Mulk ijarasi tushunchasi va mohiyati • Mulk ijarasi shartnomasining shakli va muddati Ijaraga olingan mol-mulkdan foydalanish, tasarruf qilish va saqlash Ijaraga beruvchining va ijaraga oluvchining talabi bo’yicha mulk ijarasi shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish asoslari va oqibatlari . Mulk ijarasi shartnomasi bo’yicha ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga haq evaziga mol- mulkni vaqtincha egalik qilish va foydalanish yoki foydalanish uchun topshirish majburiyatini oladi. Umumiy qoidaga ko’ra, mulk ijarasi shartnomasida mol-mulk ijaraga beruvchi tomonidan ijaraga oluvchiga egalik qilish va foydalanish uchun topshiriladi. Masalan, transport vositalari ijarasi shartnomasi, prokat shartnomasi (FK 558 va 564–moddalar). Shu bilan birga, alohida hollarda ijaraga mol- mulk faqat foydalanish uchun topshirilishi mumkin. Masalan, bino va inoshootlar ijarasida ob’ekt ijaraga oluvchiga faqat foydalanishga topshirilishi mumkin (FK 573–moddasi). Mulk ijarasi shartnomasi haq evaziga tuziladi. Mulk ijarasi shartnomasi ob’ektlari ijaraga oluvchiga haq evaziga topshiriladi. Aks holda mol-mulkdan tekin foydalanish (FK 36- bobi) yuz beradi Vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish shartlari mulk ijarasi shartnomasi bilan belgilanadi. Agar shartnoma ijaraga oluvchi tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tuzilgan bo’lsa, u holda ijaraga olingan mol- mulkdan tegishli daromad olishni nazarda tutadi. Umumiy qoida bo’yicha bunday hollarda olingan daromad, shu jumladan, mahsulot, hosil va mevalar ijaraga oluvchining mulki hisoblanadi. qonunda yoki mulk ijarasi shartnomasida ushbu mol-mulkni ijaraga olib foydalanishdan olinadigan daromadlarni kimga tegishli bo’lishi haqida boshqacha shartlar ham belgilanishi mumkin. FKning 537–moddasida mulk ijarasi shartnomasi bo’yicha topshirilishi mumkin bo’lgan ob’ektlarning taxminiy ro’yxati keltirilgan. Jumladan, er uchastkalari, er osti boyliklari joylashgan uchastkalar va boshqa alohida tabiiy ob’ektlar, korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari. Demak, mulk ijarasi shartnomasining ob’ekti bo’lib ko’chmas mulk ham, ko’char mulk ham bo’lishi mumkin Mol-mulkini ijaraga berish huquqi shu mol-mulk egasiga tegishlidir. Qonun yoki mulkdor tomonidan mol-mulkni ijaraga berish vakolati berilgan boshqa shaxslar ham ijaraga beruvchi bo’lishlari mumkin(538– modda). FK 79, 214 va 215– moddalariga asosan, davlat nomidan mulk ijarasi munosabatlarida davlat hokimiyati organlari va boshqa maxsus vakolatli organlar ishtirok etadi. Er kning 23–m.ga ko’ra, shartnoma asosida er uchastkalari: O’zR.ning yuridik va jismoniy shaxslarga tuman va shahar hokimlari tomonidan; chet el investistiyalari ishtirokidagi korxonalar, xalqaro tashkilot va birlashmalar, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarga O’z.R. VM tomonidan beriladi Mulk ijarasi shartnomasi og’zaki va yozma, shu jumladan notarial tartibda tasdiqlanadigan shaklda bo’lishi mumkin. Mulk ijarasi shartnomasining shakli shartnomaning muddati, uning taraflari bo’lib kimlar ishtirok etishi, ijaraga berilayotgan mol-mulkning turi, mol-mulkning taqdiriga