Muhandislik geodinamikasi. Regional muhandislik geologiyasi Ma’ruza rejasi: 1. Regional muxandislik geologiyasining maqsadi va vazifalari 2. Regional muxandislik geologiyasining fandagi ahamiyati. 3. Hududlarni muhandislik geologik rayonlashtirish tamoyillari uslublari, 4. Bo‘linmalarini ajratish qo‘rsatkichlari. Hududlarni muhandislik geologik sharoitlari bo‘yicha rayonlashtirish. 5. Hududlarning muhandislik geologik sharoitlarini o‘rganish, baholash, bashorat qilish usullari, muammolari. Kalit so‘zlar: Aeratsiya zonasi, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar, gidrotermal suvlar, pezometrik satx. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida 1 ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Regional muxandis geologiyasi muxandislik geologik tuzilishining rivojlanish sharoitlarning shakllanish, tarqalish qonuniyatini inshoatlar qurish va xo‘jaliklar bo‘yicha o‘zlashtiriladigan xududlarning geologik geomorfologik tuzilishi, gidrogeologik sharoiti, grunt suvlarining tarqalishi, tog‘ jinslarining litologik, petrografik turlari va ularning muxandislik geologik xossalari, shu xududlarda tarqalgan ekzogen geologik va muxandislik geologik jarayonlar, yangi tektonik va seymik xodisalari xudud bo‘yicha tarqalishini o‘rganadi. Ma’lumki, xududlarning alohida regionlari bo‘yicha yuqorida keldtirilgan mazmundagi muxandislik geologik sharoitlarini hisobga olmasdan turib, insonlarning yer qobig‘ini ustki qismi bilan bog‘liq bo‘lgan qurilish va yerlarning o‘zlashtirish muammolarini 2 ijobiy hal qilish mumkin emas. Maruzaning qisqacha bayoni: Regional muxandislik geologiyasining asosiy maqsadi aloxida xududlarning geologik tuzilishining rivojlanishi, hozirgi zamon fizik-geografik jarayonlarining va texnogen omillarning ta’siri ostida Muxandislik-geologik sharoitlarning shakllanish, tarqalish rivojlanish va fazoviy o‘zgarishlar qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu maqsadni yechish uchun regional muxandislik geologiyasi oldiga quyidagi vazifa va masalalar qo‘yiladi: 1.Xududlarning geologik geomorfologik, gidrogeologik tuzilish xususiyatlarining qurilish inshoatlarini loyixalash, ularni qurish va samarali foydalanish maqsadida muxandislik geologik asos yaratish uchun o‘rganish. 2.Geologik muxitni muxofaza qilish va undan oqilona foydalanish uchun xududlarning muxandislik geologik sharoitlarini tarqalishi va fazoviy o‘zgarishlarning muxandislik geologik haritalash, xududlashtirish va turlash usullari bilan aniqlash, baholash va bashorat qilish. 3.Xududlardagi geologik va muxandislik geologik jarayon va xodisalarning tarqalashini va rivojlanishini o‘rganish, baholash, haritalashtirish va bashorat qilish. 4.Geologik muxitni muxofaza qilish, undan oqilona foydalanish uchun xududlarning muxandislik-geologik sharoitlarini texnogen omillar ta’sirida o‘zgarish natijalarini o‘rganish, baholash va bashorat qilish. 5.Xududlarning muxandislik geologik sharoitlarini baholash haritalashtirish, xududlashtirish va turlashtirish prinsiplarini va uslubiyatlarini ishlab chiqish va ularning rivojlantirish. 6.Xalq xo‘jaligini yuqori darajalarda rivojlanishi nuqtai nazaridan alohida ahamiyatga ega bo‘lgan xududlarning Muxandislik geologik xolatini, shakllanishi va o‘zgarish qonuniyatlarini alohida regionlar bo‘yicha o‘rganish, ilmiy tahlil qilish, ularning asosida fundamental monografik ishlar yozish va nashr qilish Yuqoridagi maqsad va vazifalarni yechishda regiolnal muxandislik geologiyasi asosan geologik geomorfologik, gidrogeologik, geofizikaviy, 3 aerokosmik tadqiqotlarda qabul qilingan uslubiyatlardan foydalanadi. Bular bilan bir qatorda ixtisoslashtirilgan muxandislik geologik tadqiqotlar hamda zamonaviy kampyuter texnologiyasi yordamida hisoblash usullari orqali yechadi. Regional muxandislik geologiyasining shakllanishida va rivojlanishida I.V.Papov, N.V.Kolojiskiy, M.V.Churinov, G.A.Goladkovskaya, V.T.Trafimov, G.A.Mavlyanov, V.G.Gafurov, X.T.Tulyaganov, A.I.Islamov, E.V.MavlyanovS.M.qosimov, E.V.Qodirov, M.Sh.Shermatov, A.M.Xudayberganov, K.P.Pulatov, M.F.Achilov, Yu.Irgashev