1 MUSIQA O‘QITISH METODIKASINING MAQSAD VA VAZIFALARI Reja: 1. Musiqa o’qitish metodikasining maqsad va mazmuni. 2. Musiqa o’qitish metodlarining vazifalari. 3. Musiqa o’qitishning xususiy (optimal) metodlari va ularning turlari. 4. Musiqa o’qitish metodlari va ularning turlari. Ma’ruza matni Musiqa o’qitish metodikasi, pedagogika fani sifatida tajribada sinalgan ishlarni nazariy qismlarini umulashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o’qitish metodlarini taqdim etadi. Metodika asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U, musiqa o’qitishning qonun-qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak yosh avlodni tarbiyalashda qo’llanadigan zamonaviy metodlarni belgilaydi. Metodika, ta’lim- tarbiya jarayonida o’qituvchining o’quvchilar bilan ishlash usullarining, mazmunini anglatadi. Musiqa o’qitish metodikasi o’qituvchidan iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar mavjud bo’lishini talab etadi, chunki, san’at pedagogikasi mashaqqatli va juda mas’uliyatli sohadir. Xozirgi kunda musiqa o’qitish metodikasi birdaniga kelib shakllangan fan emas, balki bunga qadar mazkur fanni shakllanishi ijodiy va murakkab taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Respublikamizda musiqa o’qitish metodikasini shakllantirishda mahalliy olimlar, metodistlar, tajribali o’qituvchilarning qator izlanishlari, o’quv qo’llanmalarining ahamiyati katta bo’ladi. Baddiy pedagogikaning metodika sohasidagi so’nggi юtuqlari talabalarni pedagogika faoliyatiga tayyorlash, ularni metodik bilim va mahoratlar bilan qurollantirish, musiqa o’qitish metodikasini bu 2 maqsadga erishish uchun amaliy mashg’ulotlar mobaynida uzoq ijtimoiy mehnat qilish talab etiladi. Ma’lumki, maktabda o’quvchilarning yosh fiziologik xususityalarini, ko’nikma va malakalariga qarab, musiqa o’qitish metodikasi qo’llaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o’quv materiallarining (o’quv reja, dastur) ta’lim printsiplari, o’quv-tarbiyaviy ishlarning umumiy maqsad va vazifalari muhim ahamiyatga egadir. Demak, musiqa o’qitish metodikasi, o’quvchilarning musiqa san’atiga o’rgatishning mazmuni, vazifalari va metodlarini o’rgatuvchi va o’quv jarayonlarini tashkil etuvchi shakl va yo’llarini tadbiq etuvchi fandir. «Metodika» so’zi grekcha so’z bo’lib, «tadqiqot yo’li», «bilish usuli» degan ma’noni anglatadi va ta’lim-tarbiyaning alohida qismlari bo’lib hisoblanadi, ularning yig’indisi musiqa o’quv metodlari deyiladi. Musiqaning o’qitish metodlari deganda, maktab o’quvchilarning bilim, mahorat va malakalarini egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib toptirishda o’qituvchilarning qo’llagan ish usullari tushuniladi. Musiqa o’qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda, musiqa o’qitishning qator metodlari bilan birgalikda, pedagogikaning amaliy yo’nalishini hususiy (optimal) metodlar egallab, musiqa darsida qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa o’qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda musiqa darsida o’qitishning (optimal) xususiy metodlaridan unumli foydalanishga bog’liq. yetuk olimlarimizning tadqiqotlarida maktab o’qituvchisining shaxsiyati va unga bo’lgan professional talablar va o’quvchilar munosabatini, xususiy metodlardan foydalanish jarayonida hal qilish lozimligini ilmiy asosda ta’riflab berganlar. Xususiy metod- biror bir fanning amaliy va ijodiy ishlarini mazmunini va mavzusini keng yoritib berish va mustahkamlashda, o’qituvchi va o’quvchi faoliyatida o’zaro aloqadorligini va o’quvchilarni bilish jarayonida izlanishga o’ndovchi metoddir. Xususiy (optimal) metodlar o’qitish faoliyati maqsadga qarab to’rtga bo’linadi: 1. Darsni musiqaviy umumlashtiruvi metodi. 