doir shartlarga bog’liq bo’ladi. Mulk ijarasi shartnomasi jismoniy shaxslar o’rtasida og’zaki shaklda faqat bir yildan ortiq bo’lmagan muddatga tuzilishi mumkin.Bunda bitim bahosi ahamiyatga ega emas. аgar mulk ijarasi shartnomasining alohida turlariga nisbatan qonunda yozma shakl belgilangan bo’lsa, u holda jismoniy shaxslar o’rtasida tuziladigan bunday mulk ijarasi shartnomasi muddatidan qat’iy nazar og’zaki tuzilishi mumkin emas. Yuridik shaxslar o’rtasida yoki yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida tuziladigan mulk ijarasi shartnomasi yozma shaklda tuzilishi lozim. Bir yildan ortiq muddatga tuziladigan mulk ijarasi shartnomasi shartnoma taraflari bo’lib kimlar ishtirok etishidan qat’iy nazar yozma shaklda tuzilishi kerak. Ko’chmas mulk ijarasi shartnomasi taraflari bo’lib kimlar ishtirok etishidan qat’iy nazar yozma shaklda tuzilishi hamda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi talab qilinadi. FK 556–moddasiga muvofiq agar mulk ijarasi shartnomasi kelgusida ushbu mulkka nisbatan mulk huquqi ijaraga oluvchiga o’tishini nazarda tutsa, u holda mazkur shartnoma ushbu mol-mulklarni oldi- sotdi shartnomasi uchun talab qilinadigan shaklda tuzilishi lozim, chunonchi, ko’chmas mulk oldi-sotdi shartnomasi uchun taraflar imzolagan yozma shakldagi bitta hujjat tarzida tuzilishi nazarda tutilgan (FK 480–modda). Demak, ushbu holatda pochta, telefon yoki boshqa aloqa vositasida hujjatlar almashish tarzida yozma shaklda shartnoma tuzib bo’lmaydi. FKning tegishli moddalarida mulk ijarasi shartnomasi shakliga doir qo’shimcha talablar ham belgilangan. Jumladan, prokat shartnomasi yozma shaklda tuziladi (FK 558–moddasi). Transport vositalari ijarasi shartnomasi yozma shaklda tuzilishi lozim. bunda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim bo’lgan transport vositalari ijarasi shartnomasi notarial tartibda tasdiqlangan bo’lishi lozim (FK 565–moddasi). Bino yoki inshootni ijaraga berish shartnomasi taraflar imzolaydigan bitta hujjat tarzida yozma shaklda tuziladi, agar shartnoma muddati bir yildan kam bo’lmagan muddatga tuzilsa, shartnoma davlat ro’yxatidan o’tkazilishi ham lozim (FK 574–moddasi). Korxonani ijaraga berish shartnomasi taraflar imzolagan bitta hujjat tarzida yozma shaklda tuziladi va u notarial guvohlantirilishi hamda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim (FK 580–moddasi). shartnoma muddati Umumiy qoidaga ko’ra, mulk ijarasi shartnomasi taraflar kelishuviga muvofiq belgilanadigan muddatga tuziladi. qonun ijara muddatini shartnomaning muhim shartlari jumlasiga kiritmaydi. Shu sababli shartnoma uni amal qilish muddatini belgilamagan holda ham tuzilishi mumkin. Agar mulk ijarasining muddati shartnomada belgilanmagan bo’lsa, shartnoma nomuayyan muddatga tuzilgan hisoblanadi. Bu taraflardan har biriga istagan paytda shartnomadan voz kechish huquqini beradi. Faqat taraflar bir birini bir oy oldin, ko’chmas mulk ijarasida esa – uch oy oldin yozma ravishda ogohlantirishi talab qilinadi. Ko’rsatilgan muddat dispozitiv xususiyatga ega, ya’ni qonun yoki shartnomada ogohlantirishning boshqa muddatlari ham belgilanishi mumkin. Ijaraga oluvchiga