1
MUSIQA MADANIYATI DARSLARINING XUSUSIYATI VA
STRUKTURASI
REJA:
1. Musiqa madaniyati darslarining maqsad va ahamiyati.
2. Musiqa madaniyati darsining hususiyati va boshqa fanlardan farqi.
3. Musiqa madaniyati darsining boshqa fanlar bilan aloqasi.
4. Musiqa darsining strukturasi.
5. Musiqa darsining faoliyat turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
Ma’ruza matni
Dars, musiqa tarbiyasi tizimida, yetakchi omil hisoblanadi. CHunki, bolalar
yalpi tarzda qamrab olinadi. Musiqa bolalarni aqliy hamda ahloqiy rivojlanishida
katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun musiqa darslari eng avvalo, tarbiya
darsi deyiladi. Fanning nomi faqatgina musiqa o’qitish metodikasi emas, balki
musiqa tarbiyasi metodikasi deyiladi. YAngi dastur mazmunida dars o’tish uchun
musiqa o’qituvchisi o’zining musiqiy va nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim.
Bugungi kunda musiqa insonni shakllanishida muhim rolь o’ynaydi, uning hissiyoti
va ruhiyatiga faol ta’sir ko’rsatadi. Umumta’lim maktablarining asosiy vazifalaridan
biri,o’quvchilarni nafosat olamiga olib kirish va ma’naviy tarbiya berish. Bunda
o’qituvchi bolalarni ma’lum bir musiqa asari bilan tanishtirib, uni ifodali, «jonli»
qilib ijro etib, o’quvchilar diqqat e’tiborini asarga jalb etadi, ularning nutqini
o’stirish, fikrlash qobiliyatini, dunyoqarashini kengaytiradi, emotsional his-
tuyg’ularga ham faol ta’sir etadi. Musiqa darslarining mazmunida faqatgina
o’zlashtirish emas, balki o’quvchilar ongini voqelikka munosabatini rivojlantirish,
estetik madaniyatini tarkib toptirish va boshqa ichki his-tuyg’ularini shakllantirish
2
nazarda tutiladi. O’qituvchining darsga ijodiy tarzda yondashishi muhim ahamiyat
kasb etadi va bir qancha vazifalarni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi:
- musiqa tarbiyasida yangi metod va vositalar izlash;
- hayot va san’at o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni ifodalash;
Ushbu maqsadlarni amalga oshirishda o’qituvchi jiddiy tayyorgarlik ko’rishi,
o’z ustida tinmay ishlashi, ya’ni bilim saviyasini oshirishi uchun ilmiy adabiyotlar,
yangi dasturlar, badiiy adabiyotlar, teatr, muzeylarga borib (tinmay) ongini oshirish
yo’llarini takomillashtirib borishi zarur. Musiqa darslari olib boriladigan sinf xonasi
did bilan namunali jihozlangan bo’lishi muhim rolь o’ynaydi. Texnika vositalari,
metodik ko’rgazmali qurollar, pianino cholg’u asbobi va o’zbek xalq cholg’u
asboblari bilan jihozlangan bo’lishi, yangi dasturdan foydalanib, dars reja
konspektalarini tuzib yangi texnologiyani qo’llab olib borilishi kerak. SHunday
qilib, musiqa darslarining barcha faoliyatlarini maqsadi va mazmuni darsni
mazmunlarini yoritib, hayot bilan bog’lab darsning hamma qismlarini bir-biri bilan
uzviy olib borishini talab etiladi.
Musiqa darsi boshqa darslardan o’zining badiiyligi, qiziqarliligi va bolalarga
ko’proq ijodiy zavq, emotsional tuyg’ular va obrazli kechinmalar uyg’otishi bilan
ajralib turadi. SHuning uchun musiqa darsi eng avvalo, tarbiya darsidir. Musiqa
darslari quyidagi spetsifik hususiyatlari bilan boshqa darslardan farq qiladi:
1) U musiqa nazariyasi va ijrochiligiga doir turli faoliyatlardan: vokal-xor
mashg’ulotlari, musiqa savodi, musiqa tinglash, bolalar cholg’u asbobida chalish,
ritmik harakatlar bajarish elementlaridan iboratdir.