2. O’tilajak darslarga oldindan «юgurib», bog’lanib o’tish va ilgari o’tilganlarga qaytish metodi. 3 3. Dars mazmunini emotsional dramaturgiyasi metodi. 4. Darsning pedagogik jihatdan kuzatilishi va bilimlarning baholanish metodi. 1. Darsning musiqaviy umumlashtirish metodi yetakchi metodlardan biri bo’lib, o’quvchilarni musiqa idroki, mantiqiy badiiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgandir: A) O’qituvchi darsda hal qilinishi lozim bo’lgan konkret vazifalarni vujudga keltiradi; B) O’qituvchi va o’quvchi birga hamkorlikda masalani yechadi. V) O’quvchilar tomonidan yakuniy xulosalar chiqariladi. 2. Oldinga «юgurib o’tish», ya’ni ilgari o’tilgan materialdan foydalanib, o’quvchilarni yangi material o’zlashtirishga tayyorligini sinab ko’rish va bunda oldin egallagan bilimlarga suyanish uchun foydalaniladi. 2. Emotsional dramaturgiya metodi bilan darsning mantiqiy yaxlitligiga erishiladi. Bunda chorak mavzusi asosida dars rejasi uchun asarlar tanlanadi. Tanlangan mavzular ham maqsadga muvofiq bo’lib, boshlanishi va yakunlanishiga bog’liqdir. O’qituvchi darsni ijrochilik mahorati, so’z ustaligi bilan qiziqarli qilib o’tishi kerak va o’quvchilarni darsga faol qiziqtirib, darsning emotsional dramaturniyasi, ya’ni avjiga erishishi lozim. Musiqa o’qituvchisi maktabda musiqa darsidan tashqari kontsertlar, badiiy kechalar, uchrashuvlar o’tkazishni talab etadi. 4. Darsni pedagogik kuzatilishi va bilimlarni baholash maqsadga qarab bir necha turlarga bo’linadi: A. O’quvchilarni bilish faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi turi. B. Bilim faoliyatini rag’batlantirish va tanbehlash talablarini qo’yish. C. O’qish, bilish faoliyatini samaradorligini boshqarish va nazorat qilish. Baholashda shunday ehtiyotkor bo’lish kerakki, o’quvchilarni kayfiyati tushib ketmasin. Darsga, qo’shiq kuylashga qiziqishi so’nmasin. Rag’batlantirishda esa aksincha. O’qituvchi va o’quvchi munosabatlari me’yordan chiqib ketmasligi kerak. Balki, rag’batlantirish, sinfda boshqa o’quvchilarga namuna bo’lib xizmat qilsin va ular odobli, aqilli bo’lishga intilsinlar. SHunday qilib, musiqa o’qitish metodlarini boshqa turlari ham mavjud: 4 1. Musiqa o’qitishning og’zaki metodlari. 2. Ko’rgazma o’qitish metodlari. 3. Amaliy o’qitish metodlari. 4. O’yin metodlari. 5. Taqqoslash metodlari. 6. Musiqiy o’quvi bo’sh bo’lgan bolalar bilan ishlash metodi. 1. Musiqa o’qitishning og’zaki metodlari. Musiqa darsida o’qituvchining so’z mahoratiga alohida talab qo’yiladi. O’qituvchi o’zining asar haqidagi badiiy kirish so’zi bilan o’quvchilarni ajoyib va sehrli musiqa olamiga olib kiradi hamda qiziqarli hikoya yoki suhbat yo’li bilan bolalar diqqatini jalb qilib, musiqani badiiy idrok etishlariga erishadi. Asosan, bu metoddan boshlang’ich sinfda ko’proq foydalaniladi. Hikoya – bu o’qituvchining musiqa asari haqida jonli, emotsional yorqin bayoni. Hikoya qisqa, obrazli, jonli, qiziqarli bo’lib, uning maqsadi o’quvchilarni asarni badiiy idrok etishga o’rgatish. Suhbat – o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi dialog shaklidagi faoliyatidan iborat bo’lib, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi. Ularni nutqini o’stiradi, fikriy faoliyatni kuchaytiradi, bilish qobiliyatini faollashtiradi hamda dunyoqarashini kengaytiradi. Tushuntirish – ilmiy isbotlash metodi sifatida musiqa darsida qo’llaniladi. Bu asosan, musiqa savodi faoliyatida qo’llaniladi. 2. Ko’rgazmali o’qitish metodlari. Ma’lumki, musiqa harakatlanuvchi kuy va ohang tovushlaridan iborat bo’lgan san’atdir. Uni faqat eshitish organlari orqali tinglab, idrok etish mumkin. Ko’rgazmali o’qitishni esa, nota yozuvlarni, plakatlar, rasmlar, o’qituvchining so’zi, dirijyorlik ifodalari, raqs harakatlari, bolalar cholg’u asboblari, musiqani jonli va aniq ijrosi, texnik vositalaridan foydalaniladi. Demak, musiqaning jonli yangrashi darsda asosiy ko’rgazma bo’lib xizmat qiladi. 3. Amaliy o’qitish metodlari. Amaliy metodlar vositasida o’quvchilar vokal- xor malakalari, musiqaning tuzilishi hamda ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr va shakllarini aniqlash va nota yozuvini o’rganish malaka va ko’nikmalarini 5 shakllantirlishi uchun foydalaniladi. Amaliy metodlar, vokal-xor malakalarini rivojlantirishda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. 4. O’yin metodi –boshlang’ich sinflarda ko’proq ijobiy natija beradi. YAngi dastur asosida yaratilayotgan qo’llanma va darsliklarda o’yin va uning elementlari keng joriy etilgan. Boshlang’ich sinf o’quvchilari serharakat va o’yingga moyil bo’ladilar. Darsda qo’llaniladigan musiqali o’yinlar o’quvchilarning musiqiy o’quvini o’stiradi, musiqiy qobiliyatini rivojlantiradi, xotirasini mustahkamlaydi va musiqa darsiga qiziqish uyg’otadi. 5. Taqqoslash metodi. Musiqa darsi jarayonida kontrast, ya’ni taqqoslash metodi keng qo’llaniladi. U vokal-xor ishlarida o’qituvchi, o’quvchilar bilan gramyozuvdagi ijrolarini taqqoslashda musiqa asarining tahlili va janrlarni belgilashda keng qo’llaniladi. Masalan, raqs, marsh, janrlarni templari, turli cholg’u asboblaridagi ijrolar farqini aniqlashda foydalaniladi. 6. Musiqa o’quvi bo’sh bo’lgan bolalar bilan ishlash metodi. Musiqa o’quvi bo’sh bo’lgan o’quvchilar bilan dars jarayonida differentsial guruhlarga bo’lib va darsdan keyin vaqt ajratib, yakka (individual) tarzda ish olib boriladi. Differentsial guruh – deganda o’quvchilarni musiqiy qobiliyati, o’quvi va ovoziga qarab uch guruhga bo’linadi. 1-guruhga ovozi jarangli, yaxshi musiqiy qobiliyatga ega bo’lgan o’quvchilar kiradi. 2-guruhga ovozi, musiqiy qobiliyati o’rtacha bo’lgan, ya’ni o’qituvchining ovoziga ergashib, tayanib kuylaydigan o’quvchilar kiradi. 3-guruhga esa, ovozi uncha yaxshi bo’lmagan, musiqiy qobiliyati bo’sh bo’lgan o’quvchilar kiradi. Musiqa darsi jarayonida bu o’quvchilar qo’yidagi tartibda o’tkaziladi: birinchi qatorga o’qituvchini ovoziga tayanib kuylaydiganlar, ikkinchi qatorga musiqiy o’quvi bo’sh, yaxshi musiqiy qobiliyatga ega bo’lmagan o’quvchilar, uchinchi qatorga qobiliyatli, ovozi jarangdor bo’lgan bolalar o’tkaziladi. Bunda ikkinchi qatordagi o’quvchilar musiqa ohanglarini atrofdagilar eshitib ularning ovozalariga ergashib, chiroyli, to’g’ri kuylashga harakat qiladilar. 6 SHu uslub bilan o’quvchilarni musiqiy o’quvini o’stirish mumkin. Ba’zi musiqiy o’quvi bo’sh bo’lgan bolalar bilan, darsdan keyin alohida, yakka tartibda shug’ullanib, topshiriqlar beriladi va ovozlari sozlanib, qo’shiqlar alohida o’rgatiladi. SHu tariqa, hamma o’quvchilarni musiqaga qiziqishi, qo’shiq kuylashi, musiqa tinglash ishtiyoqi, qobiliyati, musiqiy o’quvi, bir hilda bo’lib, qo’shiq kuylash malakalari hosil bo’ladi. TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1. Musiqa o’qitishning qanday metodlari mavjud? 2. Xususiy metod nimani anglatadi va qanday turlari bor? 3. Musiqa o’qitish metodlarining turlari va ularning vazifalari? 4. «Metodika» - so’zi nimani anglatadi va uning vazifalari nimadan iborat? Tayanch tushunchalari: 1. «Metodika» - bilish, o’rganish usuli. 2. «Xususiy meodika» - bitta fanning uslubi. 3. «Amaliy metod» -ijodiy mehnat.