Ilmiybaza.uz MO‘YNALI HAYVONLARNI XO‘JALIK FOYDALI BELGILARI Reja: 1. Mo‘ynali hayvonlar haqida umumiy tushuncha. 2. Mo‘ynali hayvonlarning foydali ko‘rsatkichlari Tayanch iboralar. Qiymatli mo‘yna hayvonlari, fauna dunyosi, flora dunyosi, talabdarajasidagi moddiy tovar mahsulotlar, evolyusion taraxiy taraqqiyot, ovchilik, brokonerlik, introduksiya va akklimatizatsiya, tutinlikda urchitish, erkin holda urchitish, nutriya (suv bobri), ondatra, tulki, Turkiston kul rang tulkisi, Turkiston tog‘ tulkisi, Karaganka (karagan tulki), Monogom bolalash, kuyikish. Ilmiybaza.uz O‘zbekistonning istiqlol tufayli erishgan mustaqil rivojlanishi bozor iqtisodiyoti yo‘nalishida aholining talabi darajasidagi moddiy-tovar mahsulotlarini mo‘l - ko‘lliga bilan bog‘likdir. Aholini iste’mol talabini moddiy ta’minotining asosi-qishloq xo‘jaligidir yoki anikrok aytganda o‘simliklar (flora) dunyosi va hayvonot (fauna) dunyosi hisobiga qondiriladi. Shuning uchun chorvadorlarning asosiy vazifasi barcha ichki imkoniyatlardan omilkorona foydalanishdan iboratdir. O‘zbekistonning tabiati va uning hayvonot dunyosi xilma - xildir. Shumoliy Ustyurt o‘lkasining bepoyon kengliklari, janubiy-sharqda tog‘larning qirrali chuqqilari, shimoliy-sharqda qizilqumning qumliklari qotgan to‘lkin kabi cho‘zilib yotibdi. Markaziy Osiyo xududi evolyusion tarixi taraqqiyotining bir davrilarida turli mamlakatlardan ko‘chib o‘tuvchi hayvonlarning makoni bo‘lgan. Shuning uchun O‘zbekistonimiz xududida nafaqat Yevropa va Markaziy Osiyo taluqli bo‘lgan hayvonlar, xatto Afrika va Hindiston kabi janubiy Osiyodan o‘tib qolgan har-xil hayvonlar ham uchraydi. Baland tog‘larimizda shimoliy xududlarga xos hayvonlar (oqsuvlar, ayiq) saxro va cho‘l xududlarmizda va tog‘oldi yalangliklarida tropik mamlakatlardan kelgan hayvonlar (chiyabo‘ri, sirtlon), echkiemar, charxilon, mayna kabilar uchraydi. Bu hayvonlar orasida foydali va zararlilari mavjud. Foydali hayvonlar xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lib, qimmatli mo‘yna va sifatli go‘sht beradi yoki madaniy ekinlarga tushadigan hasharotlarni yo‘q qiladi. Zararlilari madaniy ekinlarni yeb nobud qiladi, yuqumli kasalliklarni kuzgatuvchilarni tashib yuradi. Biron turdagi hayvonning foydali yoki zararli ekanini aniqlash uchun uning hayot faoliyatini o‘rganish kerak. Ba’zi birlarining arzimagan zararini hisobga olib, uning muhim ahamiyatli tomonlarini hisoblamaymiz. Zararli va foydali hayvonlarni urchitishni muvofiqlashtirishdan oldin ularning biologiyasini yaxshi o‘rganish lozim. Juda kam uchraydigan va ayni paytda yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlarni muhofaza qilish ishlarini ularning sonini, biologiyasini, tarqalish joylaridagi rolini bilmay turib amalga oshirish murakkabdir. Mana shuning uchun xam mamlakatimizga taaluqli o‘lkalarning faunasini bilish kerak bo‘ladi. Mamlakatimizda tabiatni muhofaza qilish davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan Ilmiybaza.uz muhim masalalardan biri hisoblanadi. Kamdan - kam uchraydigan va endilikda butunlay yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvon turlarini saqlab qolish bo‘yicha ishlab ko‘riqxonalarda, xo‘jalik ahamiyatga ega bo‘lgan hayvonlarni (mo‘ynali hayvonlar, kushlar, zaharli ilonlar) muxofaza qilish esa maxsus topshiriq asosida urchitib ko‘paytiruvchi joylarda olib bormokda. O‘zbekistonda hozir 10 dan ziyodrok ko‘riqxona va 10 ga yaqin zakazniklar ish olib bormoqda. Shuningdek boshqa kit’a va mamlakatlardan maxsus topshiriq asosida mo‘ynasi uchun urchitish maqsadida keltirib urchitilmoqda (nutriya, ondatra). Umuman, mo‘ynasi uchun foydalaniladigan hayvonlar O‘zbekistonimiz sharoitida kemiruvchilar turkumiga qiruvchi ondatra, nutriya yoki suv bobri ko‘proq urchitilsa, yirtqichlar turkumiga qiruvchilardan tulki, alakuzan, suvsar, kunduzlarni ko‘rsatishimiz mumkin. Hozirgi tadbirkorlik negiziga asoslangan bozor iqtisodiyoti yo‘nalishida qayta kurilayotgan xalq xo‘jaligimizning har xil shakillarda tashkil etilgan korxonalari sharoitida mo‘ynachilik maxsus turlarini tanlab urchitishga keng yo‘l ochib berish chorva mutaxasislarining asosiy burchi bo‘lishi lozim. O‘zbekistonning asosiy iqtisodiy bazasini ixtisoslashgan qishloq xo‘jaligi (paxtachilik, bog‘dorchilik, uzumchilik, pillachilik, qorakulchilik) va sanoat korxonalari tashkil etadi. Lekin respublikamizning hamma joyida tabiiy, iqtisodiy sharoit manbalari, aholini zichligi kabilar bir xil emas. Chunonchi Fargona vodiysida 1 km2 ga 170 ga yaqin kishi to‘g‘ri kelsa, Qoraqolpog‘istonda 10 kishiga ham to‘g‘ri kelmaydi, shuningdek hamma joyda bir xil ishlarni tashkil etish mumkin emas. O‘zbekiston xududi Markaziy Osiyoning xam kok o‘rtasida joylashgan, yer kurrasining muhim ahamiyatga molik bo‘lgan zoogeografik ulkasidir. O‘zbekiston ulkasida 50 dan ziyodrok ovlanadigan hayvon turlari hisobga olingan. Bularning eng zarur mo‘ynabop turlarini qafaslarda urchitish asosida katta samaradorlikka erishish mumkin. Bundan tashqari O‘zbekistonda yil sayin cho‘l, tog‘ oldi va quriq yer, daryo atrofi chakalakzorlarni qishloq xo‘jalik yerlarini o‘zlashtirib ochish natijasida yovvoyi mo‘yna hayvonlari kamayib ketmokda. Bu holat ham ularni qafaslardan yoki yarim erkin holatda urchitishni taqoza etadi. Bu masalada hozirgacha Ilmiybaza.uz Qoraqolpogiston jumxuriyati, Buxoro, Toshkent, Sirdaryo, Qashqadaryo viloyatlaridagi ishlar namunalidir (ondatra, norka, nutriya). Mamlakatimiz xududidagi fauna (hayvonot) olami kuchli himoyaga muxtoj. Chunki hozirgacha tartibsiz ovlanish, brakonerlik natijalarida deyarlik ko‘pchilik ko‘pchilik mo‘yna hayvonlar yo‘qolib ketmokda. Shuning uchun mavjud hayvonlar turlarini ratsional hisob-kitob asosida urchitishimiz, qayta tiklashimiz va me’yoriy foydalanishimiz lozim. Bu narsa o‘z urnida davlat himoyasiga olingan. Shuningdek