2) Musiqa boshqa san’at turlaridan o’zining ifoda vositalari, ya’ni «tili» bilan
farq qiladi. Agar badiiy adabiyot so’z bilan tasviriy san’at ranglar bilan, raqs sanxati
harakat bilan ifodalansa, musiqa esa musiqiy tovushlarda vujudga kelgan ohang
vositasida ifodalanadi. Юqoridagi san’at turlarini ko’rish va eshitish orqali idrok
etsak, musiqani faqagina diqqat bilan tinglabgina ifoda etamiz, shuning uchun ko’zi
ojiz kishilardan ham yetuk musiqachilar yetishib chiqqan.
3) Musiqa aniq vaqt o’lchovi bilan bog’langan san’atdir. SHuning uchun, ijro
etilayogan musiqa tempiga sozlanib, uning har bir elementini diqqat bilan
3
tinglamasak, asarni mukammal idrok etolmaymiz. Mumtoz asarni qayta-qayta
tinglaganda, uning yangi-yangi badiiy qirralarini his etamiz.
4) Musiqa bolalarga faol emotsional ta’sir ko’rsatadi, quvontiradi hamda ijodiy
kechinmalar uyg’otadi. YAxshi, mazmunli, qiziqarli musiqa darslaridan bolalar
hordiq chiqarib, badiiy ozuqa oladilar, quvnoq, hursand bo’lib chiqadilar. Hullas
musiqa darsi o’zining faol psixologik ta’siri bilan boshqa fanlardan farq qiladi.
SHuningdek musiqa darsi boshqa fanlar bilan chambarchas bog’liqdir.
Tasviriy san’at, adabiyot, ona tili, matematika, tarix, pedagogika, psixologiya, vokal,
ritmika va boshqalar. Bular musiqa darsini hayot bilan bog’lashga, mazmunli,
qiziqarli qilib darsni olib borishga yordam beradi. Musiqa darsi o’zining aralash dars
tipi bilan ham boshqa fanlardan farq qiladi.
Boshlang’ich sinflarda musiqa darsi beshta faoliyat turidan tuziladi:
1. Xor bo’lib kuylash.
1.
Musiqa savodi.
2. Musiqa tinlash.
3.
Musiqaga mos xarakatlarni bajarish.
4.
Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lishdan iborat.
Xor bo’lib kuylash
Bolalarni musiqiy o’quvini ijodiy rivojlantirishda ayniqsa, vokal-xor
ishlarining ahamiyati katta. Bunda o’quvchilarni kuylashga qiziqtira olish ko’p
jihatdan o’rganadigan har bir mashq yoki qo’shiq o’quvchi tomonidan chiroyli qilib
kuylab berishga bog’liq. CHunki yosh bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishi
ko’pincha o’qituvchi ovoziga taqlid qilib kuylashga asoslanadi. SHuning uchun
o’qituvchi yoqimli ovozi ustida muntazam ish olib borishi kerak. Vokal-xor ishlarini
amalga oshirishda o’qituvchi ovoz sozlash, qo’shiq o’rgatish jarayonida
boshlang’ich sinf o’quvchilarning ovoz diapazoni (do1-do2), ishchi diapazoni(mi1-
fa1-solь1)primar tovushlarida kuylash uchun qulay bo’lgan (solь1-lya1), tovushlarini
aniq bilishi lozim.
Musiqa madaniyati darslarida qo’shiq o’rgatish bir necha bosqich
jarayonida amalga oshiriladi:
4
1. Bolalar diqqatini qo’shiqqa jalb qilish.
2. Qo’shiq haqida o’qituvchining kirish so’zi (qo’shiq mualliflari, asarining
mazmuni, tarixiy hususiyatlari xaqida qisqacha xikoya qilish).
3. Qo’shiqni tahlil qilinishi (musiqa ifoda vositalari, ladi, xarakteri
mazmunini suhbat yo’li bilan belgilash).
4. Qo’shiqni musiqiy jumlalarga bo’lib o’rgatish (to’g’ri nafas olib, jumlani
ohirigacha tejab yetkazish, ijrochilik sifatlari ustida ishlash).
5. Qo’shiqni badiiy ijrosiga erishish (qo’shiq haqidagi bolalar taassurotlari
юzasidan qisqa suhbat o’tkazish ya’ni umumlashtirish).
