Ilmiybaza.uz MO’YNALI HAYVONLARNING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI Reja: 1. Mo‘ynali hayvonlar haqida tushuncha. 2. Mo‘ynali hayvonlarning biologik xususiyatlari Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar. Qiymatli mo‘yna hayvonlari, fauna dunyosi, flora dunyosi, talabdarajasidagi moddiy tovar mahsulotlar, evolyusion taraxiy taraqqiyot, ovchilik, brokonerlik, introduksiya va akklimatizatsiya, tutinlikda urchitish, erkin holda urchitish, nutriya (suv bobri), ondatra, tulki, Turkiston kul rang tulkisi, Turkiston tog‘ tulkisi Bu hayvon nutriya yoki mahaliy tilda ba’zan suv bobri nomi bilan atalib kelinmoqda. Tanasining uzunligi 50-65 sm, og‘irligi 4-5 kg, ayrimlari 80 sm. gacha uzunlik va 10 kg gacha xatto 15-16 kg tirik vazniga ega bo‘ladi. Erkaklari urg‘ochilardan biroz 10-15% og‘ir va yirikroq bo‘ladi va uzunligi 90 sm yetadi. Orqa oyoqlaridagi 4 ta barmoq suzgich pardalar bilan birlashgan. Tumshug‘i yapaloq, uzun-uzun mo‘ylovlari sezgi tuklari bor. Dumi 30-35 sm bo‘lib, tuk-kulrang tangachalar bilan qoplangan yoki siyrak soch tolalar bo‘ladi. Nutriya tabiiy sharoitda botqoqlik va suv xavzalarida yashaydi. U suvda o‘sadigan o‘simliklar ildizi bilan oziqlanadi. Ular yarim erkinlikda urchitilganda qish kezlari makkajuxori, suli, arpa, xashaki lavlagi, sabzi, xashak bilan, yoz kezlari esa, ut, lavlagi va sabzi palagi, qovun, torvuz kabilar bilan boqilishi mumkin. Quyosh chiqishdan oldin, erta saharlab ko‘l soxilining ma’lum joylariga ovqat quyib chiqiladi. Ovqat berish bilan birga, odatda qo‘ng‘iroq chalib turiladi, bunga hayvonlar tez o‘rganib qo‘g‘iroq chalinishi bilan ovqat bo‘ladigan joyga tezlikda suzib keladilar. Ular inlarini singan qamishlar yoki suv xavzalarining bo‘ylaridan kavlab quradilar va shu joyda urchiydilar. Urg‘ochilari yiliga 2 marta bolalab, har safar o‘rtacha 4-5 tadan ko‘pi 6-8 tagacha tug‘adi. Bolalari ochiq, yetilgan jun qoplangan holda tug‘iladi. Tug‘ilgandan keyin bir necha soat o‘tgach, ular ini (uyasi)dan chiqib, suzib ovqat yeya boshlaydi. Bolalarining onasini sutini emish davri 50-60 kun, 6-7 oylikda jinsiy jihatdan voyaga yetib qoladi. O‘sish 1 yilgacha davom etadi. Nutriya ko‘pi bilan 4-5 yil umr ko‘radi. Nutriya yil davomida bolalay olish xususiyatiga ega, lekin qish davrida ko‘payish darajasi ancha susayadi. Yaxshi sharoitda 5 oylik davrida bolalari jinsiy Ilmiybaza.uz qobilyatga erishadi. Bo‘g‘ozlik davri 128-133 kun. Yaxshi sharoitda 1 bosh urg‘ochisidan 1 yilda 3 martagacha bola olish mumkin. Tulash jarayoni nutriyalarda ancha uzaygan holda kechadi. Xatto yanvar oyidagi terilarida yosh kiltik jun tolalari uchraydi. Jadal tullash holati sentabr va oktabr oylarida kuzatilib, nutriyalardan noyabr, yanvar oylarida eng sifatli mo‘yna olish mumkin. Nutriyalarga shag‘al (shakal), qamish mushugi, itlar xujum qilishi, nobud etishi mumkin. nutriyalarda insonda, itlarda va uy hayvonlarida uchraydigan