OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI KAFEDRASI YURISPRUDENSIYA: BIZNES HUQUQI BAKALAVR YO‘NALISHI “DAVLAT HUQUQ NAZARIYASI” FANIDAN Kurs ishi Mavzu: XXVII bob. Mudofaa va xavfsizlik Toshkent -2023 1 Mundarija KIRISH ......................................................................................................................... 2 I BOB. ESKI TAHRIRDAGI KONSTITUTSIYAMIZDA MUDOFAA VA XAVFSIZLIK MASALALARI .................................................................................. 6 I.I. Mudofaa va xavfsizlik masalalarining konstitutsiyaviy asoslari ............................. 6 I.II. O‘zbekiston Respublikasi mudofaa siyosatining asosiy tamoyillari va yo‘nalishlari ................................................................................................................. 12 II BOB. YANGI KONSTITUTSIYADA MUDOFAA VA XAVFSIZLIK .......... 16 II.I. O‘zbekiston Respublikasi mudofaa tizimining konstitutsiyaviy asoslari ............ 16 II.II. Yangilangan mudofaa va xavfsizlik tizimi ......................................................... 19 XULOSA .................................................................................................................... 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................................................. 26 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Milliy xavfsizlikni ta'minlash mamlakat mustaqilligini, konstitutsiyaviy tuzumini, hududiy butunligini, iqtisodiy, ilmiy- texnikaviy va mudofaa qudratini g'ayriqonuniy tajovuzlardan himoya qilishda muhim o'rin egallaydi. Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasining milliy xavfsizlik tizimini shakllantirishdagi konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari tahlil qilinadi hamda ichki va tashqi siyosat bilan o'zaro aloqalari ko'rib chiqiladi. Ma'lumki, milliy xavfsizlik tizimining asosiy elementlaridan biri - uning huquqiy asoslari hisoblanadi. Huquqiy asoslar ichida eng muhim va unga poydevor bo'lib xizmat qiluvchi asos esa konstitutsiyaviy asoslardir. Boisi, huquqiy tartibga solish sohasi va darajasiga ko'ra eng ahamiyatli qoidalar konstitutsiyaviy normalarda ifodalanadi hamda ular oliy yuridik kuchga ega bo'ladi. Bejizga tadqiqotchilar (Petrov, Pushkaryov va boshqalar) xavfsizlik sohasidagi qonunchilik Konstitutsiya asosida shakllanishi va rivojlanishini alohida ta'kidlamagan. Asosiy Qonunimiz - O'zbekiston davlatidagi huquqning bosh manbai bo'lib, u turli qonunchilik sohalarining mushtarakligini, bir butunligini va o'zaro muvofiqligini ta'minlaydi. Konstitutsiya o'z yuridik kuchiga ko'ra eng oliy huquqiy-normativ hujjat bo'lib, "huquqiy ehrom"ning cho'qqisida turadi. Undan keyin konstitutsiyaviy qonun va manbalarda "oddiy" deb qayd etilgan qonunlar o'rin egallaydi. O'zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Oliy Kengashning o'n birinchi sessiyasida Konstitutsiya loyihasi yuzasidan so'zlagan nutqida: «Hur O'zbekistonimiz tarixida birinchi Konstitutsiyani qabul qilish - jumhuriyatimizning yangidan tug'ilishidir, haqiqiy mustaqilligimizga mustahkam poydevor qurishdir. Konstitutsiyamiz asosiy qonunimiz sifatida davlatni davlat qiladigan, millatni millat qiladigan qonunlarga asos bo'lishi muqarrar»_deya ta'kidlab o'tgan. Demak, qabul qilinadigan har qanday normativ-huquqiy hujjatning o'zagini, albatta, biron-bir konstitutsiyaviy norma tashkil etadi va hech bir huquqiy norma O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo'lishi mumkin emas. Xususan, ushbu 3 qoida Konstitutsiyaning 16-moddasi 2-qismida o'z aksini topgan bo'lib, unda birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emasligi qat'iy belgilab qo'yilgan. Shu o'rinda ta'kidlash joizki, Konstitutsiyadagi bo'lim va boblar "shaxs-jamiyat- davlat" ko'rinishida batartib, bir butun, yaxlit tizim sifatida joylashtirilgan. Yana bir e'tiborga molik jihat esa Konstitutsiyada milliy xavfsizlikning barcha muhim sohalari (iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, siyosiy, ekologik xavfsizlik)ga oid norma va qoidalar mujassam etilib, milliy xavfsizlik sohasida qabul qilinadigan barcha normativ-huquqiy hamda konseptual hujjatlarga boshlang'ich asos, mustahkam fundament bo'lib xizmat qilmoqda. Yuqoridagi jihatga ko'ra, Konstitutsiyaning har bobi, uning har bir moddasi u yoki bu darajada milliy xavfsizlikka taalluqlidir. Shu bilan birga, undagi bob va moddalarni milliy xavfsizlikka bevosita (asosiy) va bilvosita (ikkilamchi) taalluqliligi jihatidan ham guruhlash mumkindek, fikrimizcha. Birinchi guruhga - biz milliy xavfsizlikka bevosita taalluqli deb hisoblaydigan Davlat suvereniteti (I bob), Xalq hokimiyatchiligi (II bob), Konstitutsiya va qonunning ustunligi (III), Tashqi siyosat (IV), O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi (XVIII), O'zbekiston Respublikasining Prezidenti (XIX), Vazirlar Mahkamasi (XX), Mahalliy davlat hokimiyati asoslari (XXI) hamda Mudofaa va xavfsizlik (XXVI Ikkinchi guruhga - milliy xavfsizlikka bilvosita yoki ikkilamchi taalluqli bo'lgan Fuqarolik (VI bob), Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari bob); (VII-IX boblar), Jamiyatning iqtisodiy negizlari (XII), Oila (XIV), O'zbekiston Respublikasining sud hokimiyati (XXII) kabi boblarni kiritamiz. Mazkur yondashuvdan kelib chiqqan holda, quyida ularga to'xtalib o'tishga harakat qilamiz. Ma'lumki, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi "O'zbekiston -suveren demokratik respublika" ekanligini e'lon qiluvchi normadan boshlanadi (1-modda). Chunki, davlat - xalqaro munosabatlar, halqaro huquqning asosiy va mustaqil subyekti hisoblanib, hududiy ustuvorlik hamda xalqaro munosabatlarda mustaqillikni belgilab beruvchi suverenitet (davlatning muhim belgisi) sohibi ekanligi bilan ajralib turadi. 