chiqarish maqsadga muvofiq. Podani takror to‘ldirish uchun nasl yadrosidan foydalaniladi va unda chuqur naslchilik ishlari olib boriladi. Eng sifatli hayvonlar ajratiladi. Mahsulot ishlab chiqarish podasidagi avlodlar mo‘yna uchun so‘yiladi, bu podada seleksiya ishlari umumiy holda o‘tkaziladi. Naslchilik hayvonlarida boshqa hayvonlarda naslli hayvonlar realizatsiya qilinadigan bo‘lsa, bu hayvonlarda har bir hayvon bilan alohida seleksiya ishlari to‘liq olib boriladi. Nasl yadrosiga- o‘zining sifatli belgilarini avlodlariga to‘rg‘un o‘tkazadigan normal takror ishlab chiqarish xususiyatiga ega, avlodlarining sifati buyiga baholangan hayvonlar kiritiladi. Shu sababli, podani to‘liq butlash uchun 3-4 yil vaqt sarflanadi. Birinchi yilda hayvonda ancha yildan buyon parvarishlanayotgan naslga qoldirgan avlodlari, jun Ilmiybaza.uz qoplamining sifati, podani takror ishlab chiqarish xususiyati bo‘yicha baholangan quyonlar qoldiriladi. Keyingi yilda avlodlari ushbu ko‘rsatkichlari bo‘yicha baholanib, shartli ravishda nasl yadrosiga kiritiladi. Keyingi yilda avlodalrining birinchi yildagi natijalari hisobga olinib, nasl yadrosiga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Norkalardan 2-3 yil foydalaniladigan xo‘jaliklarda, nasl yadrosiga dastlabki tanlashda ularning aka va opalarining ko‘rsatkichlari asos qilib olinadi. SHu sababli, eng yaxshi hayvonlarning (bir yoshida.........) avlodlarining olib qolish yaxshi natija beradi. Birinchi yilda nasl yadrosi yosh hayvonlar hamda asosiy podadagi avlodlarining sifat bo‘yicha bo‘yicha baholangan hayvonlar bilan to‘ldiriladi. Nasl yadrosi ahamiyatli kattalikda bo‘lgach, nasl yadrosiga kiritishga mo‘ljallangan guruhlardan eng sifatli yoki hayvonlar asosiy nasl yadrosiga qoldiriladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish podasidagi brak qilingan hayvonlar o‘rniga kiritiladi. Podadagi yosh va nasli yomonlashgan hayvonlarni barchasi so‘yishga yuboriladi. Mo‘ynali hayvonlarning ba’zi hayvonlarida irsiy xususiyatlari past bo‘ladi. Natijada podagi ko‘p yosh hayvonlarni kiritish zarur bo‘ladi, ammo bunday imkoniyat yo‘q. Bu holatda umumiy podadan yosh hayvonlar ajratib oilinishi zarur. Ularning esa irsiy sifatlarini aniqlash imkoni mushkul. SHunday bo‘lganda esa, ushbu xo‘jalikka boshqa xo‘jalikdan (sharoitiga mos) hayvonlar keltirib, nasl yadrosi shakllantiriladi. Podada nasl yadrosidagi ona hayvonlarning ulushi 20% ni tashkil etishi kerak. Nasl yadrosida erkak hayvonlarning bosh soni kam bo‘ladi. Ona hayvonlarni pushtdorligini oshirish bilan nasl yadrosidagi hayvonlarning bosh sonini qisqartirish mumkin. Podada barcha yoshdagi hayvonlar baholanishi va bonitirovka qilinishi shart. CHunki, avlodlardagi belgilar ota-onadan irsiy holatda o‘tadi (jun qoplami sifati va h.k). Biror ona hayvonlan kshp sifatsiz avlodlar tug‘ilsa, bu ona hayvon albatta brakka chiqariladi. 