mol- mulkni topshirish Topshirilayotgan mol- mulkning holati shartnoma shartlariga va mol-mulkning vazifasiga muvofiq bo’lishi lozim Mulkni ijaraga berishda qoida tariqasida mol- mulk bilan birgalikda unga mansub ashyolar va unga tegishli hujjatlar ham qo’shib beriladi . Mol-mulk ijaraga oluvchiga shartnomada ko’rsatilgan muddatda, agar shartnomada bunday muddat ko’rsatilgan bo’lmasa, oqilona muddatda Agar mol-mulk ko’rsatilgan muddatda taqdim qilinmasa, u holda ijaraga oluvchi o’z xohishiga asosan, FK 331–moddasida belgilangan qoidaga muvofiq, ijaraga beruvchidan ushbu mol-mulkni berishni talab qilishi yoki shartnomani bekor qilishni so’rab murojaat qilishi mumkin. Har qanday holatda ham ijaraga oluvchi o’ziga etkazilgan zararni qoplanishini sud tartibida talab qilishi mumkin. ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mol-mulkni shartnoma shartlariga va vazifasiga muvofiq holda topshirishi lozim. ijaraga beruvchi hatto ijaraga berayotgan vaqtda bular haqida bilmagan bo’lsa ham javobgar sanaladi. a) mol-mulkdagi kamchiliklarni tekinga bartaraf etishni; b) ijara haqini mutanosib ravishda kamaytirishni; v) mol-mulkdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun qilgan o’z xarajatlarini qoplashni talab qilishi mumkin; g) shartnomani muddatidan oldin bekor qilishni talab qilishga haqli ijaraga beruvchi ijaraga berilgan mol- mulkdagi kamchiliklar uchun javobgarlikdan ozod qilinadi: a) kamchiliklar shartnoma tuzish vaqtida ijaraga beruvchi oldindan aytib qo’yilgan bo’lsa; b) kamchiliklar ijaraga oluvchiga oldindan ma’lum bo’lgan bo’lsa; v) agar kamchiliklar shartnomani tuzishda yoki mol-mulkni ijaraga topshirish paytida uni ko’zdan kechirganda yoxud uning sozligini tekshirganda ijaraga oluvchi aniqlashi kerak bo’lgan bo’lsa. Qonun yoki shartnomaga asosan mol-mulkka nisbatan boshqa shaxslarning huquqlarining mavjud bo’lishi garov, servitut huquqining mavjudligi mol-mulkning mulkdoriga uni tasarruf qilish, shu jumladan uni ijaraga berish huquqidan mahrum qilmaydi mulkni ijaraga berish ko’rsatib o’tilgan uchinchi shaxslarning huquqlarini buzmasligi lozim (FK 9–moddasi mulk ijaraga berilganda uchinchi shaxslarning huquqlari to’liq saqlanib qolinadi. Masalan, garovga oluvchi xatto garov shartnomasi tuzilgandan so’ng ushbu mol-mulk ijaraga berilgan taqdirda ham belgilangan tartibda undiruvni garovga olingan mol-mulkka qaratishi mumkin. Agar ijaraga oluvchi uchinchi shaxslar huquqlari haqida ogohlantirilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchidan ijaraga olingan mol-mulk uchun to’lanadigan haq miqdorini kamaytirishni shartnomani bekor qilish o’ziga etkazilgan zararlarni qoplashni talab qilishi mumkin. Mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to’lash Mulk ijarasi shartnomasida taraflar o’z xohishiga qarab mol- mulkdan foydalanganlik uchun haq to’lash tartibi, shartlari va muddatlarini belgilaydilar. FK 354–moddasiga ko’ra, mazkur shartning mazmuniqonunchilikda imperativ norma tarzida ko’rsatib qo’yilishi mumkin. Mulk ijarasi shartnomasi yuzasidan pul to’lovlarini to’lash eng ko’p tarqalgan to’lov shakli bo’lib, qoida tarzida vaqti-vaqti bilan yoki bir yo’la to’lanadi.