4 O'zbekiston Respublikasi o'zining milliy-davlat va ma'muriy-hududiy tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi. O'zbekistonning davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo'linmasdir. Shu bilan birga, O'zbekiston xalqi davlat hokimiyatining birdan bir manbai bo'lib, O'zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko'zlab va Konstitutsiya hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Qolaversa, davlatning butun hududida oliy davlat organi tomonidan chiqarilgan Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi davlat hokimiyatining oliyligini bildiruvchi asosiy belgi sifatida tan olinadi. Sababi, Konstitutsiyaning birorta qoidasi O'zbekiston Respublikasi huquq va manfaatlariga zarar yetkazadigan tarzda talqin etilishi, birorta ham qonun yoki boshqa normativ- huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi: Xabaringiz bor yangi tahrirdagi konstitutsiyamiz qabul qilinganligiga ko‘p bo‘lmadi. Shu nuqtai nazardan yangi konstitutsiyamizning sharhi va unga tegishli adabiyotlar hozircha yetarli emas. Biroq M.X.Baratov, S.B.Boboqulov, I.B.Zokirov, B.I.Ibratov, O.Oqyulov, H.R.Rahmonqulov, SH.N.Ro‘zinazarov kabi olimlarimiz tomonida mavzuga doir qator uslubiy qo‘llanmalar turli yillarda chiqarilgan. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: - O‘zbekiston Respublikasining mudofaa va xavfsizlik tizimining nazariy jihatdan oʻrganish. - O‘zbekiston Respublikasining Mudofaa va xavfsizlik tizimini huquqiy jihatdan tahlil qilish; - O‘zbekiston Respublikasining mudofaa va xavfsizlik tizimining oʻziga xosligini oʻrganish; - O‘zbekiston Respublikasining mudofaa va xavfsizlik tizimining eski va yangi konstitutsiyamizda ifodalanishidagi farqlar. Kurs ishining obyekti: Eski va yangi kostitutsiya, konstitutsiyaviy adabiyotlar; 5 Kurs ishining predmeti: Eski va yangi kostitutsiyadagi O‘zbekiston Respublikasining Prezidentligini oʻrganish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonning o‘rnini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan mavqyeini o‘rganish uchun asos qilib olish mumkin. O‘rganish natijalari o‘quv yurtlarida mavzuga oid ma'ruzalarni o‘qitishda ma'lumot sifatida foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat. 6 I BOB. ESKI TAHRIRDAGI KONSTITUTSIYAMIZDA MUDOFAA VA XAVFSIZLIK MASALALARI I.I. Mudofaa va xavfsizlik masalalarining konstitutsiyaviy asoslari Suverenitet sohibi sifatida O'zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning ipso facto to'la huquqli subyektidir. Bu holat konstitutsiyaviy norma tariqasida davlatimiz Konstitutsiyasida belgilangan. (17-modda). Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan o'zaro munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari sifatida quyidagilar ta'kidlanadi: • mustaqil va suveren davlat hisoblangan O'zbekiston Respublikasi zimmasiga uning roziligisiz xalqaro huquq prinsiplari va normalari bilan bog'liq boshqa majburiyatlar yuklatilmasligi, O'zbekiston Respublikasi hududida davlat hokimiyatining cheklanmasligi va hech bir xalqaro huquq subyektining bunga aralashishga haqli emasligi; • davlatlarning suveren tengligi va chegaralar daxlsizligini hurmat qilish; boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; nizolarni tinch yo'l bilan hal etish; kuch ishlatmaslik, kuch bilan tahdid solmaslik va boshqalar. Konstitutsiyada eng muhim o'rinlardan biri - O'zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishi masalasiga ajratilgan bo'lib, u bilan bog'liq munosabatlar "Davlat hokimiyatining tashkil etilishi" deb nomlangan beshinchi bo'limida bayon etilgan. Fikrimizcha, Konstitutsiyaning mazkur bo'limi (19-26-bob, 76-126-moddalar) milliy xavfsizlikning "davlat xavfsizligi" darajasi bilan bevosita bog'liqdir1. Ma'lumki, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasiga muvofiq, mamlakatimizda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati tarmoqlari mavjud. Hokimiyatning har bir tarmog'i, birinchidan, Konstitutsiya doirasida belgilangan vakolatlarni amalga oshiradi va boshqa hokimiyat tarmog'ining funksiyasini tashkil etuvchi vazifalarni bajarishga haqli emas; ikkinchidan, hokimiyat 1 Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o'z kuch-qudratimizga, xalqimizning hamjihatligiga va bukilmas irodasiga bog'liq. - Т.: "O'zbekiston", 2004. 7 tarmoqlari mustaqil bo'lib, ular bir-biriga bo'ysunmaydi, hech bir hokimiyat o'zga hokimiyat tarmog'ining harakatlanish doirasini cheklay olmaydi; uchinchidan, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi ular o'rtasida o'zaro tiyib turish va muvozanatlash tizimi mavjud bo'lishini nazarda tutadi. Davlat hokimiyati organlarining vakolatlari, avvalambor, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, shuningdek, unga tayangan holda qonunlar, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va Hukumat qarorlari, davlat hokimiyati organlari to'g'risidagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilab beriladi. Shu o'rinda ta'kidlash lozimki, davlat hokimiyati tizimida O'zbekiston Respublikasining Prezidenti alohida mavqega ega bo'lib, Konstitutsiyaga asosan u davlat boshlig'i hisoblanadi va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta'minlaydi, muvofiqlashtiradi, nazorat qiladi. Shuningdek, u O'zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy-davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko'radi. Bunda u o'ziga Konstitutsiya bilan berilgan vakolatlaridan kelib chiqqan holda harakat qiladi2. Fikrimizcha, Konstitutsiyada (93-modda) O'zbekiston Respublikasi Prezidentiga berilgan quyidagi vakolatlar bevosita milliy xavfsizlikni ta'minlash bilan bog'liqdir: - O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega ekanligi, respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta'minlashi; - O'zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug'ilganda urush holati e'lon qilishi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdig'iga kiritishi; 2 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. - Т.: "O'zbekiston", 2000. 