5- masala. Boshqa hayvon turlari kabi mo‘ynali hayvonlarda ham sof zotli Ilmiybaza.uz qoplamining sifati, podani takror ishlab chiqarish xususiyati bo‘yicha baholangan quyonlar qoldiriladi. Keyingi yilda avlodlari ushbu ko‘rsatkichlari bo‘yicha baholanib, shartli ravishda nasl yadrosiga kiritiladi. Keyingi yilda avlodalrining birinchi yildagi natijalari hisobga olinib, nasl yadrosiga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Norkalardan 2-3 yil foydalaniladigan xo‘jaliklarda, nasl yadrosiga dastlabki tanlashda ularning aka va opalarining ko‘rsatkichlari asos qilib olinadi. SHu sababli, eng yaxshi hayvonlarning (bir yoshida.........) avlodlarining olib qolish yaxshi natija beradi. Birinchi yilda nasl yadrosi yosh hayvonlar hamda asosiy podadagi avlodlarining sifat bo‘yicha bo‘yicha baholangan hayvonlar bilan to‘ldiriladi. Nasl yadrosi ahamiyatli kattalikda bo‘lgach, nasl yadrosiga kiritishga mo‘ljallangan guruhlardan eng sifatli yoki hayvonlar asosiy nasl yadrosiga qoldiriladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish podasidagi brak qilingan hayvonlar o‘rniga kiritiladi. Podadagi yosh va nasli yomonlashgan hayvonlarni barchasi so‘yishga yuboriladi. Mo‘ynali hayvonlarning ba’zi hayvonlarida irsiy xususiyatlari past bo‘ladi. Natijada podagi ko‘p yosh hayvonlarni kiritish zarur bo‘ladi, ammo bunday imkoniyat yo‘q. Bu holatda umumiy podadan yosh hayvonlar ajratib oilinishi zarur. Ularning esa irsiy sifatlarini aniqlash imkoni mushkul. SHunday bo‘lganda esa, ushbu xo‘jalikka boshqa xo‘jalikdan (sharoitiga mos) hayvonlar keltirib, nasl yadrosi shakllantiriladi. Podada nasl yadrosidagi ona hayvonlarning ulushi 20% ni tashkil etishi kerak. Nasl yadrosida erkak hayvonlarning bosh soni kam bo‘ladi. Ona hayvonlarni pushtdorligini oshirish bilan nasl yadrosidagi hayvonlarning bosh sonini qisqartirish mumkin. Podada barcha yoshdagi hayvonlar baholanishi va bonitirovka qilinishi shart. CHunki, avlodlardagi belgilar ota-onadan irsiy holatda o‘tadi (jun qoplami sifati va h.k). Biror ona hayvonlan kshp sifatsiz avlodlar tug‘ilsa, bu ona hayvon albatta brakka chiqariladi. 5- masala. Boshqa hayvon turlari kabi mo‘ynali hayvonlarda ham sof zotli Ilmiybaza.uz urchitish va chatishtirish kabi urchitish usullaridan foydalaniladi. Sof zotli urchitish.Bu mo‘ynali hayvonlarni urchitishda ko‘p qo‘llaniladigan usul hisoblanib, bitta zotga mansub erkak va urg‘ochi hayvonlarni o‘zaro juftlashdir. Bunda olingan avlodalarda ota va onadagi sifatli belgilar mustahkamlanadi. Bir xil tipdagi avlodlar paydo bo‘ladi. Sof zotli urchitishda eng yaqin bo‘lganda inbriding juftlash (qarindoshlik) qo‘llaniladi. Inbridingni keng tarzda qo‘llash hayvonlar hajmining kichrayishi, pushtdorligi, hayotchanligini pasayishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishini unutmaslik kerak. Ayrim hollarda majruh avlodlar tug‘iladi. Inbred