hozirgi paytda mamlakatimizda umumiy fauna bilan birgalikda mo‘yna hayvonlarini xam yangi turlarini keltirib urchitish introduksiya (biron iqlim sharoitida yashaydigan o‘simlik yoki hayvonni iqlim boshqa joyga ko‘chirish, iqlimlashtirishning dastlabki bosqichi) va akklimatsizatiya (yangi iqlim sharoitiga moslashtirish, ko‘niktirish) yo‘li bilan ko‘paytirilmokda. Buning uchun ularni o‘zlariga mos sharoit tanlashi va asta-sekinlik bizning sharoitimizga to‘liq kuniktirishga erishishimiz lozim. Shuning uchun avvalo ularni o‘z xududlarida yashab urchigan sharoiti yaratilishi lozim. Agar tabiiy erkin sharoitda bo‘lgan bo‘lsa, ularga xech bo‘lmaganda yarim erkinlikdagi nazoratli sharoit yaratiladi va muxofazaga olinadi. Uning kushandalari yo‘qligiga kafolat xosil qilish lozim. Tutqinlikda urchitilayotgan asosiy mo‘ynabop hayvonlarga hozirgacha nutriya (nutriya, suv kalamushi) norka (qora kuzan) tulki, qutb tulkisi (peses), sobol kabilarni ko‘rsatishimiz mumkin. Shundan bizning xududimizda asosan nutriya, qisman norka va tulki kabilar urchitiladi. Respublikamiz mahalliy sharoitlari urchitishga molik mo‘ynali hayvonlarning har bir turi o‘ziga xos umumiy ma’lumotlarga va biologik xususiyatlarga ega. Shuning uchun ularni alohida ta’rif etish ma’quldir. Nutriya kemiruvchilar turkumiga, nutriyasimonlar oilasi, nutriya avlodiga kiradi: Nutriya suv kalamushi, yoki suv bobri deb atalmoqda asl vatani Janubiy Amerika. Bu hayvon AQSh, Kanada, Angliya, Fransiya, Yugoslaviya kabi mamlakatlarda, hamda sobiq sovet ittifoqida iqlimlashtirilib erkin yoki yarim erkin, shuningdek qafasli usullarda urchitiladi. Sobiq ittifoq xududiga 1940 yillarning Ilmiybaza.uz boshlarida (1930-1941) argentina va Paragvaydan keltirilgan. Dastlab Krasnodar ulkasi, Kavkaz, Qozog‘iston, O‘rta Osiyo suv oqimlari va havzalariga erkin urchitish uchun quyib yuborilgan. O‘zbekistonga 1950 yilda 105 urg‘ochi va 19 ta erkak nutriya keltirilib dastlab qafas yoki tutqun holda urchitiladi. Keyin ularning 180 bosh bolalarini Sirdaryo voxasidagi Jamanko‘l xavzasiga qo‘yib yuboriladi. Ular 1952 yilda Sirdaryo oqimini 70-80 km. uzunligi bo‘ylab eniga esa 4-5 km kenglikda erkin urchib ko‘paya boshladi. 1952 yilda Termiz hayvonot bog‘i Amudaryo yoqasidagi ko‘llarga erkin quyib, qisman yarim erkin va qafaslarda tutqin holda urchitib katta miqdorda mo‘yna yetishtirishga muvoffaq bo‘lindi. Shuningdek 1951-1956 yillardan boshlab Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va boshqa viloyat xududlarida urchitilib iqlimlashtiriladi va yaxshi mahsulot yetishtirishga muvaffaq bo‘lindi. Ular hozir O‘zbekiston suv manbalari sharoitida yaxshi iqlimlashib yashamokda. Tabiiy holatda ko‘proq Termiz yaqinidagi Amudaryo bilan Surxandaryo soxillarida sargish jigarrang tusda bo‘lib, tashqi ko‘rinishi jihatdan kattakon kala mushga uxshaydi. Bu hayvon nutriya yoki mahaliy tilda ba’zan suv bobri nomi bilan atalib kelinmoqda.