1 MUSIQA DARSINING UMUMDIDAKTIK PRINTSIPLARI REJA: 1. Pedagogika fani asosida musiqa ta’limining o’qitish usullari. 2. Musiqa o’qitishning didaktik asoslari. 3. Sistematik, ilmiylik, davomiylik printsiplari. 4. Onglilik va aktivlik printsiplari. 5. Musiqa darslarida ko’rgazmalik printsipi. 6. O’quv materiallarining bolalar bilim va malakalariga mosligi bularni mustaxkamlash printsipi. Ma’ruza matni Musiqa madaniyati darslari pedagogikaning didaktik nazariyasi va printsiplari asosida tuziladi. Mazkur printsiplar o’qituvchi hamda o’quvchi tomonidan bajariladigan barcha ta’lim asoslari –dars mazmunini metodlari va darslarning tuzilishidagi asosiy talablar va uning yo’nalishlarini belgilab beradi. Musiqa madaniyati darslarining didaktik printsiplari besh turdan iborat: 1. Musiqa ta’limi va tarbiyasida sistemalilik, ilmiylik va davomiylik printsipi. 2. Darsda o’quvchilarning onglilik va aktivlik printsipi. 3. Musiqa madaniyati darslarida ko’rgazmalik printsipi. 4. O’quv materiallarining bolalar bilim va malakalariga mosligi printsipi. 5. Musiqa darslarida bilim va malakalarning mustahkamligi printsipi. 2 Mazkur printsiplar asosan, o’quv materiallarini qo’llash, musiqa darsini mazmunini va rejasini tuzish jarayonida qo’llanadi. Юqoridagi, qayd etilgan umumdidaktik printsiplar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, musiqa darsini davlat ta’lim standartiga muvofiq, milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda, uzluksizligini va uzviyligini asos qilib musiqa faoliyatini izchilligini ta’minlaydi. 1. Musiqa ta’limi va tarbiyasida sistemalilik, ilmiylik va davomiylik printsipi har bir darsda o’zining tuzilishi va mazmuni bilan ilmiy asosida tashkil topishi lozim. Musiqa haqidagi bilimlar doirasi, musiqa ta’limi va tarbiyasining asosiy omilidir. Unda insoniyat yaratgan musiqaga oid qoidalar, xulosalar, umumlashgan musiqaviy tajribalar o’z aksini topgan. Ularni o’zlashtirish – musiqa amaliyoti yo’lida bilim va ko’nikmalar xosil qilish demakdir. Dars jarayonida o’quv materiallarini bolalarning bilim tajribasiga mosligi. Bolalar ovozining rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olish, nota qonuniyatlarini to’g’ri o’rgatish, bolalarning fikriy qobiliyatiga mos ravishda tahlil etish darsining ilmiylik printsiplarini tashkil etadi. Ilmiylikni, sistemaliksiz amalga oshirish qiyin. Darsning barcha o’quv faoliyatini hamda keyingi darslarning o’zaro mantiqiy bog’lanishi sistemalik asosini tashkil etadi. Kuylash va tinglash uchun asarlarni bilim va malaka darajasiga ko’tarib, soddadan murakkabga, noma’lumdan ma’lumga qarab o’zlashtirib borish printsiplari muayyan tartibga mos bo’lib, sistemalilik demakdir. Darsning har bir faoliyati o’z navbatida, har bir darsning mantiqiy davomi bo’lib, pedagogik maqsadlarni tobora amalga oshirishi davomiylik printsipi demakdir. 2. Darsda o’quvchilarni onglilik va aktivligi printsipi. Mazkur printsip didaktikaning yetakchi printsiplaridandir. CHunki, bilimni o’zlashtirish o’quvchining aqliy faoliyatiga asos bo’lgan bilish jarayoniga bog’liqdir. Musiqa idroki kishining hayotiy tajribasini boyitadi, real voqyoalarni badiiy his etib, bilish , fikrlash qobiliyatini o’stiradi. Mazkur malaka va ko’nikmaning shakllanishi bola ongining uzoq rivojlanish jarayonini talab etadi. Buning uchun, bolaning o’quv materiallarni ongli ravishda bilib o’zlashtirishi, bilim jarayonini aktivligini vujudga keltiradi. Ma’lum musiqa asarini kuylab yoki tinglab o’zlashtirish va undan badiiy-estetik, zavqlanib, idrok etishda, bolaning eng avvalo, 3 diqqat e’tiborini jalb eta bilish unda qiziqish uyg’ota bilish, onglilik va aktivlikni vujudga keltiradi. Musiqani ongli idrok etish va navbatida badiiy ohang va mantiqiy jihatdan xotirada turg’un saqlanishni talab etadi. Musiqa darslarida onglilik va aktivlik ayniqsa, vokal-xor malakalarini shakllantirilishi uchun zarurdir. Xor bo’lib qo’shiq kuylash, musiqa tinglash, musiqa savodi, faoliyatlarida ham, onglilik va aktivlik, musiqani nazariy va amaliy jihatlarini to’g’ri bilish va o’zlashtirishni osonlashtiradi. 