35-bet. 8 - favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashni ko'zlab, O'zbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etishi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig'iga kiritishi; - O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo'mondoni hisoblanishi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy qonun chiqaruvchi organ hisoblanadi hamda yuqori palata - Senat va quyi palata -Qonunchilik palatasidan tashkil topgan. Hokimiyatlarning taqsimlanishi prinsipiga binoan qonun chiqaruvchi hokimiyat zimmasiga qonunchilik faoliyati - oliy yuridik kuchga ega bo'lgan va eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normativ huquqiy hujjat - qonun qabul qilish vazifasi yuklatilgan. Oliy Majlisning O'zbekiston Respublikasi milliy xavfsizligini ta'minlash bilan bog'liq vakolatlari Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlarida (78-modda) mujassamlashgan: - O'zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo'nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish; - O'zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash; - O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi masalalarini qonun yo'li bilan tartibga solish, chegaralarini o'zgartirish; - O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug'ilganda urush holati e'lon qilish to'g'risidagi farmonini tasdiqlash; - O'zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e'lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish to'g'risidagi farmonlarini tasdiqlash. 9 Hokimiyat tarmoqlari tizimida ijro etuvchi hokimiyat alohida o'rin egallaydi. Vazirlar Mahkamasi - O'zbekiston Respublikasining Hukumati O'zbekiston Respublikasining ijro etuvchi hokimiyat organidir. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bilan Vazirlar Mahkamasiga yuklatilgan: - samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit siyosati yuritilishi, fan, madaniyat, ta'lim, sog'liqni saqlashni hamda iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning - boshqa tarmoqlarini rivojlantirish bo'yicha dasturlar ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi uchun javobgarlik; - fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish; - O'zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta'minlash kabi vakolatlar Vazirlar Mahkamasining milliy xavfsizlikni ta'minlashdagi ishtiroki bilan bevosita bog'liq hisoblanadi. Milliy xavfsizlikni ta'minlashda davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko'zlab faoliyat olib boruvchi mahalliy davlat hokimiyati organlarining o'rni hamda rolini alohida ta'kidlab o'tish joiz bo'ladi. Chunki, Asosiy qonunimizning 100-moddasiga ko'ra, qonuniylikni, huquqiy- tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash; hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish kabi masalalarni hal etishda ularning o'rni va ahamiyati katta. Mahalliy davlat hokimiyati organlari, birinchi navbatda, milliy xavfsizlikni ta'minlash nuqtayi nazaridan harakat qiladi, ya'ni ular tegishli hududda huquq-tartibot, jamoat tartibi va xavfsizligini hamda fuqarolarning osoyishtaligini ta'minlash yuzasidan qarorlar qabul qiladi, chora-tadbirlar belgilaydi, huquqbuzarlik, jinoyatchilikning oldini olish bo'yicha hududiy dasturlar qabul qiladi hamda qonun hujjatlarida belgilangan boshqa vazifalarni bajaradi3. Shu qatorda ta'kidlash lozimki, Konstitutsiyaning XXVI bobi "Mudofaa va xavfsizlik" masalalariga bag'ishlanib, u davlat hamda jamiyat qurilishining muhim 3 Karimov I.A. O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. - Т.: "O'zbekiston", 1995. 71-bet. 10 elementi sifatida davlat hokimiyatining barcha tarmoqlari faoliyatini qamrab oladi, davlatning hududiy yaxlitligi, mustaqilligi, uning barqaror va jo'shqin taraqqiyoti, mamlakat tinch hayotining kafolati va sharti sifatida namoyon bo'ladi. Chunonchi, Konstitutsiyaning 125-moddasiga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari O'zbekiston Respublikasining davlat suverenitetini va hududiy yaxlitligini, aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilish uchun tuziladi. Ushbu bobda qayd etilgan 125-126-moddalarning qoidalari Konstitutsiyaning I ("Davlat suvereniteti"), II ("Xalq xokimiyatchiligi"), IV ("Tashqi siyosat") kabi boblaridagi moddalar bilan yaxlit bir tizim tarzida O'zbekiston Respublikasining suvereniteti, mustaqilligini ta'minlashning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarini tashkil etadi. Mazkur moddalarda bayon qilingan "mudofaa" va "xavfsizlik" - ushbu bobning tayanch kategoriyalari sifatida sohaga doir barcha normativ-huquqiy hujjatlarga asos bo'lib xizmat qiladi. Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagilarni xulosa sifatida bayon qilish mumkin bo'ladi: birinchidan, huquqiy asos - milliy xavfsizlikni ta'minlash tizimining asosiy elementlaridan biri bo'lib, eng asosiy huquqiy asos -konstitutsiyaviy asoslardir. Huquqiy tartibga solish sohasi va darajasiga ko'ra eng ahamiyatli qoidalar konstitutsiyaviy normalarda qayd etiladi hamda oliy yuridik kuchga ega bo'ladi; ikkinchidan, birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Davlatning butun hududida oliy davlat organi tomonidan chiqarilgan Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi davlat hokimiyatining oliyligini bildiruvchi asosiy belgidir; uchinchidan, davlat hokimiyati organlarining vakolatlari, avvalambor, Konstitutsiyada, so'ngra unga tayangan holda qonunlar, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va Hukumat qarorlari, davlat hokimiyati organlari to'g'risidagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilab beriladi; to'rtinchidan, Konstitutsiyaning har bobi, uning har bir moddasi yaxlit bir tizim sifatida O'zbekiston Respublikasining suvereniteti, mustaqilligini ta'minlashning 11 konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarini tashkil etadi. Shu bilan birga, ularni milliy xavfsizlikka bevosita yoki bilvosita taalluqliligi jihatidan guruhlash ham mumkin4. 