va boshqalarning hissalari katta. Regional geologik,zonal geografik va texnogen omillar. Xududlarning muxandislik-geologik sharoitlarining shakllanishida va rivojlanishida geologik regional, geografik zonal va texnogen omillarning ahamiyati alohida rol o‘ynaydi. Geologik regional omillar deganda shu xududning geologik tuzilishi va yer qobig‘ining tektonik-strukturalarini rivojlanishi, yer osti suvlarining gidrogeologik strukturalaridagi tarqalishi va hozirgi zamondagi rivojlanayotgan geologik va muxandislik geologik jarayonlarini, muxandislik- geologik sharoitlarning shakllanishi va rivojlanishini aniqlaydigan asosiy olmillarni tushuniladi. Geografik zonal omillar-bu shu xududning muxandislik-geologik sharoitini shakllantirishdagi iqlim va uning ta’sirida yerning ustki va ichki qismlaridagi sodir bo‘ladigan ekzodinamik jarayonlar, gruntlarning va grunt suvlarining tarqalishi, ular tarkibining o‘zgarishi tushuniladi. Zonal omillar ma’lum qonuniyatlar bo‘yicha-kenglik va balandlik yo‘nalishlari bo‘yicha iqlimga qarab o‘zgarib, xududlarning muxandislik-geologik sharoitlarning rivojlanishiga o‘zini har xil ta’sirini ko‘rsatadi. O.K Lange, V.S.Ilin grunt suvlarining tarqalishi bo‘yicha SSSRning xudud larini 3 ta mintaqalarga ajratgan. 1. Yillik o‘rtacha haroratlari “O” darajadan past. 2. Havo namligi yuqori, yillik o‘rtacha harorat “O” darajadan ko‘p 3. Havo nihoyatda qurg‘oqchil va haroratni o‘zgarish amplitudasi katta. Albatta, bu grunt suvlarining tarqalishidagi zonal qonuniyatlariga aeratsiya zonasidagi gruntlarning xolati, muxandislik geologik xossalarining o‘zgarishi ham bevosita bog‘liq bo‘ladi. Texnogen omillarga insonlarning qurilish va xo‘jalik faoliyati, barpo 4 qilingan inshoatlarining foydalanish davrida ma’lum bir maydonlarning gruntlarini, grunt suvlarini ifloslashtirish zaharlashtirish ta’sirini ko‘rsatishi natijasida geologik muhitning tarkibiy qismlarini o‘zgartiruvchi omillar kiradi. Geologik muhitning muxandislik geologik sharoitlarini o‘zgartiruvchi texnogen omillar asosan katta-katta xududlarda joylashgan qo‘ruq yerlarning sug‘orish bilan bog‘liq o‘zlashtirish, qishloq xo‘jalik ishlarini olib borish, suv omborlari, kanallarni, gidrotexnik-meliorativ inshoatlarni, insonlar yashaydigan binolarni, sanoat korxonalarini, yer osti qazilma boyliklarni foydalanish ta’sirining natijalarida vujudga keladi. Har bir ayrim (yirik) xududlarning muxandislik geologik sharoitlarini tarqalish va rivojlanish qonuniyatlarni shu yuqorida keltirilgan regional, zonal va texnogen omillar ta’sirida shakllanadi. Xududlarning hozirgi muxandislik geologik xolatini yuqoridagi omilarning hammasini ta’sirini birlashtirib turib o‘rganiladi baholanadi, haritalashtiriladi, ularning regional o‘zgarishlarini bashorat qilinadi. Muxandislik geologik haritalash bu xududlarning muxandislik geologik sharoitlarini shakllanish va tarqalish qonuniyatlarining o‘rganish va baholashda asosiy usullardan hisoblanadi. Qurilish uchun o‘zlashtiriladigan xududlarning muxandislik geologik sharoitlarining tarqalishining va texnogen omillar ta’siri ostida o‘zgarishlarini fazoviy chegaralarini aniqlash va ularning ob’ektiv ravishda har xil muxandislik geologik haritalarda ifoda etishning uslub va uslubiyatlari yig‘indisidan iborat. Bu ta’rif bo‘yicha muxandislik geologik haritalash ikkita alohida-alohida, lekin bu bir biri bilan chambarchas bog‘langan jarayonlardan iborat: haritalash va haritalashtirish jarayoni. Birinchi navbatda xududlarning muxandislik geologik sharoitlarining fazoviy o‘zgarishlarining chegaralarini aniqlab , topografik haritalarga tushirish, keyin, ikkinchi navbatda fazoviy chegaralari aniqlangan muxandislik geologik sharoitlarni komponentlarining har xil muxandislik geologik haritalarida tasvirlash, ifodalash, ko‘rsatish va ularning tuzishdan iborat. Muxandislik geologik tasvirlashni (s’emkalashni) kuzatish yo‘nalishlari bo‘yicha olib boriladi. Unda o‘rganilayotgan xududning yuzasi bo‘ylab tabiiy va texnogen omillar ta’sirida o‘zgargan fizik-geografik, geologik, geomorfologik, 5