1 MUSIQA MADANIYATI DARSLARINING XUSUSIYATI VA STRUKTURASI REJA: 1. Musiqa madaniyati darslarining maqsad va ahamiyati. 2. Musiqa madaniyati darsining hususiyati va boshqa fanlardan farqi. 3. Musiqa madaniyati darsining boshqa fanlar bilan aloqasi. 4. Musiqa darsining strukturasi. 5. Musiqa darsining faoliyat turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari. Ma’ruza matni Dars, musiqa tarbiyasi tizimida, yetakchi omil hisoblanadi. CHunki, bolalar yalpi tarzda qamrab olinadi. Musiqa bolalarni aqliy hamda ahloqiy rivojlanishida katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun musiqa darslari eng avvalo, tarbiya darsi deyiladi. Fanning nomi faqatgina musiqa o’qitish metodikasi emas, balki musiqa tarbiyasi metodikasi deyiladi. YAngi dastur mazmunida dars o’tish uchun musiqa o’qituvchisi o’zining musiqiy va nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim. Bugungi kunda musiqa insonni shakllanishida muhim rolь o’ynaydi, uning hissiyoti va ruhiyatiga faol ta’sir ko’rsatadi. Umumta’lim maktablarining asosiy vazifalaridan biri,o’quvchilarni nafosat olamiga olib kirish va ma’naviy tarbiya berish. Bunda o’qituvchi bolalarni ma’lum bir musiqa asari bilan tanishtirib, uni ifodali, «jonli» qilib ijro etib, o’quvchilar diqqat e’tiborini asarga jalb etadi, ularning nutqini o’stirish, fikrlash qobiliyatini, dunyoqarashini kengaytiradi, emotsional his- tuyg’ularga ham faol ta’sir etadi. Musiqa darslarining mazmunida faqatgina o’zlashtirish emas, balki o’quvchilar ongini voqelikka munosabatini rivojlantirish, estetik madaniyatini tarkib toptirish va boshqa ichki his-tuyg’ularini shakllantirish 2 nazarda tutiladi. O’qituvchining darsga ijodiy tarzda yondashishi muhim ahamiyat kasb etadi va bir qancha vazifalarni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi: - musiqa tarbiyasida yangi metod va vositalar izlash; - hayot va san’at o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni ifodalash; Ushbu maqsadlarni amalga oshirishda o’qituvchi jiddiy tayyorgarlik ko’rishi, o’z ustida tinmay ishlashi, ya’ni bilim saviyasini oshirishi uchun ilmiy adabiyotlar, yangi dasturlar, badiiy adabiyotlar, teatr, muzeylarga borib (tinmay) ongini oshirish yo’llarini takomillashtirib borishi zarur. Musiqa darslari olib boriladigan sinf xonasi did bilan namunali jihozlangan bo’lishi muhim rolь o’ynaydi. Texnika vositalari, metodik ko’rgazmali qurollar, pianino cholg’u asbobi va o’zbek xalq cholg’u asboblari bilan jihozlangan bo’lishi, yangi dasturdan foydalanib, dars reja konspektalarini tuzib yangi texnologiyani qo’llab olib borilishi kerak. SHunday qilib, musiqa darslarining barcha faoliyatlarini maqsadi va mazmuni darsni mazmunlarini yoritib, hayot bilan bog’lab darsning hamma qismlarini bir-biri bilan uzviy olib borishini talab etiladi. Musiqa darsi boshqa darslardan o’zining badiiyligi, qiziqarliligi va bolalarga ko’proq ijodiy zavq, emotsional tuyg’ular va obrazli kechinmalar uyg’otishi bilan ajralib turadi. SHuning uchun musiqa darsi eng avvalo, tarbiya darsidir. Musiqa darslari quyidagi spetsifik hususiyatlari bilan boshqa darslardan farq qiladi: 1) U musiqa nazariyasi va ijrochiligiga doir turli faoliyatlardan: vokal-xor mashg’ulotlari, musiqa savodi, musiqa tinglash, bolalar cholg’u asbobida chalish, ritmik harakatlar bajarish elementlaridan iboratdir. 2) Musiqa boshqa san’at turlaridan o’zining ifoda vositalari, ya’ni «tili» bilan farq qiladi. Agar badiiy adabiyot so’z bilan tasviriy san’at ranglar bilan, raqs sanxati harakat bilan ifodalansa, musiqa esa musiqiy tovushlarda vujudga kelgan ohang vositasida ifodalanadi. Юqoridagi san’at turlarini ko’rish va eshitish orqali idrok etsak, musiqani faqagina diqqat bilan tinglabgina ifoda etamiz, shuning uchun ko’zi ojiz kishilardan ham yetuk musiqachilar yetishib chiqqan. 