dipressiya sabablari oxirigacha o‘rganilmagan. Ba’zi taxminlar bor xolos. Qarindosh urchitishda qoniqarsiz natijalarning paydo bo‘lishi zootexnikaviy hisob-kitob ishlarining xo‘jalikda past darajada yuritilganidan dalolat beradi. Mo‘ynali hayvonlar qarindosh bo‘lmagan urchitishdan olingan bo‘lsa, chiqim 8,5%ni; yaqin qarindosh urchitishda -11 va qon aralash holda bo‘lgani 16,5% ni tashkil qilgan. Inbriding juftlash chuqur o‘ylangan holda tashkil qilinganda, juda yaxshi sifatga ega bo‘lgan avlodlar olinadi. Uzoq inbriding juftlash avlodalarga salbiy ta’sirn qilmaydi va bu liniyali urchitishda qo‘llaniladi. Qatorlararo, oila va oila guruhlari asosida juftlash. Tizim – nasldor erkak hayvonning avlodlari (erkak) guruhidir. Oila – mahsuldorligi va nasldorlik xususiyati yuqori bo‘lgan urg‘ochi hayvonning avlodlar (urg‘ochi) guruhidir. Ushbu avlodlar kelib chiqishi bo‘yicha umumiylikka ega bo‘lsada, sifat ko‘rsatkichlari bilan bir-biridan farq qiladi. Qator (liniya) li urchitishda erkak hayvonning eng maqbul o‘g‘illaridan foydalaniladi. Unga juftlash maqsadida yuqori qiymatga ega bo‘lgan urg‘ochi hayvon biriktiriladi.ular qarindosh (uzoq) va qarindosh bo‘lmasligi mumkin. Oilali – urchitishda esa nasl uchun ona hayvon ajratib olinadi, qarindash yoki qarindosh bo‘lmagan erkak hayvonlar bilan juftlanadi. Mo‘ynachilikda liniya va oila asosida urchitish keng tarqalmagan. Ammo, ko‘pgina hayvonlar geneologik guruhlar ajratilgan va ulardan samarali Ilmiybaza.uz urchitish va chatishtirish kabi urchitish usullaridan foydalaniladi. Sof zotli urchitish.Bu mo‘ynali hayvonlarni urchitishda ko‘p qo‘llaniladigan usul hisoblanib, bitta zotga mansub erkak va urg‘ochi hayvonlarni o‘zaro juftlashdir. Bunda olingan avlodalarda ota va onadagi sifatli belgilar mustahkamlanadi. Bir xil tipdagi avlodlar paydo bo‘ladi. Sof zotli urchitishda eng yaqin bo‘lganda inbriding juftlash (qarindoshlik) qo‘llaniladi. Inbridingni keng tarzda qo‘llash hayvonlar hajmining kichrayishi, pushtdorligi, hayotchanligini pasayishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishini unutmaslik kerak. Ayrim hollarda majruh avlodlar tug‘iladi. Inbred dipressiya sabablari oxirigacha o‘rganilmagan. Ba’zi taxminlar bor xolos. Qarindosh urchitishda qoniqarsiz natijalarning paydo bo‘lishi zootexnikaviy hisob-kitob ishlarining xo‘jalikda past darajada yuritilganidan dalolat beradi. Mo‘ynali hayvonlar qarindosh bo‘lmagan urchitishdan olingan bo‘lsa, chiqim 8,5%ni; yaqin qarindosh urchitishda -11 va qon aralash holda bo‘lgani 16,5% ni tashkil qilgan. Inbriding juftlash chuqur o‘ylangan holda tashkil qilinganda, juda yaxshi sifatga ega bo‘lgan avlodlar olinadi. Uzoq inbriding juftlash avlodalarga salbiy ta’sirn qilmaydi va bu liniyali urchitishda qo‘llaniladi. Qatorlararo, oila va oila guruhlari asosida juftlash. Tizim – nasldor erkak hayvonning avlodlari (erkak) guruhidir. Oila – mahsuldorligi va nasldorlik xususiyati yuqori bo‘lgan urg‘ochi hayvonning avlodlar (urg‘ochi) guruhidir. Ushbu avlodlar kelib chiqishi bo‘yicha umumiylikka ega bo‘lsada, sifat ko‘rsatkichlari bilan bir-biridan farq qiladi. Qator (liniya) li urchitishda erkak hayvonning eng maqbul o‘g‘illaridan foydalaniladi. Unga juftlash maqsadida yuqori qiymatga ega bo‘lgan urg‘ochi hayvon biriktiriladi.ular qarindosh (uzoq) va qarindosh bo‘lmasligi mumkin. Oilali – urchitishda esa nasl uchun ona hayvon ajratib olinadi, qarindash yoki qarindosh bo‘lmagan erkak hayvonlar bilan juftlanadi. Mo‘ynachilikda liniya va oila asosida urchitish keng tarqalmagan. Ammo, ko‘pgina hayvonlar geneologik guruhlar ajratilgan va ulardan samarali Ilmiybaza.uz foydalaniladi. Geneologik qator bu – bitta ota va onaning avlodlari guruhidir. Oila guruhi asosida – urchitishda ayniqsa, dastlabki avlodlarda sifatli belgilar yuzaga chiqadi. Keyingi avlodlarda esa yuqori sifatga ega bo‘lmagan avlodlar paydo bo‘lishi mumkin. Bunday avlodlar oila guruhiga o‘tkazilmaydi va brak qilinadi. Tanlash va saralash natijasida sifati bo‘yicha ota-onasidan ustunlik qilgan hayvonlardagi qator va oilalar asoschisi bo‘ladi. SHu tarzda urchitish davot ettirilganda, poda sifatli belgilari bo‘yicha takomillashib boradi. Chatishtirish - mo‘ynachildikda – chatishtirishdan hayvonlarning sifat belgilarini yaxshilashda, qimmatbaho rangli mo‘ynalar yaratishda foydalaniladi. Qon singdirish chatishtirish – mo‘ynali hayvonlarning sifatini yaxshilashda ushba usuldan foydalaniladi. Masalan: bir xil rangga ega bo‘lgan norkalarni yaxshilash uchun chetdan qora rangga ega bo‘lgan norkalar keltirilib, mahalliy urg‘ochi norkalar bilan juftlanadi. Ulardan olingan urg‘ochi hayvonlar yana qora rangli norkalar bilan juftlangan shu asnoda IV- bo‘g‘inda ular sof zotliga aylangan. Qon quyish chatishtirish – bunda yangi gul yoki rangga ega bo‘lgan hayvonlarni yaratishda foydalaniladi. Har xil kombinativ gulga ega bo‘lgan hayvonlar qon singdirish chatishtirish usulida yaratilgan. Uchta ratsessiv elgiga ea lanhayvo bia rressiv belgil hayvbilanjtlan ()uchchi angga ga hayvon atiaaaaas gen belgisiga ea hayvon tug‘iadi. Sanoat chatishtirish. Mo‘ynachilikda Delli – buoror mo‘ynasiga talab mavjud. Bu terilar oddiy rangli ammo unda ba’zi belgilar uchraydi. Rangli norkalar boshqa ranggi ega erkak norkalar bilan urug‘lantiriladi. Olingan barcha avlodlar so‘yishga yuboriladi. Gibridlash. Mo‘ynani assortimentini ko‘paytirish maqsaddida so‘nggi vaqtlarda mo‘ynali hayvonlarni gibridlash ishlari ham olib borilmoqda. Mo‘ynachilikda birinchi marta gibridlash sobol x kunitsa da qo‘llanilgan. Hisoblansada, turi har xildir. Ulardan olingan avlodlar kidus deyiladi. Kiduslarning urg‘ochisi pushtdor, erkaklari pushtsiz bo‘ladi (jinsiy aktivsiz). Ilmiybaza.uz foydalaniladi. Geneologik qator bu – bitta ota va onaning avlodlari