MURAKKAB QO`SHMA GAPLAR VA ULARNING TURLARI. Reja: 1. Murakkab qo‘shma gap haqida ma’lumot. 2. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar 3. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar. 4. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar 5. Aralash tipda tuzilgan murakkab qo‘shma gap Murakkab qo‘shma gap haqida ma’lumot Qo‘shma gaplar komponentlarning soniga ko‘ra, ikki xil bo‘ladi: 1) ikki komponentli qo‘shma gaplar (bog‘langan, ergashgan, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar), 2) ko‘p komponentli (murakkab) qo‘shma gaplar. Ko‘p komponentli (murakkab) qo‘shma gaplar uch va undan ortiq komponentlarning mazmun va grammatik jihatdan birikishidan hosil bo‘ladi. Murakkab qo‘shma gap tarkibidagi qismlar (komponentlar) o‘zaro turlicha munosabatda bo‘ladi. Shunga ko‘ra, murakkab qo‘shma gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gap. 2. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gap. 3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan) murakkab qo‘shma gap. 4. Aralash tipdagi tuzilgan murakkab qo‘shma gap. 1. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gap komponentlari (qismlari) o‘zaro teng bog‘lovchilar yoki teng bog‘lovchilar vazifasidagi yuklamalar orqali sintaktik aloqaga kirishadi. Bunday murakkab qo‘shma gap, tarkibidagi komponentlarning bog‘lanish usullariga ko‘ra, shuningdek, ularning semantik munosabatlariga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gapdan farq qilmaydi, lekin bunda komponentlar soni uch va undan ortiq bo‘ladi. Masalan: Bugundan boshlab yotoq joylarda... yigitlardan bitta navbatchi qoldirildi- yu, boshqa hamma paxtaga chiqdi va terimchilar soni to‘rt kishiga ortdi. (P.Qodirov). Keltirilgan misolda 3 ta komponent murakkab qo‘shma gap tarkibida qatnashib, birinchisi ikkinchisiga teng bog‘lovchi vazifasidagi –yu yuklamasi bilan, ikkinchisi uchinchisiga va bog‘lovchisi bilan bog‘langan. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi murakkab qo‘shma gapni quyidagi chizgi bilan ko‘rsatish mumkin: -yu, va 2. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma gapda ergash gap bir necha bo‘lib, ular bitta bosh gapga tobelanadi. Qo‘shma gapning bu turi bir necha ergash gapli qo‘shma gap deb ham yuritiladi. Bunday qo‘shma gapda ergash gaplarning bosh gapga bog‘lanishi ikki xil bo‘ladi: 1. Birgalik ergashishda qo‘shma gap tarkibidagi bir necha ergash gaplar biri ikkinchisi bilan grammatik aloqaga kirishmay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosh gapga bog‘lanadi. Masalan: Ot to‘xtaganida, u kuch yig‘ib olsin deb, Tanaboy kutib turar ... edi. (Ch.Aytmatov). Bu qo‘shma gapning sxemasi (chizgisi) quyidagicha: Birgalik ergashish ikki xil bo‘ladi: 1) bir tipdagi birgalik ergashishda ergash gaplar bir xil turga mansub bo‘ladi va ularning har biri bosh gapning ma’lum bo‘lagini yoki bosh gapni butunicha bir xilda izohlaydi, aniqlaydi, to‘ldiradi. Ular bir xil so‘roqqa javob bo‘ladi. Bunday ergash gaplar uyushgan ergash gaplar deb yuritiladi. Murakkab qo‘shma gap tarkibida ergash gapning har bir turi uyushib kelishi mumkin. Ularning ayrimlariga misollar: a) ega ergash gaplarning uyushib kelishi: Yo‘lchiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu yerda ... hamma daraxtlar bir chiziq ustida tekis saf tortib turadi, daraxtlar o‘rtasidagi masofa ham baravar. (Oybek); b) aniqlovchi ergash gaplarning uyushishi: Shunday hayot tug‘ildiki, u sensiz yashay olmaydi, sen uning qudratli kuchisan. (A.Muxtor); d) sabab ergash gaplarning uyushib kelishi: Kun bo‘yi piyoda yurib charchadimmi, karnaydan hadeb yangrayotgan muzika elitdimi, uxlab qolibman. (O‘.Hoshimov) e) ravish ergash gaplarning uyushib kelishi: Adirlarni qoplab yotgan qor tezda erib, kunlar isib, o‘t-o‘lanlar ko‘kara boshladi. (Ch.Aytmatov). Bir tipdagi birgalik ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash mumkin: 2) turli tipdagi birgalik ergashishda ergash gaplar har xil bo‘ladi va ularning har biri bosh gapdagi biror bo‘lakni yoki bosh gapni butunicha turli tomondan izohlaydi, aniqlaydi, to‘ldiradi. Bosh gap Payt erg. gap Maqsad erg. gap Ularning so‘roqlari ham har xil bo‘ladi. Bunday ergash gaplar uyushmagan ergash gaplar deb yuritiladi: Qor tingach, tashqarida juda sovuq bo‘lsa ham, ular tekshirishni davom ettirdilar. (CH.Aytmatov). Bu qo‘shma gapda payt ergash gap va to‘siqsiz ergash gap bosh gapni turli tomondan izohlab kelgan. Turli tipdagi birgalik ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash mumkin: 