3. Musiqa darsida ko’rgazmalilik printsipi. Musiqa tarbiyasida musiqaning o’zi o’ziga ko’rgazmali vositadir. CHunki, u ko’z bilan emas, balki quloq bilan idrok etiladi. Musiqa tinglashda ham, asar tahlilida ham, ohang ko’rgazma sifatida ijro etib ko’rsatiladi. O’qituvchining o’zi, nutqi, ijrosi ham asosiy ko’rgazma bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, texnik vositalar, ko’rgazmali kartochkalar, grafik yozuvlar, rasmlar, nota yozuvlari ham, musiqa darsida ko’rgazma sifatida muhim rolь o’ynaydi. 4. O’quv materiallarining bolalar bilim va malakalariga mosligi printsipi. Mazkur printsip, dasturdan tanlab olingan o’quv materiallari va mazkur metodik materiallar asosida dars mazmunini tuzish jarayonida qo’llaniladi. Bunda har bir sinfning umumiy bilim va malaka darajasi hisobiga olinishi shart. Dastur asosida har bir sinfning bilim va malakalari hisobiga olingan holda, musiqa darsining yarim yillik kalendarь-mavzuli rejasi tuziladi. Kalendar-mavzuli ish reja bir yilda ikki marta, o’quvchilarning yosh hususiyati, musiqiy o’quvi, yangi qo’shiqlar, musiqa tinglash uchun asarlar, musiqa savodidagi o’quv materiallari, dars faoliyatlariga qarab tuziladi. 5. Musiqa darslarida bilim va malakalarining mustahkamligi. Mazkur printsiplarini amalga oshirishining eng asosiy sharti, юqorida bayon etilgan to’rtta printsipiga jiddiy amal qilishdan iboratdir. Birinchidan bilim va malakalarning chuqurligi, mustahkamligi va hayotiyligini ta’minlash lozim, ya’ni mazkur asarni va uning ijro uslubini, madaniy hayotimiz uchun zarur ekanligi haqida bolalarda ishonch hosil qilishnishi lozim. 4 Ikkinchidan asarlarni tanlashda quyidagilarga amal qilish kerak: a) asarning bolalarni ma’naviy va axloqiy tarbiyasini uchun mosligi. b) musiqa ta’limining hususiyati. v)sinfdagi barcha bolalarni mazkur asarga qiziqtira olish va to’la o’zlashtirishga erishish. Uchinchidan darsda olinadigan bilimlar doirasi va malakalarini amaliyotda takrorlash va mustaxkamlash. Masalan: Qo’shiqlarni jumlalarga bo’lib o’rgatish va keyingi darslarda mustahkamlab takrorlash. To’rtinchidan musiqa darslarida har bir yangi bilim elementi dars faoliyatida to’liq o’zlashtiriladi va keyingi darslarda keng qo’llanilib, doimiy bilimga aylantiriladi. Xulosa, qilib aytganda, pedagogikaning umumdidaktik printsiplari, musiqa madaniyati darslarida katta ahamiyatga ega bo’lib, musiqani hayot bilan bog’lashda muhim ahamiyat kasb etadi. TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1. Pedagogikani didaktik printsiplarining mohiyati nimadan iborat? 2. Umumdidaktik printsiplarining qanday turlari mavjud va ularning musiqa darslarida qo’llanilishi? 3. Musiqa darslarida sistemalilik, davomiylik prntsiplaridan qanday foydalaniladi? 4. Ko’rgazmalilik, onglilik va aktivlik printsiplaridan musiqa darsida qanday foydalanish mumkin? 5. O’quv materiallarining bolalar bilim va malakalariga mosligi printsipi deganda nimani tushunamiz? 6. Musiqa darslarida bilim va malakalarni mustahkamlash printsipi qanday qo’llaniladi? Tayanch tushunchalar: 1. Ohangdoshlik – bir necha tovushlarning bir yo’lga solib kuylanishi. 2. CHolg’uchi – musiqachi, sozanda cholg’u asboblarda ijro etuvchi. 3. Printsip – tamoyil. 5 4. Musiqa tarixi – Musiqa sa’natining paydo bo’lishidan hozirgi zamonga qadar taraqqiyoti. 5. Musiqa nazariyasi – musiqa tahlili, ijrochiligini o’rgatuvchi fan.