Mustamlaka davridagi tibbiyot Tibbiy bilimlar qatorida tibbiyot tarixi fani aloxida o’rin egallaydi.U tibbiyotning tarixiy rivojlanish yo’llari va uning xozirgi kungacha etgan darajasi haqida umumlashtiruvchi tushuncha beradi,tibbiyotning tarakkiyot qonunlarini ochadi va shunga asosan uning kelgusidagi yunalish yo’llarini ko’rsatib beradi.Tibbiyot tarixi umuminsoniyat tarixining muxum qismidir Bo’lajak xaqim uchun tibbiyot tarixini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Tibbiyot tarixi Fani tibbiyotning rivojlanish yo’llarini chuqur o’rganishda,uning erishgan yutuqlarini to’g’ri anglashda talabalarga dastur bo’lib xizmat qiladi,ularning bilim darajasi va saviyasini oshiradi.Umuman,tibbiyot tarixi fani talabalarning kasbiy-estetik, ma’naviy-g’oyaviy va madaniy jixatdan yuksak darajadagi mutaxassislar bo’lib etishishlarida katta rol o’ynaydi. XIX asrning 60 yillarida O’rta Osiyo xududining ko’p qismi rus podshoxining tomonidan zabd etildi. Quqon xonligi tugatildi. Uning o’rniga chor xukumatining Turkiston general - gubernatorligi barpo etildi. Uning tarkibida xarbiy- tibbiy boshqarma tashkil etildi. Xiva xonligi bilan Buxoro amirligi chor xukumatining vassallariga aylantirildi. 1886 yilda Turkiston general-gubernatorligi «Rossiyaning Turkiston o’lkasi» deb e’lon qilindi. Shunday qilib, XIX asrga kelib, butun O’rta Osiyo chor xukumatining mustamlakasi bo’lib koldi. O’rta Osiyo rusiya tomonidan olingandan so’ng, bu erda muhim siyosiy, iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yo’z beradi. Siyosiy jixatdan o’zbek xonliklari o’z mustaqilliklarini yoqotdilar, ular chor xukumatiga qaram bo’lib koldilar. Iqtisodiy jixatdan esa jonlanish ro’y berdi. Rus kapitalistlari borgan sari ko’proq paxta talab qilardilar. Shu munosabat Bilan paxta ekiladigan maydonlar yil sayin kengaytirilardi. Ammo dexqonlarning ish sharoiti va ularning iqtisodiy axvoli yaxshilanmadi. Dexqonchilikda ishlatiladigan texnika juda past darajada edi. Oddiy ketmondan boshqa xech qanday texnika yoq edi. Hamma ish qo’l mexnati bilan bajarilar edi. Bunday og’ir mexnat sharoiti kishilarning salomatligiga putur etkazib, ular orasida xar xil kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bulardi. Bundan tashqari, qishloq sharoitiga xos kasalliklar (bezgak, qoraoqsoq, leyshmanioz, xar xil gelmintozlar) keng tarqalgan edi. Sanoatda ham ba’zi o’zgarishlar yuz berdi. O’lkada qishloq xujalik maxsulotlarini dastlabki ishlash korxonalari (paxta tozalash zavodlari, moy va sovun ishlab chiqaruvchi zavodlar, vino zavodlari) qurildi. Ammo bu zavodlarda ham ish sharoiti og’ir edi. Mexnat xavfsizligi choralari ko’rilmasdi, ishchilarga tibbiy yordam ko’rsatish tashkil etilmagandi. Ishchilar og’ir sharoitda 12-14 soatlab ishlardilar. Bunday og’ir ish sharoiti ishchilarning sog’lig’iga putur yetkazib, ular orasida turli kasalliklarni tarqalishiga sabab bulardi. Ammo, umuman tibbiyotning rivojlanishida ba’zi ijobiy o’zgarishlar ham yuz berdi. O’lkada birinchi zamonaviy tibbiy muassasalar barpo etildi. 1868 yil sentyabr oyida Toshkentda 30-o’rinli xarbiy lazaret ochildi. U 1870 yilda xarbiy gospitalga aylantirilib, o’rinlar soni 415 taga yetkazildi. 1870 yilda Samarqanda 15 o’rinli kasalxona ochildi. 1873 yilda shunga o’xshash kasalxona Kattakurg’on shaxrida barpo etildi. 1883 yilda Toshkentda ayollar ambulatoriyasi ochildi. 1886 yilda esa erkaklar uchun ambulatoriya tashkil qilindi. 1870 yilda Toshkent viloyatidagi To’ytepa qishlog’ida axolining o’z mablagi xisobiga kasalxona qurildi. Bunday kasalxonalar Samarqandda, Toshkentda, Xivada va Buxoroda ham bunyod etildi. Ammo bu kasalxonalar juda Kichik va etarli darajada jixozlanmaganligi uchun ularning axoliga beradigan yordami etarli emas edi. 1874 yilda Toshkentda birinchi zamonaviy dorixona ochildi. U shaxar xokimyati qaramogida edi. So’ng xususiy dorixonalar ham ochila boshladi. 