4 O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2005, 5-6-son, 151-modda. 12 I.II. O‘zbekiston Respublikasi mudofaa siyosatining asosiy tamoyillari va yo‘nalishlari Mustaqillik yillarida mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligi, uning sarhadlari dahlsizligini ta’minlash bo‘yicha taktik va strategik vazifalarni samarali hal etishga qodir bo‘lgan, zamonaviy, harakatchan, har tomonlama yaxshi qurollangan armiyani tashkil etish bo‘yicha o‘zining ko‘lami va miqyosiga ko‘ra ulkan ishlar tizimli va bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirildi. 2018-yilning 9-yanvarida — O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Mudofaa doktrinasini qabul qilish orqali mamlakat mudofaa siyosatining shaffofligini ta’minlash ko‘zda tutilgan. 2017-2021-yillar uchun Harakatlar strategiyasi dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida qabul qilingan ushbu doktrinada mamlakatimizning harbiy qurilishi va Qurolli Kuchlarni rivojlantirish masalalari bo‘yicha asosiy yo‘nalish va zamonaviy yondashuvlar aks ettirilgan. Mudofaa doktrinasi, xavfsizlik va mudofaa sohasida boshqa chet davlatlar bilan samarali harbiy-siyosiy munosabatlar va hamkorlik qilish uchun tashkiliy-huquqiy sharoit yaratadi. Ushbu hujjat oshkora xususiyatga ega bo‘lib, shunga o‘xshash konseptual hujjatlar qabul qilish borasidagi chet el tajribasiga mos keladi. Mudofaa doktrinasi O‘zbekiston tashqi siyosatining ochiqligi, yaqin qo‘shnilarimiz — Markaziy Osiyo davlatlari bilan har tomonlama o‘zaro hamkorlik milliy xavfsizlikning asosiy shartlaridan biri ekanligini ko‘rsatadi. Xalqlarimizning tarixi, madaniyati, an’analari, diniy e’tiqodining mushtarakligi mamlakatlarimiz o‘rtasidagi amaliy hamkorlik va hamjihatlikning muhim poydevori hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining mudofaa sohasidagi siyosati quyidagi prinsiplarga asoslangan: boshqa davlatlarga qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, bundan harbiy tajovuzning oldini olish va uni daf etish hollari mustasno; xavfsizlikning bo‘linmasligi, o‘z xavfsizligini boshqa davlatlar xavfsizligi hisobiga mustahkamlashga yo‘l qo‘yilmasligi; boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, ehtimol tutilgan nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish; harbiy-siyosiy bloklarda ishtirok etmaslik, har qanday davlatlararo tuzilmadan, agar u harbiy-siyosiy blok etib o‘zgartirilsa, chiqib 13 ketish huquqini o‘zida saqlab qolish; mudofaaning yetarli darajada bo‘lishi; harbiy qurilishning zamonaviy harbiy mojarolar xususiyatiga monand bo‘lishi; yadroviy va boshqa turdagi ommaviy qirg‘in qurolini ishlab chiqarish, olish, saqlash, tarqatish va joylashtirishdan voz kechish; Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi zona to‘g‘risidagi shartnoma prinsiplariga sodiqlik; o‘z hududida chet el harbiy bazalari va ob’ektlarining joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymaslik; Qurolli Kuchlarning xorijdagi tinchlik o‘rnatish bilan bog‘liq operatsiyalarda va harbiy mojarolarda ishtirok etmasligi; xalqningma’naviy-axloqiy qadriyatlariga va o‘ziga xos madaniy urf- odatlariga tayanish. O‘zbekiston Respublikasi tinchliksevar siyosatni olib borar ekan, harbiy mojarolarning oldini olishda faol ishtirok etishni ustuvor vazifalardan biri deb hisoblaydi. O‘zbekiston Respublikasining ushbu sohadagi siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: a) milliy darajada: davlat harbiy tashkilotining o‘z maqsadiga muvofiq harakat qilishga shayligini saqlab turish; o‘z mudofaa sanoati kompleksini va uning ilmiy-ishlab chiqarish bazasini rivojlantirish; ijtimoiy institutlarga va hokimiyat organlariga bo‘lgan ishonchga putur yetkazishga, shuningdek davlatning ichki ishlariga aralashish maqsadida aholining ommaviy ongiga axborot-mafkuraviy ta’sir ko‘rsatish bilan bog‘liq xavflarni kamaytirishga qaratilgan ilg‘or texnologik yechimlarni va boshqa yechimlarni qo‘llash; b)mintaqaviy darajada: mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, mintaqaviy xavfsizlikning eng muhim muammolarini hal etish, shu jumladan Afg‘onistondagi vaziyatni tartibga solishga ko‘maklashish, transchegaraviy oqarsuv resurslaridan foydalanish masalalarini hal etish, chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayonlarini tugallash, ekologik barqarorlikni ta’minlash, favqulodda vaziyatlarga hamda tabiiy va texnogen xususiyatdagi transchegaraviy tahdidlarga e’tibor qaratish yuzasidan ta’sirchan chora- tadbirlarni kurish; mintaqadagi tinchlik, barqarorlik va xavfsizlikka tashqi hamda ichki tahdidlar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik va ularni neytrallashtirish, ekstremizm, terrorizm, uyushgan hamda transchegaraviy jinoyatchilikka qarshi kurashish borasida Markaziy Osiyodagi barcha mamlakatlar bilan o‘zaro hamfikrlik va amaliy hamkorlikni mustahkamlash; mintaqa davlatlari o‘rtasida harbiy sohadagi hamkorlikni 14 kengaytirish, ishonch va xavfsizlikni mustahkamlash;v) xalkaro darajada: Birlashgan Millatlar Tashkilotining, boshqa xalqaro tashkilotlar va institutlarning xalqaro xavfsizlikni ta’minlash va hamkorlikni rivojlantirish borasidagi ishlarida ishtirok etish; O‘zbekiston Respublikasi milliy xavfsizligining uzoq muddatli manfaatlaridan kelib chiqqan holda manfaatdor mamlakatlar bilan strategik sheriklik munosabatlarini o‘rnatish va saqlab turish hamda davlatlararo o‘zaro manfaatli, mustahkam aloqalarni