2. Ketma-ket ergashishda ergash gaplar bosh gapga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tobelanmay, biri ikkinchisiga bo‘ysunib, so‘ng bosh gapga bog‘lanadi. Bu xil qo‘shma gaplarda ergash gaplar mazmunan zich bog‘langan bo‘ladi va ergash gaplardan biri tushirilsa, umumiy mazmun anglashilmay qoladi. Masalan: Yuk oz bo‘lsa ham, olis va o‘nqir- cho‘nqir yo‘llarda motor tez qizib, radiator erib ketishi hech gap emas. (Ch.Aytmatov). Ketma-ket ergashishni chizgida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar Murakkab qo‘shma gapning bu turida uch va undan ortiq gaplar bog‘lovchi vositalarsiz, ohang (intonatsiya) orqali bog‘lanadi, bu jihatdan u oddiy bog‘lovchisiz qo‘shma gapdan farqlanmaydi, lekin bunda gaplar orasidagi semantik munosabatlar murakkabroq bo‘ladi: 1) gaplar o‘zaro teng munosabatda bo‘ladi: Suv tiniq, yaproqlar qirmizi rang tortgan, havo musaffo edi. (F.Musajonov). Mazkur gapning chizgisi quyidagicha: , , , , 2) teng munosabatdagi ikki va undan ortiq gaplar ular uchun umumiy gapdan anglashilgan fikrni izohlab keladi: Tushdan keyin hamma jonlanib qoldi: birov hazil qilgan, birov shang‘illab qandaydir voqeani so‘zlagan, eng dangasa ishyoqmaslar ham allanechuk serg‘ayrat, chaqqon bo‘lib qolgan. (F.Musajonov). Keltirilgan gaplarning chizgisi quyidagicha: : , , . 5. Aralash tipda tuzilgan murakkab qo‘shma gap Aralash murakkab qo‘shma gap bir necha ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin: 1) bog‘lanish va ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap. Bunday gaplarning qismlari ham tenglanish, ham tobelanish aloqalari orqali sintaktik munosabatga kirishadi. Masalan: Qutidor do‘koniga jo‘nagandan keyin, Oftob oyim To‘ybekani mehmonxonaga buyurdi va o‘zi xamir qilishga o‘tirdi. (A.Qodiriy). Keltirilgan misolda birinchi gap (payt ergash gap) ikkinchi gapga (bosh gapga) ergashish yo‘li bilan birikkan, bularning ikkalasi uchinchi gap bilan va biriktiruv bog‘lovchisi orqali teng bog‘lanish yo‘li bilan munosabatga kirishgan. Yana bir misol: Qilichdan yetgan jarohat tildan yetgan jarohatga qaraganda yengilroqdir, chunki qilich badanni jarohatlaydi, til esa qalbni jarohatlaydi. («Oz- oz o‘rganib dono bo‘lur»). Bunda ikkinchi va uchinchi gaplar o‘zaro esa yordamchisi vositasida bog‘lanish yo‘li bilan teng munosabatga kirishgan va yaxlit holda birinchi gapga chunki bog‘lovchisi yordamida sabab munosabati orqali ergashish yo‘li bilan birikkan. 2) bog‘lanish yo‘li bilan va bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo‘shma gap. Bunday aralash murakkab qo‘shma gap qismlari o‘zaro ham teng bog‘lovchilar (yoki teng bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar) orqali, ham bog‘lovchisiz munosabatga kirishadi: Kiyimlari bezaksiz, odmi ipakdan, kichkina sallasiga ham gavhar yoki boshqa toshlar qadalmagan, ammo burgutnikiga o'xshah ko'z qarashlari va mag'rur o'ltirishi Bayramxonda hayiqishga o'xshash bir tuyg'u uyg'otdi (P.Q.).Bunda birinchi gap ikkinchi gap bilan o‘zaro ohang yordamida, ikkinchi bilan uchinchi gap esa ammo zidlov bog`lovchisi orqali aloqaga kirishgan. Mazkur gapning chizgisi quyidagicha: ammo , . 3) ergashish yo‘li bilan va bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan aralash murakkab qo‘shma gap. Bunday aralash murakkab qo‘shma gap qismlari o‘zaro ham ergashtiruvchi bog‘lovchilar yoki ergashtiruvchi bog‘lovchi vositalar, ham bog‘lovchisiz munosabatga kirishadi: Dilda saqlangan adovat temir zangiga o‘xshaydi, zang temirni yegani kabi, adovat qalbni azob va iztirob bilan yemiradi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Bunda ikkinchi gap uchinchi gapga o‘xshatish munosabati orqali ergashish yo‘li bilan birikib, birinchi gap esa yaxlit qilib olingan keyingi gaplarga bog‘lovchi vositalarsiz munosabatga kirishgan. 4) har uch munosabat: bog‘lanish yo‘li bilan, ergashish yo‘li bilan va bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo‘shma gap. Bunday qo‘shma gap qismlarining o‘zaro munosabati turlicha bo‘ladi: Tolib aka eski xodim, umri shu redaksiyada o‘tgan va uni bu yerdan haydab bo‘lmaydi, shuning uchun Ahmadning o‘zi ketishi kerak. (F.Musajonov). Bu aralash murakkab qo‘shma gap to‘rtta gapdan tuzilib, birinchisi ikkinchisiga bog‘lovchi vositalarsiz, ikkinchisi uchinchisi bilan va biriktiruv bog‘lovchisi yordamida bog‘lanish yo‘li bilan munosabatga kirishgan, birinchi uchala gap yaxlit holda to‘rtinchi gapga sabab munosabati orqali ergashish yo‘li bilan birikib kelgan. Mazkur gapning chizgisi quyidagicha: va