3) Musiqa aniq vaqt o’lchovi bilan bog’langan san’atdir. SHuning uchun, ijro etilayogan musiqa tempiga sozlanib, uning har bir elementini diqqat bilan 3 tinglamasak, asarni mukammal idrok etolmaymiz. Mumtoz asarni qayta-qayta tinglaganda, uning yangi-yangi badiiy qirralarini his etamiz. 4) Musiqa bolalarga faol emotsional ta’sir ko’rsatadi, quvontiradi hamda ijodiy kechinmalar uyg’otadi. YAxshi, mazmunli, qiziqarli musiqa darslaridan bolalar hordiq chiqarib, badiiy ozuqa oladilar, quvnoq, hursand bo’lib chiqadilar. Hullas musiqa darsi o’zining faol psixologik ta’siri bilan boshqa fanlardan farq qiladi. SHuningdek musiqa darsi boshqa fanlar bilan chambarchas bog’liqdir. Tasviriy san’at, adabiyot, ona tili, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya, vokal, ritmika va boshqalar. Bular musiqa darsini hayot bilan bog’lashga, mazmunli, qiziqarli qilib darsni olib borishga yordam beradi. Musiqa darsi o’zining aralash dars tipi bilan ham boshqa fanlardan farq qiladi. Boshlang’ich sinflarda musiqa darsi beshta faoliyat turidan tuziladi: 1. Xor bo’lib kuylash. 1. Musiqa savodi. 2. Musiqa tinlash. 3. Musiqaga mos xarakatlarni bajarish. 4. Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lishdan iborat. Xor bo’lib kuylash Bolalarni musiqiy o’quvini ijodiy rivojlantirishda ayniqsa, vokal-xor ishlarining ahamiyati katta. Bunda o’quvchilarni kuylashga qiziqtira olish ko’p jihatdan o’rganadigan har bir mashq yoki qo’shiq o’quvchi tomonidan chiroyli qilib kuylab berishga bog’liq. CHunki yosh bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishi ko’pincha o’qituvchi ovoziga taqlid qilib kuylashga asoslanadi. SHuning uchun o’qituvchi yoqimli ovozi ustida muntazam ish olib borishi kerak. Vokal-xor ishlarini amalga oshirishda o’qituvchi ovoz sozlash, qo’shiq o’rgatish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarning ovoz diapazoni (do1-do2), ishchi diapazoni(mi1- fa1-solь1)primar tovushlarida kuylash uchun qulay bo’lgan (solь1-lya1), tovushlarini aniq bilishi lozim. Musiqa madaniyati darslarida qo’shiq o’rgatish bir necha bosqich jarayonida amalga oshiriladi: 4 1. Bolalar diqqatini qo’shiqqa jalb qilish. 2. Qo’shiq haqida o’qituvchining kirish so’zi (qo’shiq mualliflari, asarining mazmuni, tarixiy hususiyatlari xaqida qisqacha xikoya qilish). 3. Qo’shiqni tahlil qilinishi (musiqa ifoda vositalari, ladi, xarakteri mazmunini suhbat yo’li bilan belgilash). 4. Qo’shiqni musiqiy jumlalarga bo’lib o’rgatish (to’g’ri nafas olib, jumlani ohirigacha tejab yetkazish, ijrochilik sifatlari ustida ishlash). 5. Qo’shiqni badiiy ijrosiga erishish (qo’shiq haqidagi bolalar taassurotlari юzasidan qisqa suhbat o’tkazish ya’ni umumlashtirish). Musiqa savodi Musiqa madaniyati darslari jarayonida, musiqa savodi mustaqil dars faoliyatlar jarayonida musiqa asarlarini badiiy o’rganish va ijro etish ishlarini savodxonlik asosida bajarish uchun qo’llaniladi. Musiqa savodi mazmuni o’quvchilarni tobora shakllantiradi va ularni doirasini tobora kengaytirib, chuqurlashtirib boradi. SHunday qilib musiqa savodi darsining ta’limiy vazifasini bajaradi. Musiqa savodi (faoliyatining) asosiy negizi va pedagogik maqsadi, yangi dastur bo’yicha berilgan chorak mavzulari kuylash va tinglashga doir asarlarini savodli tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Ular o’quvchilarni kundalik hayotidan olinayotgan taassurotlari va musiqiy tajribalari asosida o’rgatiladi. Musiqa savodi quyidagi bosqichlar bo’yicha o’rgatiladi. 