guruhidir. Oila guruhi asosida – urchitishda ayniqsa, dastlabki avlodlarda sifatli belgilar yuzaga chiqadi. Keyingi avlodlarda esa yuqori sifatga ega bo‘lmagan avlodlar paydo bo‘lishi mumkin. Bunday avlodlar oila guruhiga o‘tkazilmaydi va brak qilinadi. Tanlash va saralash natijasida sifati bo‘yicha ota-onasidan ustunlik qilgan hayvonlardagi qator va oilalar asoschisi bo‘ladi. SHu tarzda urchitish davot ettirilganda, poda sifatli belgilari bo‘yicha takomillashib boradi. Chatishtirish - mo‘ynachildikda – chatishtirishdan hayvonlarning sifat belgilarini yaxshilashda, qimmatbaho rangli mo‘ynalar yaratishda foydalaniladi. Qon singdirish chatishtirish – mo‘ynali hayvonlarning sifatini yaxshilashda ushba usuldan foydalaniladi. Masalan: bir xil rangga ega bo‘lgan norkalarni yaxshilash uchun chetdan qora rangga ega bo‘lgan norkalar keltirilib, mahalliy urg‘ochi norkalar bilan juftlanadi. Ulardan olingan urg‘ochi hayvonlar yana qora rangli norkalar bilan juftlangan shu asnoda IV- bo‘g‘inda ular sof zotliga aylangan. Qon quyish chatishtirish – bunda yangi gul yoki rangga ega bo‘lgan hayvonlarni yaratishda foydalaniladi. Har xil kombinativ gulga ega bo‘lgan hayvonlar qon singdirish chatishtirish usulida yaratilgan. Uchta ratsessiv elgiga ea lanhayvo bia rressiv belgil hayvbilanjtlan ()uchchi angga ga hayvon atiaaaaas gen belgisiga ea hayvon tug‘iadi. Sanoat chatishtirish. Mo‘ynachilikda Delli – buoror mo‘ynasiga talab mavjud. Bu terilar oddiy rangli ammo unda ba’zi belgilar uchraydi. Rangli norkalar boshqa ranggi ega erkak norkalar bilan urug‘lantiriladi. Olingan barcha avlodlar so‘yishga yuboriladi. Gibridlash. Mo‘ynani assortimentini ko‘paytirish maqsaddida so‘nggi vaqtlarda mo‘ynali hayvonlarni gibridlash ishlari ham olib borilmoqda. Mo‘ynachilikda birinchi marta gibridlash sobol x kunitsa da qo‘llanilgan. Hisoblansada, turi har xildir. Ulardan olingan avlodlar kidus deyiladi. Kiduslarning urg‘ochisi pushtdor, erkaklari pushtsiz bo‘ladi (jinsiy aktivsiz). Ilmiybaza.uz Skandinaviya mamlakat (Daniya, Norsegiya, SHvetsiya) larida shimol tulkisi bilan tulkilarni gibridlash sanoat ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladi. Sababi u mamlakatlarda tulki kam sonli, tulki terisiga esa talab katta. YAngi mahsulot turini yaratish ham bosh mavzuga aylangan. Urchitishda asosan sun’iy urug‘lantirish usulidan foydalaniladi. Bu ayrim (tabiiy urug‘lantirishda)qiyinchiliklarni bartaraf etadi. Ilmiybaza.uz Skandinaviya mamlakat (Daniya, Norsegiya, SHvetsiya) larida shimol tulkisi bilan tulkilarni gibridlash sanoat ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladi. Sababi u mamlakatlarda tulki kam sonli, tulki terisiga esa talab katta. YAngi mahsulot turini yaratish ham bosh mavzuga aylangan. Urchitishda asosan sun’iy urug‘lantirish usulidan foydalaniladi. Bu ayrim (tabiiy urug‘lantirishda)qiyinchiliklarni bartaraf etadi.