gelmintlar ba’zi kasalliklar uchrashi mumkin. Kasalliklari to‘liq urganilmagan. Nutriyalarda 16 ga uzakli jag‘ va 4 ta qirquvchi tishlari bo‘ladi. qirquvchi tishlari xayoti davomida o‘sib turadi. Shuning uchun kataklarda asralganda jog‘larini past-baland kisimlarini bir-biriga qarab, ishkalab, yedirib turadi. Tabiiy holatda kemiruvchilar qattiq materiallarni kemirish bilan tishini kayraydi. Qirquvchi tishlarning rangi ularning sog‘lomligini ko‘rsatuvchi omildir: agar ochiq apelsin rang bo‘lsa tanasining mustahkamligini, nimxol buyalgan bo‘lib, qirquvchi tishda qora dog‘lar bo‘lsa sog‘ligi yomonligini bildiradi. Yosh va keksa nutriyalarda qirquvchi tishlar rangi nimsariq bo‘ladi. Nutriya o‘ziga xos anatomik tana tuzilishiga ega. Erkaklarida urug‘doni chap qismidagi teri ostida joylashib, suvda uzoq turganda spermalarini xaddan ziyod sovub ketmasligidan saqlaydi. Urg‘ochilarida sut bezlari qorin qismida emas, balki tanasini yonbosh qismida joylashib 4 yoki 5 juft bo‘ladi va bolalariga onasini uncha chuqur bo‘lmagan suvlarda emish imkonini beradi. Nutriyaning quloqlari kalta, tashqi qismida kam tukli, lekin quloq tog‘ayi ichki tomonidan qalin jun bilan qoplangan, bu ichida havoni saqlab, eshitish yo‘lagiga suvni o‘tmasligi va suv tagida ham eshitish qobiliyatini yaratadi. Kallasi kemiruvchilarga xos, uzunligi 11-13 sm, eni 1-8 sm. pastki jag‘ yaxshim rivojlangan. Oldingi va orka panjalarida utkir, egilgan tirnoklari bor. Orqasidagi 4 ta panjasi suzgich pardali, qo‘li uzuni qashilash, tarash, oziqani og‘ziga olish uchun ishlatiladi. Quruqlikda nutriya sekin harakatlana oladi, tez va uzoqqa Ilmiybaza.uz chopa olmaydi. Tanasidagi jun qoplamini moylash uchun orqa chiqaruv teshigi atrofidagi biriktiruvchi to‘qimalarda maxsus maysimon suyuqlik ishlab beruvchi bezlari bo‘ladi. Nutriyalarda 56 umirtqa bo‘lib: bo‘ynida 7 ta, 13 ta kurak qismida, 6 ta bel, 4 ta dumg‘aza va 26-27 ta dumida bo‘ladi. Umirtqa suyaklarining kanali dumining 8 chi umirtqasida tugaydi. Ularda 13 juft kabirga, shundan 8 xakikiy va 5 tasi yetim qobirg‘adan iborat. Nutriyalarda eshitish qobilyati yaxshi, biroq ko‘rish xususiyati ancha past rivojlangan. Qorin tuzilishi cho‘chqanikiga xos-bir kamerali, voyaga yetganlarida, xajmi 500 sm3. oziqalar yoshlarida ichak-qorin yo‘lida 24-30 soat, voyaga yetganlarida 60-70 soatgacha saqlanishi mumkin. Jinsiy faoliyati erkaklarida xamisha faol bo‘lib, urg‘ochi nutriyalarda har 25- 30 kunda (ba’zan 14-16 kun va yoki 35-40 kunda xam) kuyikish takrorlanadi. Tuqqanidan keyin esa 1-3 chi kunlari yana otalanishga tayyor bo‘ladi. shuning uchun laktatsiya va bo‘g‘ozlikni bir davrida o‘tkazish hisobiga 1 yilda 1 urg‘ochi nutriyadan 2-2,5 marta bola olish tashkil etadi. Tug‘ilgan bolalarning o‘rtacha tirik vazni 175-250 g. (80 dan 380g. Gacha tebranishda) bo‘ladi. erkaklari yirikrok. Nutriya bolalari quyon bolalariga nisbatan sekinrok o‘sadi. Eng jadal 1-4 chi oyliklarida bo‘lib 20-25 g. 7 dan o‘rtacha o‘sadi va 1 gramm qo‘shimcha vazniga 4-6g. oz. bir. Sarflanadi. 