MURAKKAB QO`SHMA GAPLAR VA ULARNING TURLARI.
Reja:
1. Murakkab qo‘shma gap haqida ma’lumot.
2. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan)
murakkab qo‘shma gaplar
3. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab
qo‘shma gaplar.
4. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan)
murakkab qo‘shma gaplar
5. Aralash tipda tuzilgan murakkab qo‘shma gap
Murakkab qo‘shma gap haqida ma’lumot
Qo‘shma gaplar komponentlarning soniga ko‘ra, ikki xil bo‘ladi: 1) ikki
komponentli qo‘shma gaplar (bog‘langan, ergashgan, bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplar), 2) ko‘p komponentli (murakkab) qo‘shma gaplar.
Ko‘p komponentli (murakkab) qo‘shma gaplar uch va undan ortiq
komponentlarning mazmun va grammatik jihatdan birikishidan hosil bo‘ladi.
Murakkab qo‘shma gap tarkibidagi qismlar (komponentlar) o‘zaro turlicha
munosabatda bo‘ladi. Shunga ko‘ra, murakkab qo‘shma gaplar quyidagi turlarga
bo‘linadi:
1. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab
qo‘shma gap.
2. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab
qo‘shma gap.
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan)
murakkab qo‘shma gap.
4. Aralash tipdagi tuzilgan murakkab qo‘shma gap.
1. Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan)
murakkab qo‘shma gaplar
Bog‘langan qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan)
murakkab qo‘shma gap komponentlari (qismlari) o‘zaro teng bog‘lovchilar yoki teng
bog‘lovchilar vazifasidagi yuklamalar orqali sintaktik aloqaga kirishadi.
Bunday murakkab qo‘shma gap, tarkibidagi komponentlarning bog‘lanish usullariga
ko‘ra, shuningdek, ularning semantik munosabatlariga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma
gapdan farq qilmaydi, lekin bunda komponentlar soni uch va undan ortiq bo‘ladi.
Masalan: Bugundan boshlab yotoq joylarda... yigitlardan bitta navbatchi qoldirildi-
yu, boshqa hamma paxtaga chiqdi va terimchilar soni to‘rt kishiga ortdi.
(P.Qodirov).
Keltirilgan misolda 3 ta komponent murakkab qo‘shma gap tarkibida
qatnashib, birinchisi ikkinchisiga teng bog‘lovchi vazifasidagi –yu yuklamasi bilan,
ikkinchisi uchinchisiga va bog‘lovchisi bilan bog‘langan. Bog‘langan qo‘shma gap
toifasidagi murakkab qo‘shma gapni quyidagi chizgi bilan ko‘rsatish mumkin:
-yu,
va
2. Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan)
murakkab qo‘shma gaplar.
Ergashgan qo‘shma gap toifasidagi (ergashish yo‘li bilan tuzilgan) murakkab
qo‘shma gapda ergash gap bir necha bo‘lib, ular bitta bosh gapga tobelanadi.
Qo‘shma gapning bu turi bir necha ergash gapli qo‘shma gap deb ham yuritiladi.
Bunday qo‘shma gapda ergash gaplarning bosh gapga bog‘lanishi ikki xil
bo‘ladi:
1. Birgalik ergashishda qo‘shma gap tarkibidagi bir necha ergash gaplar biri
ikkinchisi bilan grammatik aloqaga kirishmay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosh gapga
bog‘lanadi. Masalan: Ot to‘xtaganida, u kuch yig‘ib olsin deb, Tanaboy kutib turar
... edi. (Ch.Aytmatov).
Bu qo‘shma gapning sxemasi (chizgisi) quyidagicha:
Birgalik ergashish ikki xil bo‘ladi:
1) bir tipdagi birgalik ergashishda ergash gaplar bir xil turga mansub bo‘ladi
va ularning har biri bosh gapning ma’lum bo‘lagini yoki bosh gapni butunicha bir
xilda izohlaydi, aniqlaydi, to‘ldiradi. Ular bir xil so‘roqqa javob bo‘ladi. Bunday
ergash gaplar uyushgan ergash gaplar deb yuritiladi. Murakkab qo‘shma gap
tarkibida ergash gapning har bir turi uyushib kelishi mumkin. Ularning ayrimlariga
misollar:
a) ega ergash gaplarning uyushib kelishi: Yo‘lchiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu
yerda ... hamma daraxtlar bir chiziq ustida tekis saf tortib turadi, daraxtlar
o‘rtasidagi masofa ham baravar. (Oybek);
b) aniqlovchi ergash gaplarning uyushishi: Shunday hayot tug‘ildiki, u sensiz
yashay olmaydi, sen uning qudratli kuchisan. (A.Muxtor);
d) sabab ergash gaplarning uyushib kelishi: Kun bo‘yi piyoda yurib
charchadimmi, karnaydan hadeb yangrayotgan muzika elitdimi, uxlab qolibman.
(O‘.Hoshimov)
e) ravish ergash gaplarning uyushib kelishi: Adirlarni qoplab yotgan qor
tezda erib, kunlar isib, o‘t-o‘lanlar ko‘kara boshladi. (Ch.Aytmatov).
Bir tipdagi birgalik ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash mumkin:
2) turli tipdagi birgalik ergashishda ergash gaplar har xil bo‘ladi va ularning har
biri bosh gapdagi biror bo‘lakni yoki bosh gapni butunicha turli tomondan izohlaydi,
aniqlaydi, to‘ldiradi.
Bosh
gap
Payt erg.
gap
Maqsad
erg. gap
Ularning so‘roqlari ham har xil bo‘ladi. Bunday ergash gaplar uyushmagan ergash
gaplar deb yuritiladi: Qor tingach, tashqarida juda sovuq bo‘lsa ham, ular
tekshirishni davom ettirdilar. (CH.Aytmatov).
Bu qo‘shma gapda payt ergash gap va to‘siqsiz ergash gap bosh gapni turli tomondan
izohlab kelgan.
Turli tipdagi birgalik ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash mumkin:
2. Ketma-ket ergashishda ergash gaplar bosh gapga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tobelanmay,
biri ikkinchisiga bo‘ysunib, so‘ng bosh gapga bog‘lanadi. Bu xil qo‘shma gaplarda
ergash gaplar mazmunan zich bog‘langan bo‘ladi va ergash gaplardan biri tushirilsa,
umumiy mazmun anglashilmay qoladi. Masalan: Yuk oz bo‘lsa ham, olis va o‘nqir-
cho‘nqir yo‘llarda motor tez qizib, radiator erib ketishi hech gap emas.
(Ch.Aytmatov).
Ketma-ket ergashishni chizgida quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap toifasidagi (bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan)
murakkab qo‘shma gaplar
Murakkab qo‘shma gapning bu turida uch va undan ortiq gaplar bog‘lovchi
vositalarsiz, ohang (intonatsiya) orqali bog‘lanadi, bu jihatdan u oddiy bog‘lovchisiz
qo‘shma gapdan farqlanmaydi, lekin bunda gaplar orasidagi semantik munosabatlar
murakkabroq bo‘ladi:
1) gaplar o‘zaro teng munosabatda bo‘ladi:
Suv tiniq, yaproqlar qirmizi rang tortgan, havo musaffo edi. (F.Musajonov).
Mazkur gapning chizgisi quyidagicha:
,
,
,
,