1. Bolalar diqqatini musiqa ifoda vositalari – kuy, registr, temp, ritm, dinamik belgilar o’rgatish. 2. Ovoz sozlash va qo’shiq ijro etish qoidalariga doir bilimlar, chapak va cholg’u asboblar chalish qoidalariga amal qilishga o’rgatish. 3. Musiqa ijodkorlari: «kompozitor», «ijrochi», «tinglovchi» mavzuning mazmuni va o’rganiladigan asarning mualliflari haqidagi ma’lumotlar, musiqa savodi orqali amalga oshiriladi. Musiqa tinglash Musiqa tinglash, musiqa madaniyati darslarining asosiy omili hisoblanadi, chunki musiqaning yangrashi ongli ravishda idrok etilib, uning xarakteri, mazmuni 5 ongli ravishda o’zlashtiriladi. O’quvchilarni hayotiy tajribalariga tayangan holda har bir musiqa asari zamirida ma’lum, his-tuyg’u va fikr aks ettiriladi. Biz musiqa darsining qaysi faoliyatini olmaylik, u avval musiqani tinglab, musiqani idrok etishdan boshlanadi va o’quvchilarning ruhiyatiga ta’sir etadi, shuning uchun musiqa tinglash darsining yetakchi faoliyati bo’lib hisoblanadi. Darsda tinglanadigan har bir musiqiy asar, badiiy-g’oyaviy mazmuni jihatdan chorak, dars mazmuniga bog’liq bo’ladi va ilmiylik, davomiylik, izchillik tamoyillariga amal qiladi. Musiqa tinglash bir necha bosqichlar orqali amalga oshiriladi: 1.O’quvchilar e’tiborini musiqiy asarga jalb qilish va o’qituvchining kirish so’zi. 2.O’qituvchi ijrosida yoki magnit yozuvda asarni tinglash. 3.Asarni suhbat yo’li bilan musiqiy va badiiy g’oyaviy jihatdan oddiy tahlil qilish. 4.Asarni bir butunligicha qayta tinglash va asar haqida o’quvchilarni umumiy taassurotlari юzasida yakuniy suhbat o’tkazish. Musiqa tinglash metodlari: 1.Ko’rgazmali metodi: - o’qituvchining jonli ijrosi, rasmlar vositalari orqali bolalar cholg’u asbobi, torli, ritmli harakatlar. 2.Amaliy metod: - o’quvchilar musiqiy asarga qiziqishini oshirib, ularni hayotiy tajribasiga bog’lab tushuntirish va musiqiy asarga munosabatini faollashtirish. 3. Taqqoslash metodi: - bunda asarlarning janrlari ijrochilik hususiyatlari templari, mazmunlari taqqoslanadi, musiqiy didini o’stirishga yordam beradi. Musiqa darsini 5ta faoliyati turlari (xor bo’lib kuylash, musiqa savodi, musiqa tinglash, musiqaga mos harakatlar bajarish va bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lish) uzviy bog’lab boriladi va mantiqiy bir butunlikka erishish maqsadga muvofiqdir. 4. Og’zaki metodlar: 6 - O’qituvchi tinlanadigan asar mazmunini bolalar hayotiga bog’lab yoritadi. Asar mazmuniga qarab mualliflari, kelib chiqish tarixi haqida qiziqarli hikoya qilib beradi. Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lish. Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lish. Bu faoliyat turi eng qiziqarli mashg’ulotdir, chunki bolalar cholg’u asboblari jonli, tovushli o’yinchoqlar sifatida har bir o’quvchining qiziqtiradi. Bolalar cholg’u asboblari birinchi navbatda o’quvchilarda ijrolik elementlari orqali ijodkorlik, musiqiy o’quv qobiliyatlarini rivojlantiradi. Musiqa madaniyati darslarida bolalar cholg’u asboblaridan foydalanish yaxshi natijalar berish bilan birga o’quvchilarni darsga intiluvchanligini, qiziqishini, musiqiy o’quvini oshiradi. Musiqa darslarida qo’llaniladigan bolalar cholg’u asboblari ikki turga bo’linadi. Kuychang va kuychang bo’lmagan (shovqinli) cholg’u asboblar kiradi. 1. Kuychang cholg’u asboblarga metalafon va kselafon kiradi. 2. Kuychang bo’lmagan cholg’u asboblariga: doirachalar, oddiy cho’p qoshiqlar, kichik shiqildoqlar, barabanchalar, uchburchak, markassa va rumbalar kiradi. Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lish turli metodlar amalga oshiriladi: 1. Avval bolalar kuyni tinglab, chapak chalish, ritmik jo’r bo’lish. 2. Musiqaga ritmik jo’r bo’lishni aniq bajarganlar, bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’ladigan. 3. Keyinchalik esa, passiv bolalar, to’g’ri ijro etishga intilish maqsadida, ular ham jo’r bo’ladilar. 4. Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lish har gal, har xil cholg’u asboblarida bajariladi. 5. Sinfni 2 guruhga bo’lib. 1-guruh chapak va cholg’uda, 2-guruh esa ovoz usul berish (bum-ba, baka-baka-bum) bilan amalga oshirish mumkin. 6. Bolalar cholg’u asboblarida ritmik, jo’r bo’lish grafik ko’rsatilgan ritmik tuzilmalarga qarab, chalish ham o’quvchilar ijodkorligini oshiradi, faollashtiradi, ijrochilik malakalarini va musiqiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantiradi. 7 Musiqaga xos xarakatlar bajarish. Boshlang’ich sinflarda ritmik harakatlarni bajarish, o’quvchilarni jismoniy rivojlantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari, ovoz apparatlari nozik, diqqat e’tibori tarqoq serharakat, o’ynqaroq, xotirasi, nutqi, to’liq rivojlanmagan bo’lganligi sababli musiqa darsida faoliyat turlari tez-tez almashib turishi lozim. Musiqaga mos raqs, o’yin harakatlarini bajarish, o’quvchilarni diqqatini jamlashda, xotirasini mustahkamlashda va jismonan o’sishga yordam beradi. Dars davomida quyidagi harakat turlaridan foydalanish tavsiya etiladi: marsh musiqalariga qadam tashlash, юgurish, raqsi elementlarini bajarish, mustaqil o’yinlar o’tkazish, musiqaning harakteriga mos, turli qo’l va tana harakatlari bilan ifodalanadi. Ma’lumki, milliy musiqamiz madaniyatida raqs muhim o’rin tutadi va unga har bir bola qiziqadi. Raqs harakatlari musiqa darsida o’quvchilar faollashuvini oshiradi. Eng muhimi shundaki, raqs va ritmik harakatlar vositasida bolalarning musiqiy iqtidori, ritm tuyg’usi faol rivojlanadi. Har bir harakat turini o’qituvchi oldindan belgilaydi va o’zi uni aniq, go’zal va ifodali qilib ko’rsatib beradi. Har bir harakatni bajarishdan oldin, unga doir musiqani mazmunini avval ongli ravishda tinglab yoki kuylab, so’ngra harakatlar bajarish yaxshi natija beradi. Bolalar musiqali o’yinlarga ham juda qiziqadilar. Ko’p musiqiy asarlar mazmunida o’yin metodlaridan foydalanish mumkin. Dars jarayoni bajarilgan har bir musiqiy harakat turi, musiqali o’yinlar, o’quvchilarni xotirasini mustahkamlaydi, nutqini o’stiradi, jismoniy sog’lom bo’lishiga ko’maklashadi va ularni ruhlantirib, musiqa darsiga qiziqishini oshiradi. CHunki, boshlang’ich sinf o’quvchilarini diqqat e’tiborini tarqoq ovoz apparatlari, kuchsiz, musiqiy o’quv qobiliyatlari to’la shakllanmagan, serharakat, o’yinga moyil bo’ladilar. Bunda darsning tuzilishi pedagogik maqsadlarga qarab darsni hohlagan dars faoliyatidan boshlash mumkin. Bundan maqsad, o’quvchilarni musiqaga qiziqtira olish, musiqiy qobiliyatlarini o’stirish, dars faoliyatlarini bir-biri bilan chambarchas bog’lab mazmun jihatdan mantiqiy bir butunlikka erishdir. Demak, yangi dastur mazmunida dars o’tish uchun, musiqa o’qituvchisi ijodkor bo’lishi, musiqadan zarur bilimlarga hamda ashulachilik malakalariga ega bo’lishi lozim. 8 TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1. Musiqa darsining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 2. Musiqa darsi qanday xususiyatlarga ega va qanday fanlar bilan bog’liq? 3. Zamon talabi asosida musiqa darsi qanday bo’lmog’i kerak? 4. Musiqa darsining strukturasi qanday faoliyatlardan iborat? TAYANCH TUSHUNCHALARI: «Metodika» - bilish, o’rganish usuli. «Xususiy metodika» - bitta fanning uslubi. «Amaliy metod» - ijodiy mehnat.