5-6 oyligida o‘sish ancha susayib, me’yorda 1,5-2 yoshgacha o‘sish davom etishi mumkin. Nutriyalarda 3-7 oyligida jinsiy yetilish boshlanib, ularda 3 yildan keyingi davrda takror ko‘payish xususiyati pasayadi. Nutriya bolalarida dastlab chiqqan jun tolalarini o‘sishi 40 kunlik yoshida tuxtaydi. Yana 10 kundan keyin bu junlar dastlabka tulash natijasida yangilari bilan almashina boshlaydi va bu almashinish ularning 4-5 oylik yoshigacha davom etadi. Ikkinchi marta yangilanib o‘sib chiqqan jun qoplami sifati bo‘yicha voyaga yetganlaridan kam farq qiladi. Nutriyaning jun qoplami qattiq koplovchi sochsimon tukdan va uning tagidagi 93-98% mayin burama, ingichka tivit tolalaridan iborat. Tanasining me’yoriy Ilmiybaza.uz harorati 37-380S. U kurkok hayvon bo‘lib, ushlangan paytida yurak urishi minutiga 70-80 martga yetadi. Nutriya ustidagi nasl ishlari natijasida har xil ranglilari yaratilgan. Ondatra - kemiruvchilar turkumiga xomyachi oilasiga, ondatralar avlodigan taaluqli, sifatli mo‘yna beruvchi, suv xavzalarida hayot kechiruvchi hayvondir. Ondatraning vatani Shimoliy Amerika (AKSh, Kanada) O‘zbekistonda muffaqatiyali iqlimlashtirilayotgan 3 ta mo‘ynali hayvonlarning biridir. Mo‘ynali hayvonlar faunasi boyitish maqsadida 1905 yilda Chexoslavakiyaga, keyin Yevropaning boshqa mamlakatlariga ondatra keltirila boshlandi. Sobiq ittifoqka 1927-1928 yillarda Kanadadan ok dengiz orollariga keltirib, keyinchalik to uzoq Sharqqacha tarqaldi. O‘zbekistonga 1944 yilda Balxash promxozdan dastlabki 355 boshi Amurdaryo uzanlariga keltirldi. 1946 yildan boshlab respublikamizda ovlanuvchi hayvonlar qatoridan o‘rni egalladi. Amudaryo o‘zanlariga ham urchitish uchun qo‘yildi. Keyinchalik Sirdaryo orqali bu kemiruvchi jonivor Farg‘ona vodiysiga ham yetib bordi. Ondatra o‘lchami bo‘yicha nutriyadan kichik bo‘lib, gavda uzunligi 36 sm gacha, dumining uzunligi 21-29 sm, dam suvda, dam quruqlikda hayot kechirishga moslashgan, dumi ikki yonidan yassilanib kelgan, orqa oyoqlarida suzgich pardalari bor, mo‘ynasi qalin, namlanmaydigan hayvondir. Rangi jigar rangdan to‘liq qora tusgacha yetadi. Ondatra ko‘llar, daryolar sohillaridagi inlari yoki uyalarida yashaydi bularni ko‘rib qolgan o‘simliklardan va changalzorlar o‘rtasidagi balchiqdan ko‘radi. Shunday inlarning asos tomoni 2 m gacha, balandligi 1-1,5m. gacha bo‘ladi. Qishda o‘z faoliyatini saqlab yashaydi. Muz ostidan teshik yo‘l ochadi. Ondatra suvda va suv bo‘yida o‘sadigan o‘simliklar bilan, asosan qamish bilan oziqlanadi. Onda- sonda baliqni tutib yesada, chavak baliqlarga va uvildirig‘ga (tuxumga) tegmaydi. Ondatra yiliga 2-3 ba’zan 4 marta bolalaydi. Har safar 4-12 (ba’zan undan ko‘p) bola tug‘adi. Bolalarini 21-25 kun sut bilan bokadi. Ondatralar suvdagi muzlar erib tugagach urug‘lanishga tushadi. Juda barvaqt ba’zi yanvar oyining ikkinchi yarmida kuzatilgan. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 25 kun. Janubiy rayonlarda dastlab Ilmiybaza.uz fevralning oxirlarida bolalagani kuzatiladi, eng oxiri bolalash oktyabirning boshlarida bo‘ladi. Noyabr oyidan boshlab emizikli urg‘ochi ondatra uchrashmaydi. Tug‘ilgan bolalari nimjon, yalong‘och bo‘lib, tez orada jun bilan qoplanadi, 40-45 kunlikda birlamchi jun qoplami ikkilamchi tuklar to‘lishi boshlaydi. Ba’zi urg‘ochi bolalari 3-4 oylik bo‘lganda, erkaklari 8-11 oydan keyin voyaga yetadi. Ondatra tanasi xayotning ikkinchi yilida o‘zining rosa kattaligiga yetadi. Yil bo‘yi tug‘ilgan bolalarining hammasi to kelgusi yil bahorgacha ota- onalari bilan birga yashaydi. Ondatraning tabiiy sharoitdagi umri 3-4 yiligacha, keyingi paytda 6 yilgacha davom etish kuzatilmokda. Ondatraning terisi pishiq, chiroyli, 1984 yildan boshlab sobiq ittifoq ondatra tayyorlash bo‘yicha jahonda 1 chi o‘rinni egallab kelgan 1956 yilda birgina QoraQkolpog‘istonni o‘zida 1 million donadon ko‘proq teri topshirib, Qoraqolpog‘iston xududidagi qorako‘l qo‘ylaridan ham ko‘proq daromad berdi. Qoraqolpog‘istonda urchitilgan ondatra terisini sifati va terisining kattaligi jihatidan jaxonda birinchi urinlarda turadi. Amudaryo o‘zani o‘zgarib qolgandan keyin bir kancha irmoq kullari sayozlashgan va qo‘rib qolganligi sababli keyingi paytlarda Qoroqolpog‘istonda ondatra tayyorlash 10 baravardan kam ko‘proq kamayib ketdi. Hozir ko‘llardagi suv satxlarini asliga keltirish chora-tadbirlari, ondatra kabi mo‘yna hayvonlarni yashashiga qulay sharoit yaratilmoqda. Tulki sut emizuvchilar sinfiga, yirtqichlar turkumiga, itlar oilasiga to‘liqsimonlar avlodiga qiruvchi mo‘ynabop mashxur hayvondir. Bu turdagi hayvon deyarlik barcha qitalarda alohida farq qiluvchi turlari bilan keng tarqalgan. Yer yuzida 45 ga yaqin turi bo‘lib, O‘zbekistonda ulardan 3 ta turi uchraydi. 1. Turkiston kulrang tulkisi Eron, Turkmaniston, Qoraqumdan ustyurt o‘lkasigacha, Afg‘oniston, Tojikiston janubiy tekisliklardan to O‘zbekis-tonning Surxandaryo va Qashqadare viloyatlarigacha bo‘lgan tekislarda uchraydi. 2. Turkiston tog‘ tulkisi asosan janubiy Qozog‘iston tog‘lari, g‘arbiy Xitoy O‘rta Osiyo tog‘larida, O‘zbekistonning Chotkol qoyalari, Farg‘ona o‘lkasi atrofidagi tog‘lar, Xisor cho‘qqilari va boshqa Turkiston balandliklarida uchraydi. 3. Karaganka Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning cho‘l va yarim cho‘l Ilmiybaza.uz xududlarida urchib O‘zbekistonning Ustyurt o‘lkasi, Amudaryo o‘zani, Qizilqum, Mirzacho‘l va Toshkent atrofi kengliklarida ko‘p uchraydi. Tulki tanasining o‘rtacha uzunligi 65-80 sm, dumining uzunligi 40-50 sm. Erkaklari 6-10 kg, urg‘ochilari 5-6 kg bo‘ladi. Tanasining ustki tomoni va ikki yon tomoni sarg‘ishnamo-malla tusda, dumini pastki va uch tomoni oqroq bo‘ladi. O‘zbekistonda tulkilar sarxorlar, tog‘ va tog‘oldi xududlarida yashasada, ko‘pincha qishloq va katta-katta shaharlar atrofiga ham moslashgan holda yashaydi. Yozda faqat kechasi hayot kechirsa, qishda kunduzlari ham harakatda bo‘ladi. Ular hayvon ovqatlari bilan oziqlanadi va sichqonlar, qo‘shoyoqlar, yumronqoziqlar, qung‘izlar va chigirtkalar bilan oziqlanadi. Ba’zan kakliklar, turg‘aylar va boshqa kushlarni tutib yeydi. Goxo yosh jayronlarga xujum qiladi. Qishloqlar atrofida tovuqlarni olib ketadi.Bundan tashqari o‘rik, olcha, jiyda to‘kilgan olma, noklar, uzum pista va boshqa mevalari ham yeb kun ko‘radi. Erta bahorda har xil mayin maysa o‘tlarni ham yeydi. Sug‘oriladigan ariqlara suv satxi pasayishi bilan ondatdra, baliqlar suv jihozlarini ham ushlab yeydi. Tulki urchish xususiyati bo‘yicha monogamdir, ya’ni, yiliga bir marta bolalaydi. Juftlanadigan vaqti yanvarning oxiri, fevral boshlarida. Erkaklari urg‘ochisini talashib qattiq olishadi. G‘olib chiqqan urg‘ochisi bilan yashab qo‘riqlab turadi. Erkagi urg‘ochisini g‘amxo‘rlik bilan parvarish qilib, unga ovqat keltirib turadi va burgalarini teradi. Urg‘ochisi ba’zan bir necha bolalaydi. Bo‘g‘ozlik davri o‘rtacha 50-52 kun. Jinsiy kuyikish (techka) tulkilarda 7-11 kun davom etib, ucharshi xoxishi 2-3 kunni tashkil etib, o‘sha ko‘zlari yumuq va quloq teshiklari berk bo‘ladi. 15-19 chi kunda kuz va kulok uynash uchun chiqib turadi. Tulki inining chuqurligi 2-2,5 m, yo‘laklarining uzunligi 5-6 m, bo‘ladi. bolalari 1,5 oygacha sut emadi. Lekin ota va ona tulkilar bolalarini ko‘zi ochilgan, shu davrda avval baland jog‘ida, 3-4 kundan so‘ng pastki jog‘da tishlari ham chiqqan bo‘ladi, shu dvarda har xil hayvon oziqalarini keltirib ularni yeyishiga o‘rgatadi. Bolalari sentabr-oktabr oylaridan boshlab uyadan ketib mustaqil hayotkechirishga utadi. Noyabr oylaridan boshlab yetuk yeshdagilardan farq qilmaydi. Ba’zan bolalari 9-10 oylik davrida jinsiy yetilgan bo‘lsada, tulki bolalari 2-chi yilning oxirlarida to‘liq yetilgan Ilmiybaza.uz hisoblanadi. Tulki bir talay kemiruvchilarni yo‘q qilib, qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi. Mo‘ynasi juda qadrlanadi. O‘zbekistonda mo‘yna tayyorlashda tulki terisi ondatradan keyin 2 chi o‘rinda turadi. Tulki O‘zbekistonda ov qilinadigan asosiy ob’ektlardan biridir. Ularni qo‘lda tutqin urchitish ishlari ancha jonlangan. Parrandachilik, ondatratchilik xo‘jaliklariga yaqin joylarda yarimerkin yoxud tutqinli usulida tulkichilikni tashkil etish ahamiyatlidir. Tulkilar 1 yilda 2 marta tulaydi. Bu yashash joyi, iqlim, organizm holatiga bog‘lik. O‘zbekistonda qish iliq bo‘lsa fevral o‘rtalarida, sovuq bo‘lsa fevral oxirlarida tulkilarda tullash holati seziladi. Iyunda tanasi kalta, siyrak, tuklar bilan qoplanadi. Avgust va sentabr oylariga kelib mo‘ynasida junlar o‘sib tekislasha boshlaydi, lekin hali tagida tivitlar o‘smagan bo‘ladi. Noyabr oylaridan tulki terisi tig‘iz mo‘yna bilan qoplanadi. Shu davrdan fevral boshlarigacha mo‘ynasi 1 navga qabul qilinishi mumkin.