yo‘lga quyish; ommaviy qirg‘in qurollarini tarqatmaslik borasidagi global sa’y- harakatlarga ko‘maklashish; ekstremizm va xalqaro terrorizm ko‘rinishlarining oldini olish va ularga chek qo‘yish; xalqaro harbiy va harbiy-texnikaviy hamkorlikni rivojlantirish. Amalga oshirilgan va oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar samarasi o‘laroq Qurolli Kuchlarimiz bugungi kunda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirzieyov ta’biri bilan aytganda, "jamiyatimizning ajralmas bir qismiga, mamlakatimiz barqarorligi va taraqqiyotining kafolatiga, harbiy xizmatchilar va yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning muhim institutiga aylanmoqda"5. Shu bilan birga, mintaqamiz va butunjahondagi bugungi murakkab, tez o‘zgarayotgan harbiy-siyosiy vaziyat, ayniqsa, Afg‘onistondagi istiqboli ancha mavhum bo‘lgan hozirgi holat bilan bog‘lik tarzda xavfsizlikka qarshi real va ehtimol tutilayotgan xavf-xatarlarning kuchayib, narkoagressiya, xalqaro terrorizm, ekstremizm va boshqa tahdidlarning miqyosi tobora kengayib borayotgani Qurolli Kuchlarimizning harbiy tayyorgarligi va jangovar qobiliyatini muttasil oshirish, mamlakatimiz xavfsizligini ta’minlash, uning davlat chegaralarini himoya qilish va qo‘riqlash borasidagi choralarni yanada kuchaytirishni taqozo etmokda. Shavkat Mirziyoevning Prezident xuzuridagi Xavfsizlik kengashining 2018- yilning 10-yanvarida bo‘lib o‘tgan kengaytirilgan tarkibdagi majlisidagi nutqida mamlakatimiz Qurolli Kuchlari tizimidagi islohatlarning istiqbollariga to‘xtalib, kuyidagilarni alohida ta’kidladi: "Ayni paytda butun dunyoda, jumladan, yon- atrofimizda xalqaro terrorizm, ekstremizm va radikalizm xavfi tobora ortib bormoqda, 5 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T. "O'zbekiston", 2018. 2-tom, 142-143-betlar. 15 ayrim hududlarda qurolli to‘qnashuvlar hamon davom etmoqda. Ana shunday keskin vaziyatdan kelib chiqqan holda, mavjud tahdidlarga qarshi munosib zarba berishga tayyor bo‘lishimiz, O‘zbekistonning tinch va barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida Qurolli Kuchlarimizni yanada isloh qilish, uning jangovar tayyorgarligi va qobiliyatini yuksaltirish buyicha kelgusida amalga oshiradigan ishlarimizni izchil davom ettirishimiz zarur". O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarning Oliy Bosh qo‘mondoni tashabbusi bilan "Temurbek lar maktabi" harbiy akademik litseylarining tashkil etilishi Qurolli Kuchlarimizni salohiyatli askar va ofitser kadrlar bilan ta’minlash qatorida, yoshlarimizni harbiy-vatanparvarlik va ma’naviy-axloqiy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash va o‘qitishda muhim o‘ringa ega bo‘ladi. Ayniqsa, Qurolli Kuchlar tizimida O‘zbekiston yoshlar ittifoqining boshlang‘ich tashkilotlari tashkil etilganligi esa, yosh harbiy xizmatchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, ularni mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohatlar jarayoniga jalb etishda, intellektual va ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishda dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bir so‘z bilan aytganda, amalga oshirilgan bunday muhim ishlar natijasida armiya mardlik va matonat, sadoqat maktabiga aylanmoqda. Xulosa qilib aytganda, xalqimizning tinchligi va xavfsizligi, sarhadlarimiz dahlsizligining mustahkam qalqoni bo‘lmish armiyamiz harjihatdan qudratli, qurol-yarog‘ va harbiy mahorat borasida hech kimdan kam bo‘lmasligi lozim6. 6 Mirziyoyev Sh. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', hayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi. (kirill alifbosida). T. "O'zbekiston". 2019. 3-tom, 16 II BOB. YANGI KONSTITUTSIYADA MUDOFAA VA XAVFSIZLIK II.I. O‘zbekiston Respublikasi mudofaa tizimining konstitutsiyaviy asoslari Har bir mamlakatda milliy xavfsizlikni ta'minlash asosiy masala bo'lib, bunda davlat asosiy rol o'ynaydi. "Mamlakatimizning konstitutsiyaviy tuzumi, suvereniteti, hududiy yaxlitligini turli tahdidlardan himoya qilish, tinchlik va barqarorlikni yanada mustahkamlash barcha yutuqlarimizning bosh garovidir" - deb ta'kidlaydi Prezident. Shuning uchun, dastlabki yillardan boshlab milliy xavfsizlikni ta'minlash konsepsiyasini ishlab chiqish, uning asosini yaratuvchi qonunlarni yaratish ishlari amalga oshirildi. Milliy xavfsizlik masalasida yagona davlat siyosati bo'lishiga, barcha siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy, harbiy, huquqiy va boshqa chora-tadbirlarning uyg'unlashgan tizimini yaratishga erishish yo'lidan borildi. Milliy xavfsizlik ko'p jihatdan Vatanimiz mudofaa qudratining asosi - mamlakatning iqtisodiy qudratiga bog'liq. Shuning uchun, iqtisodiy qudratni rivojlantirish ishlari to'xtovsiz olib borildi. Mamlakatimiz xavfsizligini ta'minlashning asosi yoshlar ekanligiga hamda yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga alohida e'tibor berildi. Milliy xavfsizlikni ta'minlash maqsadida jahondagi mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar bilan yaqindan aloqalar o'rnatildi. Milliy xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha davlat siyosati va uning uzoq yillarga mo'ljallangan strategiyasi tamoyillari 1995-yil 24-fevralda bo'lib o'tgan Oliy Majlisning sessiyasida aniq bayon qilib berilgan. 1996-yil 24-apreldagi Oliy Majlis sessiyasida "Milliy xavfsizlik to'g'risida"gi Qonun muhokamaga qo'yildi. 