Musiqa savodi
Musiqa madaniyati darslari jarayonida, musiqa savodi mustaqil dars
faoliyatlar jarayonida musiqa asarlarini badiiy o’rganish va ijro etish ishlarini
savodxonlik asosida bajarish uchun qo’llaniladi. Musiqa savodi mazmuni
o’quvchilarni tobora shakllantiradi va ularni doirasini tobora kengaytirib,
chuqurlashtirib boradi. SHunday qilib musiqa savodi darsining ta’limiy vazifasini
bajaradi. Musiqa savodi (faoliyatining) asosiy negizi va pedagogik maqsadi, yangi
dastur bo’yicha berilgan chorak mavzulari kuylash va tinglashga doir asarlarini
savodli tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Ular o’quvchilarni kundalik hayotidan
olinayotgan taassurotlari va musiqiy tajribalari asosida o’rgatiladi.
Musiqa savodi quyidagi bosqichlar bo’yicha o’rgatiladi.
1. Bolalar diqqatini musiqa ifoda vositalari – kuy, registr, temp, ritm, dinamik
belgilar o’rgatish.
2. Ovoz sozlash va qo’shiq ijro etish qoidalariga doir bilimlar, chapak va cholg’u
asboblar chalish qoidalariga amal qilishga o’rgatish.
3. Musiqa ijodkorlari: «kompozitor», «ijrochi», «tinglovchi» mavzuning mazmuni
va o’rganiladigan asarning mualliflari haqidagi ma’lumotlar, musiqa savodi orqali
amalga oshiriladi.
Musiqa tinglash
Musiqa tinglash, musiqa madaniyati darslarining asosiy omili hisoblanadi,
chunki musiqaning yangrashi ongli ravishda idrok etilib, uning xarakteri, mazmuni
5
ongli ravishda o’zlashtiriladi. O’quvchilarni hayotiy tajribalariga tayangan holda har
bir musiqa asari zamirida ma’lum, his-tuyg’u va fikr aks ettiriladi. Biz musiqa
darsining qaysi faoliyatini olmaylik, u avval musiqani tinglab, musiqani idrok
etishdan boshlanadi va o’quvchilarning ruhiyatiga ta’sir etadi, shuning uchun
musiqa tinglash darsining yetakchi faoliyati bo’lib hisoblanadi.
Darsda tinglanadigan har bir musiqiy asar, badiiy-g’oyaviy mazmuni jihatdan
chorak, dars mazmuniga bog’liq bo’ladi va ilmiylik, davomiylik, izchillik
tamoyillariga amal qiladi.
Musiqa tinglash bir necha bosqichlar orqali amalga oshiriladi:
1.O’quvchilar e’tiborini musiqiy asarga jalb qilish va o’qituvchining kirish so’zi.
2.O’qituvchi ijrosida yoki magnit yozuvda asarni tinglash.
3.Asarni suhbat yo’li bilan musiqiy va badiiy g’oyaviy jihatdan oddiy tahlil qilish.
4.Asarni bir butunligicha qayta tinglash va asar haqida o’quvchilarni umumiy
taassurotlari юzasida yakuniy suhbat o’tkazish.
Musiqa tinglash metodlari:
1.Ko’rgazmali metodi:
- o’qituvchining jonli ijrosi, rasmlar vositalari orqali bolalar cholg’u asbobi, torli,
ritmli harakatlar.
2.Amaliy metod:
- o’quvchilar musiqiy asarga qiziqishini oshirib, ularni hayotiy tajribasiga bog’lab
tushuntirish va musiqiy asarga munosabatini faollashtirish.
3. Taqqoslash metodi:
- bunda asarlarning janrlari ijrochilik hususiyatlari templari, mazmunlari
taqqoslanadi, musiqiy didini o’stirishga yordam beradi.
Musiqa darsini 5ta faoliyati turlari (xor bo’lib kuylash, musiqa savodi, musiqa
tinglash, musiqaga mos harakatlar bajarish va bolalar cholg’u asboblarida jo’r
bo’lish) uzviy bog’lab boriladi va mantiqiy bir butunlikka erishish maqsadga
muvofiqdir.
4. Og’zaki metodlar:
