МУСТАҚИЛЛИККА ЭРИШИШ АРАФАСИДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИЖТИМОИЙ-CИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР

Yuklangan vaqt

2024-03-30

Yuklab olishlar soni

7

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

39,5 KB


МУСТАҚИЛЛИККА ЭРИШИШ АРАФАСИДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИЖТИМОИЙ-CИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР Режа: 1. ХХ аср 80-йиллари ўрталарида республика ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётидаги инқирозли ҳолат. 2. Марказнинг Ўзбекистонда амалга оширган қатағон сиёсати. “Пахта иши” “Ўзбек иши” номли кампаниялар. 3. Аҳоли турмуш тарзининг оғирлашуви. Орол фожиаси. 4. Фарғона воқеалари. 1989 йил ўрталарида республика ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ўзгаришлар. Миллий манфаатлар устуворлигининг ўсиб бориши. 5. И.Каримов – Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти. Мустақиллик декларацияси ва унинг тарихий аҳамияти. 6. 1991 йил август воқеалари. ГКЧП. Совет давлатининг таназзулга юз тутиши. МУСТАҚИЛЛИККА ЭРИШИШ АРАФАСИДА ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ИЖТИМОИЙ-CИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР Режа: 1. ХХ аср 80-йиллари ўрталарида республика ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётидаги инқирозли ҳолат. 2. Марказнинг Ўзбекистонда амалга оширган қатағон сиёсати. “Пахта иши” “Ўзбек иши” номли кампаниялар. 3. Аҳоли турмуш тарзининг оғирлашуви. Орол фожиаси. 4. Фарғона воқеалари. 1989 йил ўрталарида республика ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ўзгаришлар. Миллий манфаатлар устуворлигининг ўсиб бориши. 5. И.Каримов – Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти. Мустақиллик декларацияси ва унинг тарихий аҳамияти. 6. 1991 йил август воқеалари. ГКЧП. Совет давлатининг таназзулга юз тутиши.
Аждодларимизнинг табиат билан боғлиқ анъанавий одоб-ахлоқ қоидалари, миллий анъаналари, удум ва маросимлари унутилди. Жумладан, минг йиллар мобайнида шаклланиб, сайқал топиб, нишонланиб келинган "Ҳосил байрами", "Қовун сайли", "Гул сайли", "Наврўз" каби байрам ва удумлар унутилди ёки таъқиқлаб қўйилди. "Наврўз"нинг сунъий равишда "Навбаҳор"га айлантирилиши ёки унга эскилик сарқити дея қаралиши оқибатида Наврўз билан алоқадор одамларнинг табиатга, ўсимликларга, ерга муносабати ўзгарди, улар билан боғлиқ анъаналар унутилиш арафасида қолди. Халқимизнинг кўпроқ қишлоқ хўжалиги меҳнатига жалб қилиниши, пахта яккаҳокимлиги каби салбий ҳолатлар, ўлка асосан хом ашё, айниқса пахта хом ашё базасига айлантирилиши бошқа қишлоқ хўжалик экин турларига нисбатан тескари муносабатни шаклланишига олиб келди. Қишлоқ хўжалиги майдонларига максимал даражада кимёвий ўғитлар берилиши натижасида халқ соғлом турмуш тарзи айниқса ёш авлод генофонди учун хавф пайдо бўлди. Кейинги чорак аср давомида муаммо бўлиб келаётган Орол денгизи муоммасини ҳал этиш учун бир қатор лойиҳалар таклиф этилганлигига қарамай, уларнинг бирортаси ҳам жорий этилмади. ХХ аср 60-йилларидан бошлаб янги ерлар кенг қўламда ўзлаштирилиши, саноат, чорвачилик комплексларининг экстенсив ривожлантирилиши, коллектор-зовур тизимлари қурилсада, улар асосан пахтачилик учун хизмат қилди ҳамда канал, лотоклар сувлари суғориш учун муттасил юқори ҳажмларда олинди. Шу боис ҳавзалардаги сувнинг салмоғи камая бошлади. Орол денгизининг қуриши кескин муаммо, айтиш мумкинки, миллий экоинқироз хавфини кучайтирди. Юқоридаги фикрларимиздан келиб чиқиб халқнинг маънавий ҳамда тарихий анъаналарининг эътиборга олинмаганлиги ва экоинқирознинг келиб чиқиш сабабаларини қуйидаги омиллар билан изоҳлаш мумкин: Биринчидан, экологияга зарар етказмаслик нуқтаи назаридан ишлаб чиқариш корхоналарининг маҳаллий шарт-шароитларга мослаб жойлаштирилмаганлиги; Иккинчидан, қишлоқ хўжалигида сувни ва меҳнатни кўп талаб қиладиган экинларни, айниқса, пахта экин майдонларининг кенгайтирилиши; Учинчидан, қишлоқ хўжалигида сон ортидан қувилиб, сифатига кам эътиборберилиши; Тўртинчидан, экоинқирознинг яна муҳим кўриниши бу, фуқаролар маънавиятида табиатга оқилона муносабат фақатгина социализм қарор топган жамиятдагина мавжуд бўлади, деган умуминсоний қарашларга зид дунёқараш шакллантирилиши; Бешинчидан, минтақани иқтисодий ривожлантиришда атроф-муҳитга салбий таъсир этиш мумкин бўлган жараёнлар эътиборга олинмаганлиги ва илмий асосланмаганлиги; Олтинчидан, маҳаллий аҳоли турмуш даражасини яхшлишга қаратилган ижтимоий сиёсатнинг кучсизлиги кабилардир. Буларнинг барчаси табиатга нисбатан маънавий ахлоқий қарашлар, тўғри муносабатни акс эттирувчи одат ва маросимлар унутилишига олиб келди. Бир сўз билан айтганда, собиқ маъмурий буйруқбозлик тизими, мафкуравий ҳукмронлик минтақадаги экологик ҳолатга ҳам ўз салбий таъсирини Аждодларимизнинг табиат билан боғлиқ анъанавий одоб-ахлоқ қоидалари, миллий анъаналари, удум ва маросимлари унутилди. Жумладан, минг йиллар мобайнида шаклланиб, сайқал топиб, нишонланиб келинган "Ҳосил байрами", "Қовун сайли", "Гул сайли", "Наврўз" каби байрам ва удумлар унутилди ёки таъқиқлаб қўйилди. "Наврўз"нинг сунъий равишда "Навбаҳор"га айлантирилиши ёки унга эскилик сарқити дея қаралиши оқибатида Наврўз билан алоқадор одамларнинг табиатга, ўсимликларга, ерга муносабати ўзгарди, улар билан боғлиқ анъаналар унутилиш арафасида қолди. Халқимизнинг кўпроқ қишлоқ хўжалиги меҳнатига жалб қилиниши, пахта яккаҳокимлиги каби салбий ҳолатлар, ўлка асосан хом ашё, айниқса пахта хом ашё базасига айлантирилиши бошқа қишлоқ хўжалик экин турларига нисбатан тескари муносабатни шаклланишига олиб келди. Қишлоқ хўжалиги майдонларига максимал даражада кимёвий ўғитлар берилиши натижасида халқ соғлом турмуш тарзи айниқса ёш авлод генофонди учун хавф пайдо бўлди. Кейинги чорак аср давомида муаммо бўлиб келаётган Орол денгизи муоммасини ҳал этиш учун бир қатор лойиҳалар таклиф этилганлигига қарамай, уларнинг бирортаси ҳам жорий этилмади. ХХ аср 60-йилларидан бошлаб янги ерлар кенг қўламда ўзлаштирилиши, саноат, чорвачилик комплексларининг экстенсив ривожлантирилиши, коллектор-зовур тизимлари қурилсада, улар асосан пахтачилик учун хизмат қилди ҳамда канал, лотоклар сувлари суғориш учун муттасил юқори ҳажмларда олинди. Шу боис ҳавзалардаги сувнинг салмоғи камая бошлади. Орол денгизининг қуриши кескин муаммо, айтиш мумкинки, миллий экоинқироз хавфини кучайтирди. Юқоридаги фикрларимиздан келиб чиқиб халқнинг маънавий ҳамда тарихий анъаналарининг эътиборга олинмаганлиги ва экоинқирознинг келиб чиқиш сабабаларини қуйидаги омиллар билан изоҳлаш мумкин: Биринчидан, экологияга зарар етказмаслик нуқтаи назаридан ишлаб чиқариш корхоналарининг маҳаллий шарт-шароитларга мослаб жойлаштирилмаганлиги; Иккинчидан, қишлоқ хўжалигида сувни ва меҳнатни кўп талаб қиладиган экинларни, айниқса, пахта экин майдонларининг кенгайтирилиши; Учинчидан, қишлоқ хўжалигида сон ортидан қувилиб, сифатига кам эътиборберилиши; Тўртинчидан, экоинқирознинг яна муҳим кўриниши бу, фуқаролар маънавиятида табиатга оқилона муносабат фақатгина социализм қарор топган жамиятдагина мавжуд бўлади, деган умуминсоний қарашларга зид дунёқараш шакллантирилиши; Бешинчидан, минтақани иқтисодий ривожлантиришда атроф-муҳитга салбий таъсир этиш мумкин бўлган жараёнлар эътиборга олинмаганлиги ва илмий асосланмаганлиги; Олтинчидан, маҳаллий аҳоли турмуш даражасини яхшлишга қаратилган ижтимоий сиёсатнинг кучсизлиги кабилардир. Буларнинг барчаси табиатга нисбатан маънавий ахлоқий қарашлар, тўғри муносабатни акс эттирувчи одат ва маросимлар унутилишига олиб келди. Бир сўз билан айтганда, собиқ маъмурий буйруқбозлик тизими, мафкуравий ҳукмронлик минтақадаги экологик ҳолатга ҳам ўз салбий таъсирини
кўрсатмасдан қолмади. Бундай сиёсат халқнинг минг йиллар мобайнида шаклланиб келган атроф муҳитга маънавий-ахлоқий муносабатларини йўқолишига сабаб бўлди, Фақат мамлакатимиз мустақиллиги туфайли халқимизнинг маънавий руҳий тикланиши инсоннинг табиатга бўлган муносабатини ҳам тубдан ўзгаришига имконият яратди. ЎзССРнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида 1984 йил 23 июнда бўлган Ўзбекистон Компартияси МК XVI – пленуми машъум роль ўйнади. Москва ташаббуси ва кўрсатмаси билан ташкил қилинган мазкур пленумда қабул қилинган ҳужжатлар республикада ўзбек халқини асоссиз бадном этиш компаниясини бошлаб берди. Собиқ республика раҳбарлари Марказга мурожаат қилиб Ўзбекистонга Марказдан раҳбар кадрларни юборишни илтимос қилдилар. Марказнинг тазйиқи остида 1984 йилдан Ўзбекистондаги раҳбарлик лавозимларига собиқ иттифоқнинг ҳар хил жойларидан «кадрлар десанти» кела бошлади. Биргина 1984 –1987 йилларда Москва, Ленинград ва Россиянинг бошқа шаҳарларидан 400 дан ортиқ киши Ўзбекистоннинг партия, совет, маъмурий-хўжалик органларига ишга юборилган. Кадрларни алмаштириш сиёсати аянчли тус олди. Натижада Марказдан ўзбек халқининг урф-одатлари, анаъналари ҳақида умуман тасаввурга эга бўлмаган раҳбар ходимларнинг республикага юборилиши ва мазкур “кадрлар десанти”нинг фаолияти кўплаб салбий ҳолатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиблигига Анишчев, Министрлар Совети раисининг биринчи ўринбосари Огарок, Олий Совет Президиуми раиснинг ўринбосари этиб Романовский, Республика прокурори этиб Бутурлин, унинг ўринбосарлигига Гайданов, тергов бошлиқлигига Лаптев, Ички ишлар вазирлигига Дидоренколар тайинланди. Тошкент шаҳри партия раҳбари этиб Сатин қўйилди. Барча вилоятларда ҳам аҳвол шундай бўлиб, улар республикадаги ҳукмронликни тўла қўлга олган эдилар. Бундан кўзланган мақсад жамиятни социалистик асосда ислоҳ қилиш, жамиятнинг барча соҳаларида тўла демократик жараёнларни бошлаш эди. Аммо ҳукуматнинг олиб борган ички сиёсати ва кўпмиллатли мамлакат фуқаролари қарашлари ўртасида ўзига хос номутаносиблик содир бўлди. Хусусан 1987 йилдаги мавжуд сиёсий тузумни ва иқтисодиётга партиявий раҳбарликни сақлаб қолган ҳолда, хўжалик механизмини ислоҳ қилиш йўлидаги урунишлар ҳам самара бермади. КПСС МҚ нинг 1985 йил (апрел) Пленуми мамлакатда вужудга келган вазиятни таҳлил қилиб, совет жамиятини “қайта қуриш” зарурлиги борасида кўрсатмалар берди. Пленум ижтимоий ҳаётни “демократлаштириш”, “ошкораликни жорий қилиш”, миллий сиёсатни “такомиллаштириш”, умуман жамият ҳаётининг барча соҳаларини “чуқур ислоҳ қилиш” йўлини эълон қилди. Лекин амалда бу сиёсат ислоҳотларни амалга оширишнинг аниқ концепцияси бўлмасдан, балки чуқур инқирозга йўл тутган совет мустабид кўрсатмасдан қолмади. Бундай сиёсат халқнинг минг йиллар мобайнида шаклланиб келган атроф муҳитга маънавий-ахлоқий муносабатларини йўқолишига сабаб бўлди, Фақат мамлакатимиз мустақиллиги туфайли халқимизнинг маънавий руҳий тикланиши инсоннинг табиатга бўлган муносабатини ҳам тубдан ўзгаришига имконият яратди. ЎзССРнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида 1984 йил 23 июнда бўлган Ўзбекистон Компартияси МК XVI – пленуми машъум роль ўйнади. Москва ташаббуси ва кўрсатмаси билан ташкил қилинган мазкур пленумда қабул қилинган ҳужжатлар республикада ўзбек халқини асоссиз бадном этиш компаниясини бошлаб берди. Собиқ республика раҳбарлари Марказга мурожаат қилиб Ўзбекистонга Марказдан раҳбар кадрларни юборишни илтимос қилдилар. Марказнинг тазйиқи остида 1984 йилдан Ўзбекистондаги раҳбарлик лавозимларига собиқ иттифоқнинг ҳар хил жойларидан «кадрлар десанти» кела бошлади. Биргина 1984 –1987 йилларда Москва, Ленинград ва Россиянинг бошқа шаҳарларидан 400 дан ортиқ киши Ўзбекистоннинг партия, совет, маъмурий-хўжалик органларига ишга юборилган. Кадрларни алмаштириш сиёсати аянчли тус олди. Натижада Марказдан ўзбек халқининг урф-одатлари, анаъналари ҳақида умуман тасаввурга эга бўлмаган раҳбар ходимларнинг республикага юборилиши ва мазкур “кадрлар десанти”нинг фаолияти кўплаб салбий ҳолатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиблигига Анишчев, Министрлар Совети раисининг биринчи ўринбосари Огарок, Олий Совет Президиуми раиснинг ўринбосари этиб Романовский, Республика прокурори этиб Бутурлин, унинг ўринбосарлигига Гайданов, тергов бошлиқлигига Лаптев, Ички ишлар вазирлигига Дидоренколар тайинланди. Тошкент шаҳри партия раҳбари этиб Сатин қўйилди. Барча вилоятларда ҳам аҳвол шундай бўлиб, улар республикадаги ҳукмронликни тўла қўлга олган эдилар. Бундан кўзланган мақсад жамиятни социалистик асосда ислоҳ қилиш, жамиятнинг барча соҳаларида тўла демократик жараёнларни бошлаш эди. Аммо ҳукуматнинг олиб борган ички сиёсати ва кўпмиллатли мамлакат фуқаролари қарашлари ўртасида ўзига хос номутаносиблик содир бўлди. Хусусан 1987 йилдаги мавжуд сиёсий тузумни ва иқтисодиётга партиявий раҳбарликни сақлаб қолган ҳолда, хўжалик механизмини ислоҳ қилиш йўлидаги урунишлар ҳам самара бермади. КПСС МҚ нинг 1985 йил (апрел) Пленуми мамлакатда вужудга келган вазиятни таҳлил қилиб, совет жамиятини “қайта қуриш” зарурлиги борасида кўрсатмалар берди. Пленум ижтимоий ҳаётни “демократлаштириш”, “ошкораликни жорий қилиш”, миллий сиёсатни “такомиллаштириш”, умуман жамият ҳаётининг барча соҳаларини “чуқур ислоҳ қилиш” йўлини эълон қилди. Лекин амалда бу сиёсат ислоҳотларни амалга оширишнинг аниқ концепцияси бўлмасдан, балки чуқур инқирозга йўл тутган совет мустабид
тузумини сақлаб қолишга, марказнинг миллий республикалар устидан назоратини кучайтиришга йўналтирилган эди. Ўзбекистоннинг собиқ партия ва ҳукумат раҳбарлари (Р.Нишонов, Р.Абдуллаева) советларнинг кўзбўямачилик, улуғ миллатчилик ва шовинистик сиёсати моҳиятини англаб етмадилар. Натижада республикадаги ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий вазият ёмонлашиб, зиддиятли тус олди. Шундай мураккаб ижтимоий, сиёсий вазиятда республикада кенг мунозарага сабаб бўлган муаммолардан бири ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш масаласи бўлди. Маълумки, шахсга сиғиниш, турғунлик йилларида ўзбек тилинининг мавқеи қўлланиш доираси жуда ҳам торайиб кетди. Ўзбек тили давлат идораларида ҳам, мажлислар, йиғлишларда ҳам деярли ишлатилмай деярли қўйилди. 80-йилларнинг ўрталарига келиб СССРнинг парчаланиши реал объектив ҳақиқатга айланиб қолди. Халқ миллий онгни ўсиши, жамиятнинг ижтимоий қонуниятлари ва талаби ўзбек тили масаласини кўриб чиқишни кун тартибига қўйилишига туртки бўлди. Шу тарзда ҳукумат ва мамлакатимиз илмий жамоатчилиги саъйи ҳаракатлари билан 1989 йил 21 октябрда халқимиз маънавий ҳаётида муҳим воқеа содир бўлди, ўзбек тилига “Давлат тили” мақоми берилди. “Қайта қуриш” ва унинг чекланганлиги шунда намоён бўлдики, гарчанда демократия, ошкоралик дея бонг урилган бўлсада, 1985-1990 йиллар оралиғида республика ҳаётида катта сиёсий, ижтимоий ўзгаришлар содир бўлди. Асосийси ижтимоий сиёсий вазият кескинлашиб, миллатлараро низолар, иқтисодий муаммолар юзага кела бошлади. Ана шундай муаммолардан бири, шубҳасиз пахта монокултураси ва унинг оқибатлари бўлди. Республикада ҳамон пахта монокультураси ва унинг салбий оқибатлари натижасида келиб чиққан оғир вазият давом этди. Мазкур салбий воқеалар билан боғлиқ бўлган жараёнлар натижасида кўпгина раҳбарлар ва оддий фуқаролар жабр кўрдилар. Яъни “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши” ва улар билан боғлиқ аянчли ҳолат янада кучайди. Совет тузуми ва у билан боғлиқ Марказ раҳбарлигида Ўзбекистонда навбатдаги ошкора қатағонлар бошланиб кетди. "Пахта иши" деб аталган машъум сиёсат ниқоби остида минглаб бегуноҳ кишилар жиноий жавобгарликка тортилди. Марказ кўрсатмасига кўра "Пахта иши" ва "ўзбеклар иши" деб номланган терговлар олиб борилди. Гдлян ва Ивановлар гуруҳи илғор пахтакорлар, давлат бошлиқлари, умуман ўйлаб топилган ва бевосита “пахта иши” билан боғлиқ минглаб кишиларга нисбатан қонунсиз, бешафқат ишларни бошлаб юборадилар. Уларнинг зўравонлиги оқибатида судлар адолатсиз ҳукмлар чиқара бошладилар. Марказдан юборилган Гдлян ва Иванов гуруҳи минг-минглаб раҳбарлик маҳоратини пухта эгаллаган раҳбар кадрларга нисбатан турли айбномаларни ўйлаб топдилар, қамаш, озоликдан маҳрум қилиш каби ҳоллар кучая бошлади. Ўзбекистоннинг мустақиллик сари ташланган энг мубим қадамлардан бири эса ЎзКП Марказий Комитетининг 1989-йил 25-ноябр пленумида Ўзбекистон ҳукумати аввало пахта монокультураси оқибатида республика ва ўзбеклар бошига ёғилаётган маломат тошларига чек қўйиш, матбуотда пахта тузумини сақлаб қолишга, марказнинг миллий республикалар устидан назоратини кучайтиришга йўналтирилган эди. Ўзбекистоннинг собиқ партия ва ҳукумат раҳбарлари (Р.Нишонов, Р.Абдуллаева) советларнинг кўзбўямачилик, улуғ миллатчилик ва шовинистик сиёсати моҳиятини англаб етмадилар. Натижада республикадаги ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий вазият ёмонлашиб, зиддиятли тус олди. Шундай мураккаб ижтимоий, сиёсий вазиятда республикада кенг мунозарага сабаб бўлган муаммолардан бири ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш масаласи бўлди. Маълумки, шахсга сиғиниш, турғунлик йилларида ўзбек тилинининг мавқеи қўлланиш доираси жуда ҳам торайиб кетди. Ўзбек тили давлат идораларида ҳам, мажлислар, йиғлишларда ҳам деярли ишлатилмай деярли қўйилди. 80-йилларнинг ўрталарига келиб СССРнинг парчаланиши реал объектив ҳақиқатга айланиб қолди. Халқ миллий онгни ўсиши, жамиятнинг ижтимоий қонуниятлари ва талаби ўзбек тили масаласини кўриб чиқишни кун тартибига қўйилишига туртки бўлди. Шу тарзда ҳукумат ва мамлакатимиз илмий жамоатчилиги саъйи ҳаракатлари билан 1989 йил 21 октябрда халқимиз маънавий ҳаётида муҳим воқеа содир бўлди, ўзбек тилига “Давлат тили” мақоми берилди. “Қайта қуриш” ва унинг чекланганлиги шунда намоён бўлдики, гарчанда демократия, ошкоралик дея бонг урилган бўлсада, 1985-1990 йиллар оралиғида республика ҳаётида катта сиёсий, ижтимоий ўзгаришлар содир бўлди. Асосийси ижтимоий сиёсий вазият кескинлашиб, миллатлараро низолар, иқтисодий муаммолар юзага кела бошлади. Ана шундай муаммолардан бири, шубҳасиз пахта монокултураси ва унинг оқибатлари бўлди. Республикада ҳамон пахта монокультураси ва унинг салбий оқибатлари натижасида келиб чиққан оғир вазият давом этди. Мазкур салбий воқеалар билан боғлиқ бўлган жараёнлар натижасида кўпгина раҳбарлар ва оддий фуқаролар жабр кўрдилар. Яъни “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши” ва улар билан боғлиқ аянчли ҳолат янада кучайди. Совет тузуми ва у билан боғлиқ Марказ раҳбарлигида Ўзбекистонда навбатдаги ошкора қатағонлар бошланиб кетди. "Пахта иши" деб аталган машъум сиёсат ниқоби остида минглаб бегуноҳ кишилар жиноий жавобгарликка тортилди. Марказ кўрсатмасига кўра "Пахта иши" ва "ўзбеклар иши" деб номланган терговлар олиб борилди. Гдлян ва Ивановлар гуруҳи илғор пахтакорлар, давлат бошлиқлари, умуман ўйлаб топилган ва бевосита “пахта иши” билан боғлиқ минглаб кишиларга нисбатан қонунсиз, бешафқат ишларни бошлаб юборадилар. Уларнинг зўравонлиги оқибатида судлар адолатсиз ҳукмлар чиқара бошладилар. Марказдан юборилган Гдлян ва Иванов гуруҳи минг-минглаб раҳбарлик маҳоратини пухта эгаллаган раҳбар кадрларга нисбатан турли айбномаларни ўйлаб топдилар, қамаш, озоликдан маҳрум қилиш каби ҳоллар кучая бошлади. Ўзбекистоннинг мустақиллик сари ташланган энг мубим қадамлардан бири эса ЎзКП Марказий Комитетининг 1989-йил 25-ноябр пленумида Ўзбекистон ҳукумати аввало пахта монокультураси оқибатида республика ва ўзбеклар бошига ёғилаётган маломат тошларига чек қўйиш, матбуотда пахта
монокультураси ва экологик ҳолатга ҳақидаги миш мишларни тугатиш ҳақида эди. Тарихий адабиётларда қайд тилишича 1989 йилгача Республикамизда мазкур ишлар бўйича 4,5 мингдан кўпроқ киши судланади. Айбсиз одамларни, уларнинг оила аъзоларини қамоққа олиш, жисмоний ва руҳий қийноққа солиш авж олди. Ҳисобга олинганлар тергов усулларига дош беролмай ўз жонларига қасд қилишгача бориб етдилар. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари беҳад топталаётганлиги ҳақида Москвага хатлар жўнатилди. Афсуски, бу хатлар текширилмасдан, ҳатто жавоб ёзишга эп кўрилмади. Республикада ўйлаб топилган "Пахта ишлари"ни кўриб чиқиш учун махсус комиссия тузилди. Комиссия иш фаолиятига 40 минг томдан иборат ишни кўриб чиқиш топширилди. 1990 йилнинг июн ойига келиб, комиссия муҳим бир хулосага келди. 1990 йил 13 июн куни Москва шаҳрига СССР Бош прокурори, СССР Олий судининг раиси ва СССР Адлия вазири номига ёзилган хатда комиссия хулосалари батафсил кўрсатилди. Бу хатда "Пахта иши" чуқур таҳлил қилиниб, судланганларни оқлаш масаласи қўйилган эди. Бироқ юқоридаги ташкилотлар кўмак ўрнига тайзиқни кучайтирдилар. Т.Х. Гдлян ва Н.В. Иванов гуруҳининг фаолияти натижасида республикадаги жамоа хўжаликлари раислари ва совхоз директорларининг 60%, қишлоқ хўжалиги етакчи мутахассисларининг 45%, пахтачилик бригада бошлиқларининг 35%, шунингдек, кўплаб раҳбарлар, вилоятлар ва туманлар партия комитети котиблари, республика миқёсидаги партия, совет ва хўжалик раҳбарлари ўз вазифаларидан олиб ташланди ва уларга нисбатан жиноий иш қўзғатилди. 1983 йилдан МарказҚўмнинг кўрсатмаси асосида раҳбарлар устидан жиноий ишлар қўзғаш бошланди. 1983-1988 йилларда Ўзбекистон бўйича жиноий иш юзасидан қамалганларнинг 600 таси раҳбар ходимлар эди. Уларнинг 60 фоизи колхоз раислари, савхоз директорлари, 45 фоизи эса етук қишлоқ хўжалиги мутахассислари эдилар. Бу жараёнда масъул, КПСС МҚ номенклатурасидаги 172, Ўзкомпартия МҚ номенклатурасидаги 1813 нафар ходим жавобгарликка тортилди. Уларнинг 70 фоизи вилоят, шаҳар, туман партия қўмиталарининг раҳбарлари эдилар. Ўша пайтда республикадаги қамоқхоналарда жой қолмагани сабабли судланганларнинг мингдан ортиғи жазони ўташ учун Сибир қамоқхоналарига жўнатилди. Айбсиз одамларни, уларнинг оила аъзоларини қамоққа олиш, жисмоний ва руҳий қийноққа солиш авж олди. Ҳибсга олинганлар тергов усулларига дош беролмай ўз жонларига қасд қилишгача бориб етдилар. Ана шу тариқа десантчилар ўзбек халқини кўзбўямачиликда, порахўрликда, қўшиб ёзишларда, боқимандаликда айблаб, партия ва давлат раҳбарларидан тортиб оддий деҳқонларни ҳам таъқиб остига олдилар. Шундай қилиб, сохта айблар натижасида республикамизнинг минглаб фуқаролари қийноқларга солинди, судсиз, терговсиз қамалди. Уларнинг орасида кексалар, хомиладор аёллар, ногиронлар ҳам бор эди. Айбсиз кишиларга жисмоний куч ишлатиб, қўрқитиш йўли билан айблар қўйилди. Оддий меҳнаткашлардан катта монокультураси ва экологик ҳолатга ҳақидаги миш мишларни тугатиш ҳақида эди. Тарихий адабиётларда қайд тилишича 1989 йилгача Республикамизда мазкур ишлар бўйича 4,5 мингдан кўпроқ киши судланади. Айбсиз одамларни, уларнинг оила аъзоларини қамоққа олиш, жисмоний ва руҳий қийноққа солиш авж олди. Ҳисобга олинганлар тергов усулларига дош беролмай ўз жонларига қасд қилишгача бориб етдилар. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари беҳад топталаётганлиги ҳақида Москвага хатлар жўнатилди. Афсуски, бу хатлар текширилмасдан, ҳатто жавоб ёзишга эп кўрилмади. Республикада ўйлаб топилган "Пахта ишлари"ни кўриб чиқиш учун махсус комиссия тузилди. Комиссия иш фаолиятига 40 минг томдан иборат ишни кўриб чиқиш топширилди. 1990 йилнинг июн ойига келиб, комиссия муҳим бир хулосага келди. 1990 йил 13 июн куни Москва шаҳрига СССР Бош прокурори, СССР Олий судининг раиси ва СССР Адлия вазири номига ёзилган хатда комиссия хулосалари батафсил кўрсатилди. Бу хатда "Пахта иши" чуқур таҳлил қилиниб, судланганларни оқлаш масаласи қўйилган эди. Бироқ юқоридаги ташкилотлар кўмак ўрнига тайзиқни кучайтирдилар. Т.Х. Гдлян ва Н.В. Иванов гуруҳининг фаолияти натижасида республикадаги жамоа хўжаликлари раислари ва совхоз директорларининг 60%, қишлоқ хўжалиги етакчи мутахассисларининг 45%, пахтачилик бригада бошлиқларининг 35%, шунингдек, кўплаб раҳбарлар, вилоятлар ва туманлар партия комитети котиблари, республика миқёсидаги партия, совет ва хўжалик раҳбарлари ўз вазифаларидан олиб ташланди ва уларга нисбатан жиноий иш қўзғатилди. 1983 йилдан МарказҚўмнинг кўрсатмаси асосида раҳбарлар устидан жиноий ишлар қўзғаш бошланди. 1983-1988 йилларда Ўзбекистон бўйича жиноий иш юзасидан қамалганларнинг 600 таси раҳбар ходимлар эди. Уларнинг 60 фоизи колхоз раислари, савхоз директорлари, 45 фоизи эса етук қишлоқ хўжалиги мутахассислари эдилар. Бу жараёнда масъул, КПСС МҚ номенклатурасидаги 172, Ўзкомпартия МҚ номенклатурасидаги 1813 нафар ходим жавобгарликка тортилди. Уларнинг 70 фоизи вилоят, шаҳар, туман партия қўмиталарининг раҳбарлари эдилар. Ўша пайтда республикадаги қамоқхоналарда жой қолмагани сабабли судланганларнинг мингдан ортиғи жазони ўташ учун Сибир қамоқхоналарига жўнатилди. Айбсиз одамларни, уларнинг оила аъзоларини қамоққа олиш, жисмоний ва руҳий қийноққа солиш авж олди. Ҳибсга олинганлар тергов усулларига дош беролмай ўз жонларига қасд қилишгача бориб етдилар. Ана шу тариқа десантчилар ўзбек халқини кўзбўямачиликда, порахўрликда, қўшиб ёзишларда, боқимандаликда айблаб, партия ва давлат раҳбарларидан тортиб оддий деҳқонларни ҳам таъқиб остига олдилар. Шундай қилиб, сохта айблар натижасида республикамизнинг минглаб фуқаролари қийноқларга солинди, судсиз, терговсиз қамалди. Уларнинг орасида кексалар, хомиладор аёллар, ногиронлар ҳам бор эди. Айбсиз кишиларга жисмоний куч ишлатиб, қўрқитиш йўли билан айблар қўйилди. Оддий меҳнаткашлардан катта
миқдорда пул, ўз раҳбарлари тўғрисида нотўғри кўрсатмалар бериш талаб қилинди. Бу даврда Марказ томонидан тоталитар тузумнинг барча кирдикорлари вафот этиб кетган партия ва давлат арбобларига юкланиб, 1980 – йиллар қатағонида ноҳақ қораланди. Энг аввало, қатағон қиличи Шароф Рашидовга қарши кўтарилиб, унинг номи ҳам бадном қилинди. 1959 – 1983 йилларда Ш.Р. Рашидов Ўзбекистон Компартияси МҚнинг биринчи котиби бўлиб ишлаган ва раҳбарлик йилларда қатор бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Бунга холис тарих гувоҳ. Аммо марказнинг тазйиқи билан қишлоқ хўжалиги ерларидан экстенсив фойдаланиш оқибатида экологик вазиятнинг бузилиши, пахта яккаҳокимлигининг қарор топиши каби нохуш ҳолатлар ҳам юз берди. Албатта, бундай ҳолатларни унинг фаолияти натижасида юзага келган деб бўлмайди, балки совет ҳокимиятининг ижтимоий-сиёсий тузуми келтириб чиқарган эди. «Пахта иши» оқибатда бутун республикамизда парокандалик, лоқайдлик, умидсизлик ва ишончсизлик кайфияти чуқурлашди. Ўзбекистон фуқаролари ўз хақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишларини сўраб туман, вилоят ва республика партия ҳамда совет органларига мурожаат қилдилар. 1986-1987 йилларда фақат Ўзбекистон Компартияси МҚга фуқаролардан 50 мингдан ортиқ хат ва шикоятлар тушди. 20 мингдан ортиқ киши Марказқўм котиблари ва бўлим бошлиқлари қабулида бўлиб, ўзларининг талабларини билдирдилар. Норозилик, айниқса, хотин-қизлар орасида кўпайди. 1986-1987 йилларда республикада 270 аёл ўзини-ўзи ёндириб юборди. Бу ҳолат уларнинг шаъни, қадр-қийматининг топталаши, ҳақ-ҳуқуқларининг бузилишига нисбатан кўрсатилган норозилик эди. Ҳақиқат, адолат, кейинчалик, Ислом Каримов Ўзбекистон раҳбари бўлгач рўёбга чиқди. Ислом Каримов ташаббуси билан «Пахта иши»ни кўриб чиқиш учун махсус комиссия тузилди. Минглаб кишилар оқланди, бир қисми авф этилди, қолганларининг эса жазо муддатлари камайтирилди. Шу тариқа, ХХ асрнинг 80-90 – йилларида ҳукмрон партия ва совет давлати томонидан мавжуд турғунлик ҳолатидан чиқиш, шунингдек, собиқ иттифоқдош республикаларнинг мустақиллик йўлидаги ҳаракатларини бартараф этиш, собиқ СССРда юзага келган инқирозли ҳаракатлар сабабларини иттифоқдош республикалардан қидириш, уларни айблаш учун турли найранглар, «сиёсий ўйинлар» ўйлаб чиқдилар. ХХ аср Собиқ иттифоқда давом этган ижтимоий-сиёсий жараёнлар Ўзбекистондаги экологик ҳолатга ҳам таъсир кўрсатмасдан қолмади. Мамлакатдаги маъмурий буйруқбозлик тизими, мафкуравий ҳукмронлик минтақадаги экологик холатга ҳам ўз салбий ўтказди. Зеро, Собиқ иттифоқ даврида тоталитар, мустамлакачилик тузум зўровонлиги Ўзбекистонда юз берган экоижтимоий инқирозлар ўз моҳиятига кўра маънавий фожеа ҳамдир. Экологик шовинизм барча соҳаларда сиёсий ва иқтисодий қарамликлар, миллий маънавий қадриятларнинг топталиши, кадрлар тайёрлашнинг империя манфаатларига мослаштирилиши, табиий бойликларга нисбатан талончилик миқдорда пул, ўз раҳбарлари тўғрисида нотўғри кўрсатмалар бериш талаб қилинди. Бу даврда Марказ томонидан тоталитар тузумнинг барча кирдикорлари вафот этиб кетган партия ва давлат арбобларига юкланиб, 1980 – йиллар қатағонида ноҳақ қораланди. Энг аввало, қатағон қиличи Шароф Рашидовга қарши кўтарилиб, унинг номи ҳам бадном қилинди. 1959 – 1983 йилларда Ш.Р. Рашидов Ўзбекистон Компартияси МҚнинг биринчи котиби бўлиб ишлаган ва раҳбарлик йилларда қатор бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Бунга холис тарих гувоҳ. Аммо марказнинг тазйиқи билан қишлоқ хўжалиги ерларидан экстенсив фойдаланиш оқибатида экологик вазиятнинг бузилиши, пахта яккаҳокимлигининг қарор топиши каби нохуш ҳолатлар ҳам юз берди. Албатта, бундай ҳолатларни унинг фаолияти натижасида юзага келган деб бўлмайди, балки совет ҳокимиятининг ижтимоий-сиёсий тузуми келтириб чиқарган эди. «Пахта иши» оқибатда бутун республикамизда парокандалик, лоқайдлик, умидсизлик ва ишончсизлик кайфияти чуқурлашди. Ўзбекистон фуқаролари ўз хақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишларини сўраб туман, вилоят ва республика партия ҳамда совет органларига мурожаат қилдилар. 1986-1987 йилларда фақат Ўзбекистон Компартияси МҚга фуқаролардан 50 мингдан ортиқ хат ва шикоятлар тушди. 20 мингдан ортиқ киши Марказқўм котиблари ва бўлим бошлиқлари қабулида бўлиб, ўзларининг талабларини билдирдилар. Норозилик, айниқса, хотин-қизлар орасида кўпайди. 1986-1987 йилларда республикада 270 аёл ўзини-ўзи ёндириб юборди. Бу ҳолат уларнинг шаъни, қадр-қийматининг топталаши, ҳақ-ҳуқуқларининг бузилишига нисбатан кўрсатилган норозилик эди. Ҳақиқат, адолат, кейинчалик, Ислом Каримов Ўзбекистон раҳбари бўлгач рўёбга чиқди. Ислом Каримов ташаббуси билан «Пахта иши»ни кўриб чиқиш учун махсус комиссия тузилди. Минглаб кишилар оқланди, бир қисми авф этилди, қолганларининг эса жазо муддатлари камайтирилди. Шу тариқа, ХХ асрнинг 80-90 – йилларида ҳукмрон партия ва совет давлати томонидан мавжуд турғунлик ҳолатидан чиқиш, шунингдек, собиқ иттифоқдош республикаларнинг мустақиллик йўлидаги ҳаракатларини бартараф этиш, собиқ СССРда юзага келган инқирозли ҳаракатлар сабабларини иттифоқдош республикалардан қидириш, уларни айблаш учун турли найранглар, «сиёсий ўйинлар» ўйлаб чиқдилар. ХХ аср Собиқ иттифоқда давом этган ижтимоий-сиёсий жараёнлар Ўзбекистондаги экологик ҳолатга ҳам таъсир кўрсатмасдан қолмади. Мамлакатдаги маъмурий буйруқбозлик тизими, мафкуравий ҳукмронлик минтақадаги экологик холатга ҳам ўз салбий ўтказди. Зеро, Собиқ иттифоқ даврида тоталитар, мустамлакачилик тузум зўровонлиги Ўзбекистонда юз берган экоижтимоий инқирозлар ўз моҳиятига кўра маънавий фожеа ҳамдир. Экологик шовинизм барча соҳаларда сиёсий ва иқтисодий қарамликлар, миллий маънавий қадриятларнинг топталиши, кадрлар тайёрлашнинг империя манфаатларига мослаштирилиши, табиий бойликларга нисбатан талончилик
сиёсати кабиларда намоён бўлди. Амалга оширилган шовинистик сиёсат натижасида табиатга ваҳшиёна муносабат Орол фожеасига олиб келди, флора ва фауна бузилди, турли хил касалликлар, жумладан, бепуштлик, аёллар ва болалар ўлими ошди. Биргина мисол, ўша пайтда АҚШ ва Японияда туғилган 1000 та боладан 1-2 таси ёшига етмай ўлган бўлса, бу кўрсаткич, Ўзбекистонда 46 тага етганлигини қандай изоҳлаш мумкин?. Экоижтимоий маънавий инқирозлар кўрсаткичи аҳолининг саломатлигининг ёмонлашишида ҳам ўз аксини топди. Жумладан, 1976 йилдан 1990 йилгача фақат Ўзбекистоннинг ўзида катта ёшдаги ва болалар орасида умумий касалга чалиниш (ҳар 10 минг киши ҳисобига) мунтазам ўсиб борган. Республика бўйича катталар ва ўсмирларнинг умумий касалланиш интенсив кўрсаткичи 1976 йилда 2466,5 тадан 1990 йилда 3598,6 тага етган. Ташқи муҳитнинг салбий таъсири туфайли асаб тизими, тери, тери ости касалликлари 1989 йилнинг ўзида - 1,4, қон айланиш тизими касалланиши - 1,3 марта кўпайган. Сил касаллигига чалиниш 3 фоизга кўпайган. Болалар жумладан, гўдаклар ўлими собиқ Иттифоқнинг бошқа ҳудудларидаги кўрсаткичидан икки марта юқори бўлган. Республикада ҳар йили 200 мингга яқин киши гепатит касалига дучор бўлган. Ер, сув, ҳавога эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш каби экокўникмаларимиз миллий қадриятларимиз ва урф-одатларимиз коммунистик мафкура асосида шакллантирилган совет удумларини қарор топтириш орқали унутилди. Экомиллий кўникмаларимизнинг унутилиши эса юз берган фожеанинг навбатдаги маънавий инқирози эди. Бу даврда ижтимоий ва хўжалик вазифаларини маъмурий-буйруқбозлик билан ҳал этиш мумкин бўлмай қолди. Иқтисодий ўсиш эса йилдан-йилга камайиб бораверди. Республика халқ хўжалигида умумий ижтимоий меҳнат унумдорлигининг пасайиши ҳисобига мўлжалдагидан 4,3 фоиз ёки 850,4 миллион сўмга кам миллий даромад олинди. 1989 йилда Ўзбекистондаги ҳар бир кишига собиқ иттифоқдаги ўртача даражадан бир ярим баравардан кам капитал маблағ тўғри келди.Ўша даврда республикада миллий онгнинг ўсиши, ўзликни англаш даражасининг кучайиши яна кўплаб муаммоларнинг ечимини кун тартибига қўйди. Аммо собиқ республика раҳбарлари бу муаммоларни ечиш учун қилинаётган ҳаракатларни “жамиятга қарши ҳаракат”, деб тушундилар. Маълумки, ХX асрнинг 80-йиллари охирларига келиб собиқ иттифоқда иқтисодий, ижтимоий-сиёсий инқироз чуқурлашиб, беқарорлик кучайиб борди. Ўз навбатида неча йиллар давомида ҳал этилмаган, халқнинг сабр косасини тўлдирган муаммолар охир-оқибатда ижтимоий ларзаларга, миллий низоларга олиб келди. Бундай салбий ҳолатлар, афсуски, Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 1989 йилнинг май ойи охирлари – июннинг бошлари бутун Фарғона вилояти миллатлараро тўқнашувлар алангаси ичида қолиб кетди. Дастлаб 23 май куни бошланган фожеа икки кундан кейин Тошлоқ туманига, ундан сўнг эса Марғилон ва Қўқон шаҳарларига ҳам ёйилди. Қадимдан ўзининг бағрикенглик, меҳмондўстлик, меҳр-шафқатлилик фазилатлари билан шуҳрат қозонган халқимиз ҳеч қачон бировга нисбатан сиёсати кабиларда намоён бўлди. Амалга оширилган шовинистик сиёсат натижасида табиатга ваҳшиёна муносабат Орол фожеасига олиб келди, флора ва фауна бузилди, турли хил касалликлар, жумладан, бепуштлик, аёллар ва болалар ўлими ошди. Биргина мисол, ўша пайтда АҚШ ва Японияда туғилган 1000 та боладан 1-2 таси ёшига етмай ўлган бўлса, бу кўрсаткич, Ўзбекистонда 46 тага етганлигини қандай изоҳлаш мумкин?. Экоижтимоий маънавий инқирозлар кўрсаткичи аҳолининг саломатлигининг ёмонлашишида ҳам ўз аксини топди. Жумладан, 1976 йилдан 1990 йилгача фақат Ўзбекистоннинг ўзида катта ёшдаги ва болалар орасида умумий касалга чалиниш (ҳар 10 минг киши ҳисобига) мунтазам ўсиб борган. Республика бўйича катталар ва ўсмирларнинг умумий касалланиш интенсив кўрсаткичи 1976 йилда 2466,5 тадан 1990 йилда 3598,6 тага етган. Ташқи муҳитнинг салбий таъсири туфайли асаб тизими, тери, тери ости касалликлари 1989 йилнинг ўзида - 1,4, қон айланиш тизими касалланиши - 1,3 марта кўпайган. Сил касаллигига чалиниш 3 фоизга кўпайган. Болалар жумладан, гўдаклар ўлими собиқ Иттифоқнинг бошқа ҳудудларидаги кўрсаткичидан икки марта юқори бўлган. Республикада ҳар йили 200 мингга яқин киши гепатит касалига дучор бўлган. Ер, сув, ҳавога эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш каби экокўникмаларимиз миллий қадриятларимиз ва урф-одатларимиз коммунистик мафкура асосида шакллантирилган совет удумларини қарор топтириш орқали унутилди. Экомиллий кўникмаларимизнинг унутилиши эса юз берган фожеанинг навбатдаги маънавий инқирози эди. Бу даврда ижтимоий ва хўжалик вазифаларини маъмурий-буйруқбозлик билан ҳал этиш мумкин бўлмай қолди. Иқтисодий ўсиш эса йилдан-йилга камайиб бораверди. Республика халқ хўжалигида умумий ижтимоий меҳнат унумдорлигининг пасайиши ҳисобига мўлжалдагидан 4,3 фоиз ёки 850,4 миллион сўмга кам миллий даромад олинди. 1989 йилда Ўзбекистондаги ҳар бир кишига собиқ иттифоқдаги ўртача даражадан бир ярим баравардан кам капитал маблағ тўғри келди.Ўша даврда республикада миллий онгнинг ўсиши, ўзликни англаш даражасининг кучайиши яна кўплаб муаммоларнинг ечимини кун тартибига қўйди. Аммо собиқ республика раҳбарлари бу муаммоларни ечиш учун қилинаётган ҳаракатларни “жамиятга қарши ҳаракат”, деб тушундилар. Маълумки, ХX асрнинг 80-йиллари охирларига келиб собиқ иттифоқда иқтисодий, ижтимоий-сиёсий инқироз чуқурлашиб, беқарорлик кучайиб борди. Ўз навбатида неча йиллар давомида ҳал этилмаган, халқнинг сабр косасини тўлдирган муаммолар охир-оқибатда ижтимоий ларзаларга, миллий низоларга олиб келди. Бундай салбий ҳолатлар, афсуски, Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 1989 йилнинг май ойи охирлари – июннинг бошлари бутун Фарғона вилояти миллатлараро тўқнашувлар алангаси ичида қолиб кетди. Дастлаб 23 май куни бошланган фожеа икки кундан кейин Тошлоқ туманига, ундан сўнг эса Марғилон ва Қўқон шаҳарларига ҳам ёйилди. Қадимдан ўзининг бағрикенглик, меҳмондўстлик, меҳр-шафқатлилик фазилатлари билан шуҳрат қозонган халқимиз ҳеч қачон бировга нисбатан
адоватда бўлмаган, қўл кўтармаган. Бироқ, собиқ иттифоқдаги бузғунчи кучлар таъсирида ана шундай фавқулодда кутилмаган фожеа содир этилди ва бегуноҳ инсонлар қурбон бўлди. Кейинчалик, аниқ тарихий далиллар асосида маълум бўлдики, ана шу тартибсизликларга, халқимиз, юртимиз манфаатларига мутлоқо зид бўлган ҳаракатларга миллий кийимларни кийиб олган, аслида бошқа миллатларга мансуб бўлган, махсус тайёргарлик билан кўчага чиққан кишилар ташкилотчилик қилишган, улар тинч аҳолини қўзғаб, жанжал чиқаришга даъват этган. Улар месхети турклари ва бошқа миллат вакилларига қарши иғво ва бўҳтон гапларни тарқатиб, содда оламонни ғалаён кўтаришга чақирдилар ва баъзи ҳолатларда бундай ёвуз ниятларини амалга оширишга эришдилар ҳам. Фақатгина Ўзбекистон мустақиллиги йилларида пахта монокультураси оқибатларини бартараф этиш мақсадида махсус тафтиш қилиш комиссияси икки йилдан кўпроқ вақт мобайнида 40 минг томлик ишни кўриб чиқди, пахта тажовузи оқибатида айбланган 3,5 мингдан кўпроқ киши оқланди. Қолганларнинг жазо муддатлари камайтирилиб, катта қисми Президентимиз фармонларига биноан авф этилдилар. Хулоса қилиб айтганда пахта монокультураси ва пахтага фақат бир ёқлама ёндашиш, уни етиштиришни кўпайтириш охир оқибат ўзининг салбий оқибатларини қолдирди. Бундай ғайриэкологик сиёсат оқибатида одамлар турмуш тарзида салбий ҳолат вужудга келди. Яқин ўтмишнинг аччиқ сабоқларидан етарли хулосалар чиқариб иш олиб бориш эса сиз ва бизнинг бурчимиздир. Фарғона воқеалари. Маълумки ХХ асрнинг 80-йиллари охирларига келиб совет тузуми парчаланиши арафасида мамлакатдаги инқирозли вазият миллатлараро муносабатларнинг кескинлашувида ҳам ўз аксини топди. Чунки, узоқ йиллар давомида ижтимоий – иқтисодий, сиёсий, маданий соҳаларда тўпланиб қолган муаммолар миллатлараро муносабатларга таъсир этмасдан қолмади. Бундай низолар Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 1989 йил май-июнь ойларида Фарғона вилоятидаги миллатлараро можаролар республикадаги сиёсий вазиятнинг кескин тус олишига олиб келди. Республиканинг ўша пайтдаги Ўзбекистон компартиясининг собиқ биринчи котиби Рафиқ Нишонов бошчилигидаги сиёсий раҳбарияти юзага келган бу мураккаб вазиятни тўғри баҳолай олмагани учун, ёшларнинг оммавий чиқишлари, миллатлараро тўқнашувлар содир бўла бошлади. Шу нарса аёнки, дея ёзади Биринчи Президент Ислом Каримов “....ўшанда барча воқеаларнинг илдизи - Фарғона водийсида яшаётган аҳолининг оғир ижтимоий-иқтисодий аҳволи билан чамбарчас боғлиқ эди. Юзага келган қалтис вазиятни бартараф этиш учун, энг аввало, вилоятда, умуман водий вилоятларида янги иш ўринларини яратиш, бир сўз билан айтганда, одамларга таъминот ва даромад манбаини топиб бериш зарур эди. 1989 йилнинг июль ойига қадар Фарғона вилояти аҳолисининг ҳаёт даражасини ошириш, меҳнатга яроқли аҳолининг бандлигини таъминлаш бўйича махсус дастур ишлаб чиқилди ва босқичма-босқич амалга оширилди. 1989 йил 24 майда Қувасой шаҳрида ёшлар ўртасида бўлган безорилик миллатлараро (маҳаллий адоватда бўлмаган, қўл кўтармаган. Бироқ, собиқ иттифоқдаги бузғунчи кучлар таъсирида ана шундай фавқулодда кутилмаган фожеа содир этилди ва бегуноҳ инсонлар қурбон бўлди. Кейинчалик, аниқ тарихий далиллар асосида маълум бўлдики, ана шу тартибсизликларга, халқимиз, юртимиз манфаатларига мутлоқо зид бўлган ҳаракатларга миллий кийимларни кийиб олган, аслида бошқа миллатларга мансуб бўлган, махсус тайёргарлик билан кўчага чиққан кишилар ташкилотчилик қилишган, улар тинч аҳолини қўзғаб, жанжал чиқаришга даъват этган. Улар месхети турклари ва бошқа миллат вакилларига қарши иғво ва бўҳтон гапларни тарқатиб, содда оламонни ғалаён кўтаришга чақирдилар ва баъзи ҳолатларда бундай ёвуз ниятларини амалга оширишга эришдилар ҳам. Фақатгина Ўзбекистон мустақиллиги йилларида пахта монокультураси оқибатларини бартараф этиш мақсадида махсус тафтиш қилиш комиссияси икки йилдан кўпроқ вақт мобайнида 40 минг томлик ишни кўриб чиқди, пахта тажовузи оқибатида айбланган 3,5 мингдан кўпроқ киши оқланди. Қолганларнинг жазо муддатлари камайтирилиб, катта қисми Президентимиз фармонларига биноан авф этилдилар. Хулоса қилиб айтганда пахта монокультураси ва пахтага фақат бир ёқлама ёндашиш, уни етиштиришни кўпайтириш охир оқибат ўзининг салбий оқибатларини қолдирди. Бундай ғайриэкологик сиёсат оқибатида одамлар турмуш тарзида салбий ҳолат вужудга келди. Яқин ўтмишнинг аччиқ сабоқларидан етарли хулосалар чиқариб иш олиб бориш эса сиз ва бизнинг бурчимиздир. Фарғона воқеалари. Маълумки ХХ асрнинг 80-йиллари охирларига келиб совет тузуми парчаланиши арафасида мамлакатдаги инқирозли вазият миллатлараро муносабатларнинг кескинлашувида ҳам ўз аксини топди. Чунки, узоқ йиллар давомида ижтимоий – иқтисодий, сиёсий, маданий соҳаларда тўпланиб қолган муаммолар миллатлараро муносабатларга таъсир этмасдан қолмади. Бундай низолар Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 1989 йил май-июнь ойларида Фарғона вилоятидаги миллатлараро можаролар республикадаги сиёсий вазиятнинг кескин тус олишига олиб келди. Республиканинг ўша пайтдаги Ўзбекистон компартиясининг собиқ биринчи котиби Рафиқ Нишонов бошчилигидаги сиёсий раҳбарияти юзага келган бу мураккаб вазиятни тўғри баҳолай олмагани учун, ёшларнинг оммавий чиқишлари, миллатлараро тўқнашувлар содир бўла бошлади. Шу нарса аёнки, дея ёзади Биринчи Президент Ислом Каримов “....ўшанда барча воқеаларнинг илдизи - Фарғона водийсида яшаётган аҳолининг оғир ижтимоий-иқтисодий аҳволи билан чамбарчас боғлиқ эди. Юзага келган қалтис вазиятни бартараф этиш учун, энг аввало, вилоятда, умуман водий вилоятларида янги иш ўринларини яратиш, бир сўз билан айтганда, одамларга таъминот ва даромад манбаини топиб бериш зарур эди. 1989 йилнинг июль ойига қадар Фарғона вилояти аҳолисининг ҳаёт даражасини ошириш, меҳнатга яроқли аҳолининг бандлигини таъминлаш бўйича махсус дастур ишлаб чиқилди ва босқичма-босқич амалга оширилди. 1989 йил 24 майда Қувасой шаҳрида ёшлар ўртасида бўлган безорилик миллатлараро (маҳаллий
ёшлар билан месхети турклар ўртасида) тўқнашувни келтириб чиқарди ва бу можаро Фарғона водийсида оммавий тус олади. Ўша даврдаги республиканинг раҳбарияти юзага келган бу мураккаб вазиятни тўғри баҳолай олмади. Натижада, оддий можаро Фарғона, Марғилон, Тошлоқ, Қўқон, Андижон, Наманган, Тошкент вилоятида аҳолининг, айниқса, ёшларнинг оммавий чиқишларига айланиб кетди ва миллатлараро тўқнашувларда намоён бўлди. Мамлакатимизга раҳбар этиб сайланган Ислом Каримов ҳокимият тепасига келгач, энг аввало, мамлакатда тартиб ўрнатишга киришди. Ўзбекистоннинг турли минтақаларидан чиққан этник низолар ва ижтимоий танглик ўчоқлари шахсан Президент иштирокида бартараф этилди ”. Раҳбар нафақат сиёсатчи бўлиши, балки дастлаб унинг иродали, қўрқмас шахс сифатида шаклланганлиги ҳам эътиборлидир. 1989 йилнинг 23 июнида Ислом Каримов мамлакат раҳбари бўлиб сайланган кунининг эртасигаёқ яъни, 24 июнь куни Министрлар Советида Фарғона воқеаларига бағишланган катта мажлис ўтказади. Мазкур мажлисдаги чиқишида янги раҳбар сиёсий етакчига хос барча фазилатларини намоён этади. Ислом Каримов давлат раҳбари сифатида масалани кескин қўяди: “Биз бундан буён эскича яшолмаймиз ва бундай яшашга замоннинг ўзи йўл қўймайди” дея таъкидлайди. Эртасигаёқ республика раҳбари жанжал-тўполонлар ичида қолиб кетган Фарғонага боради. Ловиллаб ёнаётган уйлар, таҳлика ва саросимага тушган шаҳар ва қишлоқлар, қаҳр-ғазабга тўлган одамларнинг ичига дадил кириб боради. Улар билан чин дилдан, ҳеч нарсани яширмасдан очиқ гаплашади. Бу инсонларнинг шу вақтга қадар ҳеч ким эшитмаган оҳу нолаларини тинглаб, ўзининг юракдан чиққан самимий ва ҳаққоний сўзлари билан бамисоли уларнинг қалбидаги яраларига малҳам қўйгандек бўлади. Аммо воқелар қалтис тус олган кезларда Фарғона фожиалари ҳақида республика матбуотида ва бошқа оммавий ахборот воситаларида тўғри маълумот берилмаганлиги, бу можароларнинг келиб чиқишида асосан «маҳаллий аҳоли айбдор» деб бир томонлама ва нохолис баҳоланиши вазиятни янада кескинлаштирди. Таъкидлаш жоизки, 1989 йил 11 июнда Тошкент шаҳрида ишлаётган ва ўқиётган фарғоналик ёшлардан юзга яқини оммавий ахборот воситаларининг воқеаларга муносабати ҳақида бир қатор тўғри талабларни қўядилар. Бундай оммавий чиқишларга, коммунистик мафкура тартибига қарши боришларга «кўникмаган» мустабид тузум сиёсий раҳбарияти намойишчиларга қарши ҳарбий қисм ташлайди. 1989 йил 8 июнда Қўқонда тинч намойишчилар ана шу ҳарбий қисм аскарлари томонидан ўққа тутилди, натижада 50 дан зиёд намойишда қатнашган аҳоли ҳалок бўлади (уларнинг кўпчилиги ёшлар эди), 200 дан ортиғи эса ярадор қилинади. Умуман 3-12 июнь кунлари Фарғона вилоятида бўлган миллатлараро тўқнашувлар ва уларнинг ҳарбийлар томонидан ўққа тутилиши оқибатида 103 киши ҳалок бўлган, 1009 киши жароҳатланган ва 650 хонадонга ўт қўйилиб, вайрон қилинган. Воқеаларнинг кенг миқёс ва фожиали тус олганлиги сабабли совет ва маъмурий органлар томонидан месхети туркларини Фарғонадаги ҳарбий қисм ёшлар билан месхети турклар ўртасида) тўқнашувни келтириб чиқарди ва бу можаро Фарғона водийсида оммавий тус олади. Ўша даврдаги республиканинг раҳбарияти юзага келган бу мураккаб вазиятни тўғри баҳолай олмади. Натижада, оддий можаро Фарғона, Марғилон, Тошлоқ, Қўқон, Андижон, Наманган, Тошкент вилоятида аҳолининг, айниқса, ёшларнинг оммавий чиқишларига айланиб кетди ва миллатлараро тўқнашувларда намоён бўлди. Мамлакатимизга раҳбар этиб сайланган Ислом Каримов ҳокимият тепасига келгач, энг аввало, мамлакатда тартиб ўрнатишга киришди. Ўзбекистоннинг турли минтақаларидан чиққан этник низолар ва ижтимоий танглик ўчоқлари шахсан Президент иштирокида бартараф этилди ”. Раҳбар нафақат сиёсатчи бўлиши, балки дастлаб унинг иродали, қўрқмас шахс сифатида шаклланганлиги ҳам эътиборлидир. 1989 йилнинг 23 июнида Ислом Каримов мамлакат раҳбари бўлиб сайланган кунининг эртасигаёқ яъни, 24 июнь куни Министрлар Советида Фарғона воқеаларига бағишланган катта мажлис ўтказади. Мазкур мажлисдаги чиқишида янги раҳбар сиёсий етакчига хос барча фазилатларини намоён этади. Ислом Каримов давлат раҳбари сифатида масалани кескин қўяди: “Биз бундан буён эскича яшолмаймиз ва бундай яшашга замоннинг ўзи йўл қўймайди” дея таъкидлайди. Эртасигаёқ республика раҳбари жанжал-тўполонлар ичида қолиб кетган Фарғонага боради. Ловиллаб ёнаётган уйлар, таҳлика ва саросимага тушган шаҳар ва қишлоқлар, қаҳр-ғазабга тўлган одамларнинг ичига дадил кириб боради. Улар билан чин дилдан, ҳеч нарсани яширмасдан очиқ гаплашади. Бу инсонларнинг шу вақтга қадар ҳеч ким эшитмаган оҳу нолаларини тинглаб, ўзининг юракдан чиққан самимий ва ҳаққоний сўзлари билан бамисоли уларнинг қалбидаги яраларига малҳам қўйгандек бўлади. Аммо воқелар қалтис тус олган кезларда Фарғона фожиалари ҳақида республика матбуотида ва бошқа оммавий ахборот воситаларида тўғри маълумот берилмаганлиги, бу можароларнинг келиб чиқишида асосан «маҳаллий аҳоли айбдор» деб бир томонлама ва нохолис баҳоланиши вазиятни янада кескинлаштирди. Таъкидлаш жоизки, 1989 йил 11 июнда Тошкент шаҳрида ишлаётган ва ўқиётган фарғоналик ёшлардан юзга яқини оммавий ахборот воситаларининг воқеаларга муносабати ҳақида бир қатор тўғри талабларни қўядилар. Бундай оммавий чиқишларга, коммунистик мафкура тартибига қарши боришларга «кўникмаган» мустабид тузум сиёсий раҳбарияти намойишчиларга қарши ҳарбий қисм ташлайди. 1989 йил 8 июнда Қўқонда тинч намойишчилар ана шу ҳарбий қисм аскарлари томонидан ўққа тутилди, натижада 50 дан зиёд намойишда қатнашган аҳоли ҳалок бўлади (уларнинг кўпчилиги ёшлар эди), 200 дан ортиғи эса ярадор қилинади. Умуман 3-12 июнь кунлари Фарғона вилоятида бўлган миллатлараро тўқнашувлар ва уларнинг ҳарбийлар томонидан ўққа тутилиши оқибатида 103 киши ҳалок бўлган, 1009 киши жароҳатланган ва 650 хонадонга ўт қўйилиб, вайрон қилинган. Воқеаларнинг кенг миқёс ва фожиали тус олганлиги сабабли совет ва маъмурий органлар томонидан месхети туркларини Фарғонадаги ҳарбий қисм
полигонидаги лагерга ҳамда Тожикистоннинг Ленинобод (ҳозирги Суғд вилояти) вилояти Ашт туманидаги Новгарзон посёлкасига шошилинч кўчирилади. Минглаб одамларни бундай лагерларда узоқ сақлаб бўлмас эди. Шунинг учун 16.282 киши Фарғона вилоятидан Россиянинг Смоленск, Орловск, Курск, Белгород ва Воронеж вилоятларига кўчириб олиб бориб жойлаштирилади. Зеро, ўзбек халқининг виждони пок. Фарғона воқеалари ўзбек халқининг иродаси билан содир бўлмади. Бу воқеаларга тутуруқсиз ва ғаразли мақсадларни кўзлаб, ким қандай буёқ бермасин, тарих албатта, ўзининг адолатли ҳукмини чиқаради. Байналмилалчилик, меҳмондўстлик, яхшилик, қалб саховати ҳамиша ўзбек халқига хос фазилат бўлиб келди. Маъмурий буйруқбозлик тизими, кадрлар сиёсати, қатағонлар, саноат, электроэнергетика, машинасозлик, асбобсозлик, ирригация, мелиорация, қўриқ ва бўз ерлар, ижтимоий ҳаёт, маданий ҳаёт, фан, адабиёт ва санъат, таълим-тарбия, «қайта қуриш», пахта иши», пахта якка ҳокимлиги, экологик муаммолар. Республика раҳбарининг бундай қатъияти асоссиз таъна ва бўҳтонлардан эзилган, турли таҳдидлар оқибатида таҳликага тушган халқнинг руҳини кўтарди. Ислом Каримов қонли воқеалар ҳақидаги ҳаққоний фикрлари билан халқимиз шаънига отилган маломат тошлари бутунлай бўҳтон эканлигини исботлайди. Айни пайтда ваҳшийлик қилган, одам ўлдирган, тартибсизликларни келтириб чиқарган, уйларга ўт қўйган, транспорт воситаларни ёқиб юборган кимсалар ўзбек миллатига мансуб эмаслигини, уларнинг ҳаммаси атайлаб ташкил этилганини марказдаги минбарлардан туриб жасурлик билан айтади. Давлат раҳбари ўша даврдаёқ Фарғона воқеаларининг туб сабабларини қуйидаги масалалар билан боғлиқлигини асослаб берган эди ва бу сабаблар Ислом Каримовнинг асарида ҳам аниқ ифодаланган. Булар қуйидагилар: 1. Фарғона водийсида яшаётган аҳолининг оғир ижтимоий-иқтисодий аҳволи. 2. Одамларнинг таъминоти, даромади, ижтимоий-иқтисодий аҳволи ҳаддан ташқари пастлиги туфайли бундай ҳолат Ўзбекистоннинг бошқа жойларида ҳам содир бўлиши мумкинлиги. 3. Ишсизлик, иш ўринларининг камлиги, яъни ортиқча ишчи кучининг кўпайиб бориши. 4. Ёшлар ва уларни ишга жойлаштириш масаласи жиддий ўйлаб кўрилмагани каби сабаблар. Ўзбекистоннинг янги ҳукумати Марказ билан бўладиган муносабатларни ўзгартирмай туриб, ижобий силжишларга эришиб бўлмаслигини ва бунинг учун республиканинг тўлиқ мустақиллигини таъминлаш зарурлигини тушуниб етди. Ислом Каримовнинг ташаббуси билан Ўзбекистон ҳукумати томонидан 1989 йил 15 августда «Колхозчилар, совхоз ишчилари, фуқаролар, шахсий томорқа хўжаликлари ва индивидуал уй – жой қурилишини янада ривожлантириш тўғрисида» махсус қарор қабул қилинди. Гарчи бу ғоя иттифоқ раҳбарларига ёқмаган бўлса ҳам, Ислом Каримов ўз фикридан қайтмай, уни жасорат билан амалга ошира борди. Натижада ўша йилнинг 4 ойида аҳоли қўшимча 90,7 минг гектар ер олди. полигонидаги лагерга ҳамда Тожикистоннинг Ленинобод (ҳозирги Суғд вилояти) вилояти Ашт туманидаги Новгарзон посёлкасига шошилинч кўчирилади. Минглаб одамларни бундай лагерларда узоқ сақлаб бўлмас эди. Шунинг учун 16.282 киши Фарғона вилоятидан Россиянинг Смоленск, Орловск, Курск, Белгород ва Воронеж вилоятларига кўчириб олиб бориб жойлаштирилади. Зеро, ўзбек халқининг виждони пок. Фарғона воқеалари ўзбек халқининг иродаси билан содир бўлмади. Бу воқеаларга тутуруқсиз ва ғаразли мақсадларни кўзлаб, ким қандай буёқ бермасин, тарих албатта, ўзининг адолатли ҳукмини чиқаради. Байналмилалчилик, меҳмондўстлик, яхшилик, қалб саховати ҳамиша ўзбек халқига хос фазилат бўлиб келди. Маъмурий буйруқбозлик тизими, кадрлар сиёсати, қатағонлар, саноат, электроэнергетика, машинасозлик, асбобсозлик, ирригация, мелиорация, қўриқ ва бўз ерлар, ижтимоий ҳаёт, маданий ҳаёт, фан, адабиёт ва санъат, таълим-тарбия, «қайта қуриш», пахта иши», пахта якка ҳокимлиги, экологик муаммолар. Республика раҳбарининг бундай қатъияти асоссиз таъна ва бўҳтонлардан эзилган, турли таҳдидлар оқибатида таҳликага тушган халқнинг руҳини кўтарди. Ислом Каримов қонли воқеалар ҳақидаги ҳаққоний фикрлари билан халқимиз шаънига отилган маломат тошлари бутунлай бўҳтон эканлигини исботлайди. Айни пайтда ваҳшийлик қилган, одам ўлдирган, тартибсизликларни келтириб чиқарган, уйларга ўт қўйган, транспорт воситаларни ёқиб юборган кимсалар ўзбек миллатига мансуб эмаслигини, уларнинг ҳаммаси атайлаб ташкил этилганини марказдаги минбарлардан туриб жасурлик билан айтади. Давлат раҳбари ўша даврдаёқ Фарғона воқеаларининг туб сабабларини қуйидаги масалалар билан боғлиқлигини асослаб берган эди ва бу сабаблар Ислом Каримовнинг асарида ҳам аниқ ифодаланган. Булар қуйидагилар: 1. Фарғона водийсида яшаётган аҳолининг оғир ижтимоий-иқтисодий аҳволи. 2. Одамларнинг таъминоти, даромади, ижтимоий-иқтисодий аҳволи ҳаддан ташқари пастлиги туфайли бундай ҳолат Ўзбекистоннинг бошқа жойларида ҳам содир бўлиши мумкинлиги. 3. Ишсизлик, иш ўринларининг камлиги, яъни ортиқча ишчи кучининг кўпайиб бориши. 4. Ёшлар ва уларни ишга жойлаштириш масаласи жиддий ўйлаб кўрилмагани каби сабаблар. Ўзбекистоннинг янги ҳукумати Марказ билан бўладиган муносабатларни ўзгартирмай туриб, ижобий силжишларга эришиб бўлмаслигини ва бунинг учун республиканинг тўлиқ мустақиллигини таъминлаш зарурлигини тушуниб етди. Ислом Каримовнинг ташаббуси билан Ўзбекистон ҳукумати томонидан 1989 йил 15 августда «Колхозчилар, совхоз ишчилари, фуқаролар, шахсий томорқа хўжаликлари ва индивидуал уй – жой қурилишини янада ривожлантириш тўғрисида» махсус қарор қабул қилинди. Гарчи бу ғоя иттифоқ раҳбарларига ёқмаган бўлса ҳам, Ислом Каримов ўз фикридан қайтмай, уни жасорат билан амалга ошира борди. Натижада ўша йилнинг 4 ойида аҳоли қўшимча 90,7 минг гектар ер олди.