1997-yilning avgust oyida bo'lib o'tgan Oliy Majlis sessiyasida esa Respublikaning milliy xavfsizlik konsepsiyasi qabul qilindi. Milliy xavfsizlik endi faqat davlat xavfsizligini ko'zda tutmay, shaxs huquq va erkinliklarini; 17 jamiyatning moddiy va ma'naviy boyliklarini; davlatning konstitutsiyaviy tuzumi, suvereniteti, hududiy yaxlitligini saqlashni ham ko'zda tutadi. "Demokratik va ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni amalga oshirish, ma'naviy taraqqiyotga erishish, shuningdek, O'zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligini kuchaytirishining asosiy sharti va garovi - mamlakatimizning xavfsizligini ta'minlash, jamiyatimizda tinchlik, barqarorlik, millatlar va fuqarolar o'rtasida totuvlikni saqlash va ko'z qorachig'iday asrashdir, - degan so'zlar mamlakatimiz xavfsizligining ahamiyatini yanada to'laroq ko'rsatadi. Mamlakat milliy xavfsizligini saqlashda davlatning olib boradigan tashqi siyosati ham muhim rol o'ynaydi. Shu tufayli milliy xavfsizlikni saqlash bilan bog'liq davlatimizning tashqi siyosatining ustuvor yo'nalishlari ekanligi Oliy Majlis Palatalarining qo'shma majlisida qayd qilinmoqda. Lekin dunyodagi voqealar biror bir mamlakat xavf-xatardan holi emasligini ko'rsatmoqda. Shuning uchun Sh. Mirziyoyev "...mamlakatimiz mudofaa qobiliyatini, Qurolli Kuchlarning jangovar salohiyatini oshirish, milliy mudofaa sanoati kompleksini shakllantirish, har qanday xavf-xatarga qarshi doimo shay turishimiz lozim", - deb ta'kidlaydi. Xavfsizlik va uni ta'minlash usullaridan bo'lgan mudofaa ahamiyati yuqoriligi e'tiborga olinib, shu masalalarning asoslari Konstitutsiyaviy tartibda mustahkamlangan. Amaldagi va yangilangan O'zbekiston Konstitutsiyasida mudofaa va xavfsizlikka alohida - XXVII bob ajratilgan. O'zbekistonning davlat suvereniteti va hududiy yaxlitligini, aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilish konstitutsiyaviy normada o'z ifodasini topgan (Amaldagi Konstitutsiyaning 125-moddasi). Yangilangan Konstitutsiyaning 152-moddasida O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari O'zbekiston Respublikasining davlat suverenitetini va hududiy 18 yaxlitligini, aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilish uchun tuzilishi shaklidagi konstitutsiyaviy normada o'z ifodasini topmoqda7. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta'minlash doimo ustuvor masalalardan bo'lib kelgan. Bundan ko'rinib turibdiki, mudofaa va xavfsizlik nafaqat davlat va mamlakat xavfsizligi, chegaralar daxlsizligi uchun balki, fuqarolarning tinchligi va osoyishtaligi, normal turmush kechirishini ta'minlash uchun ham zarur. «Mudofaa to'g'risida»gi Qonunga asosan, mudofaa yaxlit bir tizim bo'lib (Qonunning 2-moddasi), u aniq prinsiplar asosida tashkil qilinadi. Mudofaa sohasidagi O'zbekiston siyosati prinsiplari quyidagilardan iborat: - boshqa davlatlarga qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, tashqi tajovuzlarning oldini olish; - xalqaro huquq normalariga muvofiq ravishda kollektiv xavfsizlik tizimida ishtirok etish; - harbiy qurilishning zamonaviy urushlar va qurolli mojarolar xususiyatiga mosligini ta'minlash; - yalpi qirg'in qurollarini ishlab chiqarishni, qayta ishlashni, egallashni, saqlashni, tarqatishni va joylashtirishni rad etish; - Qurolli Kuchlarning mamlakatga beriladigan har qanday tajovuzni daf etishga doimiy tayyor turishi; - mudofaani yetarli darajada bo'lishi; - harbiy xizmatni sharafli ekanligini ta'minlash. Mamlakatda mudofaa ishlarini tashkil qilish, xavfsizlik, xavfsizlikni saqlashga e'tibor hech vaqt va hech qanday holda susaytirilmasligi kerak. 7 "O'zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasi to'g'risida"gi 2018-yil 9-yanvardagi O'zbekiston Respublikasining Qonuni. 19 II.II. Yangilangan mudofaa va xavfsizlik tizimi Hozirgi davrda mamlakatimiz xavfsizligiga jiddiy xavf tug'dirayotgan narsa - bu terrorizm bo'lib qolmoqda. Uning mudhish ishlaridan bir necha marta aziyat chekildi va qurbonlar berildi. Shuning uchun bu xavfga qarshi kurash yo'llari haqida Birinchi Prezident o'zining bir qator nutqlarida to'xtalgan. Mamlakat mudofaasi, xavfsizlikni tashkil etish birgina davlatning ishi emas. Albatta, bunda davlat asosiy rol o'ynaydi. U mamlakatdagi barcha kuchlarni mudofaa va xavfsizlikni ta'minlashga safarbar qiladi. Shu maqsadda fuqarolar mudofaasi tashkil qilinadi. Bu ishga fuqarolar o'rgatiladi, ko'niktiriladi. O'zbekistonda «Fuqaro muhofazasi to'g'risida» maxsus qonun mavjud bo'lib, unda fuqarolar muhofazasini tashkil etish bilan bog'liq barcha masalalar huquqiy jihatdan hal qilingan. Milliy xavfsizlikni ta'minlashda mavjud xavf-xatarni oldindan aniqlash, uni bartaraf etish choralarini oldindan ko'rish juda katta foyda keltiradi. Shuning uchun mamlakatimizda xalqaro masalalar, bo'lajak xavf-xatarlarni o'rganish, tadqiq qilish maqsadida yetarli tuzilmalar tashkil qilingan. Milliy xavfsizlikni ta'minlashda mamlakat Prezidenti huzurida tuzilgan maslahat organi - Xavfsizlik kengashi katta rol o'ynaydi. U milliy xavfsizlik bilan bog'liq barcha masalalarni ishlab chiqish va muvofiqlashtirishni ta'minlaydi, shunga mas'uldir. Mudofaa, mamlakat xavfsizligi doimiy e'tibordagi masala. Keyingi vaqtlarda jahondagi bo'layotgan voqealar ham buning dalilidir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida "Shu o'rinda yana bir masala — mamlakatimiz mudofaa tizimining tashkiliy tuzilmasi, uning harbiy- jangovar holati, askar va ofitserlarning ma'naviy va ruhiy tayyorgarlik darajasi bugungi tez o'zgarayotgan davr talablaridan ortda qolayotganini qayd etish lozim", - deb qilinadigan ishlarni belgilab berdi. 2018-yil 9-yanvardagi «O'zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasi to'g'risida»gi Qonun mamlakat mudofaasini hozirgi kun talablariga javob berishini ta'minlashga qaratilgandir. 20 Unda qayd qilinishicha, O'zbekiston Respublikasi Doktrinasi mudofaa xususiyatiga ega. Mamlakatimiz hech bir mamlakatni o'zining dushmani deb hisoblamaydi. Shunday mamlakatlar borki, o'z doktrinalarida aniq bir davlatlarni o'zining dushmani deb ko'rsatib qo'ygan. O'zbekiston bunday yo'l bilan bormadi va barcha mamlakatlar bilan munosabatlarni mamlakat milliy manfaatlarining ustuvorligi asosida hamda xalqaro huquqning umume'tirof etilgan prinsiplari va normalarini inobatga olgan holda, o'zaro naf ko'rish, barcha nizoli masalalarni tinch vositalar va muzokaralar yo'li bilan hal qilish, davlatlararo shakllangan chegaralarning tan olish asosida qurishni belgilab 2018-yildan boshlab «Milliy xavfsizlik xizmati» tubdan islohot qilishga kirishildi. 2018-yil 14-martdagi Prezident Farmoni bilan Milliy xavfsizlik xizmati, "Davlat xavfsizlik xizmati"ga aylantirildi. 2018-yil 5-aprelda "O'zbekiston Respublikasida Davlat xavfsizlik xizmati to'g'risida" Qonun qabul qilindi. Sobiq Ittifoq davlati, SSSR o'zining ko'plab salbiy jihatlari bilan birga, eng kuchli qurolli kuchlarga ega davlat edi. Uning qismlari butun ittifoq hududida, jumladan, O'zbekiston hududida ham joylashtirilgan bo'lib, SSSR tugatilganidan so'ng Qurolli Kuchlarda ham boshqaruv, intizom barbod bo'lib, turli tahdidlar kuchayib borayotgan vaqtda O'zbekistonning o'z mudofaa vazirligini va joylarda qo'mondonlik tuzilmalarini shakllantirish o'z vaqtida qabul qilingan va to'g'ri bo'lgan qaror edi. Chunki mustaqillikni saqlash xavfsizlikni saqlash bilan bog'liq bo'lib, ularni saqlashda Qurolli Kuchlar asosiy va hal qiluvchi rol o'ynaydi. Undan keyingi muhim qadam Qurolli Kuchlarning mavjudligi, vazifasining Konstitutsiyada mustahkamlanishi bo'ldi8. Natijada, Qurolli kuchlar Konstitutsiyaviy institut hisoblandi. Bu ham ularning ahamiyatini ko'rsatadi. Konstitusiyaviy norma orqali nima uchun qurolli kuchlarni tashkil qilish kerakligi va ularning vazifasi aniq belgilandi. Demak, Qurolli Kuchlarning Konstitutsiyaviy vazifasi: - davlat suverenitetini va hududiy yaxlitligini; 8 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T. "O'zbekiston", 2018. 2-tom, 142-143-betlar. 21 - aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilishdir. U shu maqsadda tuziladi. Bundan tashqari, Konstitutsiyaga asosan qabul qilingan "Mudofaa to'g'risida"gi Qonunda Qurolli Kuchlarga urushlar va qurolli mojarolarni qaytarish hamda oldini olish vazifasi ham yuklatilgan (Qonunning 6-moddasi). Qurolli Kuchlar davlat tomonidan tashkil qilinadigan harbiy birlashmalar, qo'shilmalar, qismlar va boshqa harbiy tuzilmalardan iborat bo'ladi. Qurolli Kuchlar va uning tarkibiy qismlari o'z faoliyatini qonuniylik, markazlashgan rahbarlik va yakkaboshchilik, jangovar safarbarlikka doimo tayyor hamda harbiy intizomga rioya etish asosida tashkil etiladi. Ularning faoliyatidagi bu prinsiplar mamlakat xavfsizligini ta'minlash imkoniyatini beradi. Qurolli Kuchlar ularning tarkibiy qismlari o'z vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lish uchun, ularning ixtiyoriga harbiy obyektlar, binolar va inshootlar, qurol-yarog'lar, harbiy texnikaning barcha zarur turlari va boshqa harbiy ashyo, mol-mulk berib qo'yiladi va ular davlat mulki hisoblanadi. Amaldagi Konstitutsiyaning 126-moddasida: "O'zbekiston Respublikasi o'z xavfsizligini ta'minlash uchun yetarli darajada Qurolli Kuchlariga ega"(Yangilangan Konstitutsiyaning 153-moddasi), - deb ko'rsatilgan. Bu Qurolli Kuchlarning tarkibiy qismlari, ularga zarur qurol-yarog', texnika ashyolar hamda eng muhimi, Qurolli Kuchlarda xizmat qiluvchi tarkib O'zbekiston mudofaa ehtiyojidan kelib chiqib belgilanishini anglatadi. Qurolli Kuchlarda muddatli va muddatsiz xizmat o'tovchi shaxslar faoliyat ko'rsatadi. Fuqarolar Konstitutsiyada belgilangan burchini o'tash uchun Qurolli Kuchlar safiga muddatli xizmatga chaqiriladi. Bundan tashqari, Qurolli Kuchlarda doimiy maosh olib ishlovchilar ham mavjud. Ular, asosan, zobitlar va boshqa xodimlardir. Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, Qurolli Kuchlar uchun eng zarur va yuksak malakali zobitlar tayyorlashga moijallangan bir qancha harbiy o'quv yurtlari tashkil qilindi, armiyani texnik jihatdan 22 jihozlashning samarali choralari ko'rildi, harbiy salohiyatni yetarli darajada ta'minlash uchun zarur mablag' ajratildi. Mamlakatimiz harbiy doktrinasi mudofaani ta'minlash va xavfning oldini olish xarakterida tuzildi. O'zbekiston XXI asrga Qurolli Kuchlarni, chegara qo'shinlarini va ichki qo'shinlarni yagona davlat siyosati asosida bosqichma-bosqich isloh qilish maqsadi bilan kirdi. Islohotlarning maqsadi - mamlakat tinchligi va osoyishtaligini saqlashga va ishonchli himoya qilishga qodir, tezkor, har jihatdan yaxshi ta'minlangan Qurolli Kuchlarni shakllantirish hisoblanadi. Shu maqsadda mamlakat hududida harbiy-ma'muriy birliklar - harbiy okruglar tuzildi. Soni va tuzilishi, professional tarkibi jihatidan eng maqbul armiya tuzish vazifasi belgilandi va u amalga oshirildi. Qurolli Kuchlarning qo'shilma va qismlari qaytadan joylashtirildi. Bular: birinchidan, qo'shinlarni boshqarish samaradorligining ancha oshirilishiga; ikkinchidan, ularning eng muhim strategik yo'nalishlarda ishlashiga; uchinchidan, hududiy mudofaaning haqiqiy tizimini shakllantirishga imkon berdi. Qurolli Kuchlar sonini qisqartirish barobarida son va tuzilishi, professional tarkibi jihatidan eng maqbul armiya tuzish ishlari olib borildi. Armiyani mustahkamlash - ularni zamonaviy qurollar bilan ta'minlashga bevosita bog'liq, shuning uchun bu borada yetarli ishlar olib borildi. Qurolli Kuchlarni mustahkamlash bo'yicha olib borilgan va olib borilayotgan ishlardan chegara qo'shinlari, Ichki ishlar vazirligi qo'shinlari ham chetda qolgani yo'q. Chunki ular ham mamlakat xavfsizligini ta'minlashda o'z o'rniga ega. Bulardan tashqari, xorijiy mamlakatlarning tajribalarini o'rganib, Qurolli Kuchlarni tashkil etish, uning quyi bo'g'inlaridan tortib, yuqori bosqichlarigacha boshqarish tartibi tubdan qayta ko'rib chiqildi va tizimli choralar belgilandi. Davlatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, O'zbekiston Respublikasi qurolli kuchlarining jangovar qudrati va salohiyatini oshirishga alohida urg'u beril di. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy Majlisga 23 Murojaatnomasida "mamlakatimiz mudofaa tizimining tashkiliy tuzilmasi, uning harbiy jangovar holati, askar va ofitserlarning ma'naviy va ruhiy tayyorgarlik darajasi bugungi tez o'zgarayotgan davr talablaridan ortda qolayotganligini qayd etish lozim" degan so'zlari bu borada hali jiddiy ishlar qilish zarurligini ko'rsatadi. 2022-2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida "Mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib boorish" ustuvor yo'nalishi bo'yicha davlatning mudofaa qobiliyatini yanada mustahkamlash, Qurolli Kuchlarning jangovar shayligini, uning imkoniyatlari va qobiliyatini kuchaytirish, harbiy xizmatchilar, ularning oila a'zolarining ijtimoiy himoyasini har tomonlama kuchaytirish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etishning samarali tizimini yaratish, Markaziy Osiyoda xavfsizlik, savdo-iqtisodiy, suv, energetika, transport va madaniy-gumanitar sohalardagi yaqin hamkorlikni sifat jihatidan yuqori bosqichga olib chiqish singari maqsadlar belgilangan. 24 XULOSA Xulosa shuki, yangilangan Konstitutsiyaning 152-moddasida O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari O'zbekiston Respublikasining davlat suverenitetini va hududiy yaxlitligini, aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilish uchun tuzilishi shaklidagi konstitutsiyaviy normada o'z ifodasini topmoqda. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta'minlash doimo ustuvor masalalardan bo'lib kelgan. Bundan ko'rinib turibdiki, mudofaa va xavfsizlik nafaqat davlat va mamlakat xavfsizligi, chegaralar daxlsizligi uchun balki, fuqarolarning tinchligi va osoyishtaligi, normal turmush kechirishini ta'minlash uchun ham zarur. «Mudofaa to'g'risida»gi Qonunga asosan, mudofaa yaxlit bir tizim bo'lib (Qonunning 2-moddasi), u aniq prinsiplar asosida tashkil qilinadi. Mudofaa sohasidagi O'zbekiston siyosati prinsiplari quyidagilardan iborat: - boshqa davlatlarga qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, tashqi tajovuzlarning oldini olish; - xalqaro huquq normalariga muvofiq ravishda kollektiv xavfsizlik tizimida ishtirok etish; - harbiy qurilishning zamonaviy urushlar va qurolli mojarolar xususiyatiga mosligini ta'minlash; - yalpi qirg'in qurollarini ishlab chiqarishni, qayta ishlashni, egallashni, saqlashni, tarqatishni va joylashtirishni rad etish; - Qurolli Kuchlarning mamlakatga beriladigan har qanday tajovuzni daf etishga doimiy tayyor turishi; - mudofaani yetarli darajada bo'lishi; - harbiy xizmatni sharafli ekanligini ta'minlash. Mamlakatda mudofaa ishlarini tashkil qilish, xavfsizlik, xavfsizlikni saqlashga e'tibor hech vaqt va hech qanday holda susaytirilmasligi kerak. Yangilangan Konstitutsiyada Oʻzbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi roli mustahkamlanib, davlat oʻziga koʻplab ijtimoiy majburiyatlarni olmoqda. Bu esa yaqin 25 yillarda yurtimizda aholi oʻrtasida kambagʻallik darajasining keskin pasayishiga hamda oʻrta sinfning ortishiga olib borishini prognoz qilish mumkin. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, xalqimizning, ekspert va mutaxassislarning takliflari, xalqaro va xorijiy davlatlarning tajribasi inobatga olingan holda tayyorlangan Konstitutsiyaviy qonun xalqimizning farovon hayoti uchun mustahkam huquqiy asos boʻlib xizmat qiladi. 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz... – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 2. Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. -592 b. 3. Mirziyoyev, Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar G‘. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 4. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T. "O'zbekiston", 2018. 2-tom, 142-143-betlar. 5. Mirziyoyev Sh. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', hayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi. (kirill alifbosida). T. "O'zbekiston". 2019. 3-tom, 6. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O‘zbekiston”, 1996. 20-bet. 7. Karimov I.A. O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. - Т.: "O'zbekiston", 1995. 71-bet. 8. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. - Т.: "O'zbekiston", 2000. 35-bet. 9. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o'z kuch-qudratimizga, xalqimizning hamjihatligiga va bukilmas irodasiga bog'liq. - Т.: "O'zbekiston", 2004. 10. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2005, 5-6-son, 151- modda. II. Ilmiy va dissertatsiyaviy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2018. 36-b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. 27 3. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2008. 4. "O'zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasi to'g'risida"gi 2018-yil 9- yanvardagi O'zbekiston Respublikasining Qonuni. 5. Зокиров И.Б. Ўзбекистон ССРнинг гражданлик ҳуқуқи. 1-қисм. (А.А.Аъзамхўжаев ва Ф.Х.Сайфуллаевлар таҳрири остида). 2-нашр. – Тошкент: Ўқитувчи,. 1988. 6. Боротов М.Х. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.докт. дисс. Автореферати. –Тошкент, 2008. 7. Баратов М.Х. Давлат – фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. 8. Абдусаломов М.А. Тадбиркорлар ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг фуқаролик-ҳуқуқий усуллари ва муаммолари. Юрид.фан.номз.дис... Автореферати. -Тошкент: 2003. 9. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.: TDYUI. 2009. 10. Ro‘ziev J. AQSHda tadbirkorlik: ijtimoiy iqtisodiy va huquqiy masalalar. -T.: Fan. 1991. 11. Braginskiy M, Vitryanskiy V. Dogovornoe pravo. –M.: Statut. 1997. 12. Davlat va huquq nazariyasi: Darslik / X.T.Odilqoriyev, I.T.Tulteyev va boshq.; prof. X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. – Toshkent: Oʻzbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2020. –B.44.