1913 yilga kelib ularning soni 33 taga etdi. Bu kasalxona, ambulatoriya va dorixonalar etarli bo’lmasa ham, ularning paydo bo’lishi maxalliy tabiblarning faoliyatiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Masalan, ular kasallarni davolashda zamonaviy dorixonadan sotib olinadigan dorilarni ham ishlata boshladilar. Chunonchi, tabiblar aspirin, xinin, sulema, mis quporosi, fuksin kabi dorilardan foydalanishni o’rganib oldilar. Ammo tibbiyot soxasidagi bu ijobiy o’zgarishlar Xiva xonligi va Buxoro amirligi xududida amalga oshirilmadi. Chunki bu xonliklar rasmiy jixatdan o’z xonliklarini saqlab qolgan edilar. Eski qonun va qoidalar o’zgarmay qolgandi. Xayot eskicha davom etardi. Turkiston o’lkasida yo’z bergan iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar bu xonliklarga yoyilmadi. Xiva va Buxoroda ochilgan ikki kasalxona faqat axolining yuqori tabaka vaqillariga xizmat qilardi, xolos. Turkistonning Rossiyaga qo’shib olinishi natijasida, ilmiy tibbiyot soxasida yana bir ijobiy xodisa ro’y berdi. Rossiyadan kelgan tabiblar va olimlar bu erda uchraydigan kasalliklarni ilmiy jixatdan tekshira boshladilar va bu soxada muhim kashfiyotlar qildilar. Masalan, rus sayyoxi tabiatshunos olim A. P. Fedchenko 1869 yilda rishtaning oralik xujayinini topdi. 1895 yilda rus xarbiy tabibi P. F. Borovskiy teri leyshmaniozining ko’zgatuvchisini topdi. Rus olimi K.I. Skyabin 1912 yilda shistoma gelmintining yangi to’rini topdi. Bu tadqiqotlar muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega edi. Ammo chor mustamlaka rejimi sharoitida bu kashfiyotlar amaliyotda qo’llanmadi. 1915 yilga kelib, Turkiston xududida hammasi bo’lib xar biri 15-20 o’rinli 72 kasalxona, 23 ta qishloq vrachlik uchastkasi, 64 ta ambulatoriya, 7 ta tugruk muassasasi, 2ta ruxiy kasalliklar shifoxonasi, 2 ta ko’z kasalliklar shifoxonasi va shaxar kasalxonasi xuzo’rida 1ta teri va tanosil kasalliklari bo’limi barpo etilgan edi. Bu 6- millionlik o’lka axolisi uchun etarli emas edi. Buning ustiga bu tibbiy muassasalar asosan rus xarbiylari va ularning oilalariga xizmat qilardi. Maxalliy axoli esa bu zamonaviy tibbiy muassasalarda davolanish imkoniyatiga ega emasdi. Xar yili turli kasalliklar tarqalib ketib, minglarcha kishilarning yostig’ini quritar edi. Faqat 1893 yilning o’zidagina Turkiston o’lkasida 200 000 dan ortiq kishi bezgak bilan ogrib, shulardan 40 000 kishi xalok bo’lgan. O’zbekiston xududida issiq mamlakatlarda uchraydigan, o’lkaga xos kasalliklar- bezgak, rishta, qoraoksok, xar xil yoqumli kasalliklar keng tarqalgan edi. Axoli bu kasalliklardan ko’p azob chekardi. XX asr boshlarida metropoliyada (Rusiyada) muhim siyosiy o’zgarishlar yuz berdi. Bu o’zgarishlar Rusiya mustamlakalaridagi xalqlarning xayotiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Bu erlardagi siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy xayotda ma’lum o’zgarishlar bo’ldi. SHu jumladan, sog’liqni saqlash ishida ham ba’zi bir o’zgarishlar amalga oshirildi. 1917 yil fevralida Rusiyada siyosiy to’ntarish yuz berib, rus podshosi taxtdan tushirildi, monarxiya tuzumi tugatildi. Davlat Kerenskiy boshlik vaqtli xukumat qo’liga utdi. Turkistonda esa chor general gubernatorligi o’rniga vaqtli xukumatning Turkiston kumitasi joriy etildi. Siyosiy va iqtisodiy xayotda ba’zi bir o’zgarishlar amalga oshirildi. Tibbiyot soxasida ham qisman engilliklar yaratildi. O’lkadagi axoli rus shifoxonalarida qisman kengroq davolanish imkoniyatiga ega bo’ldi. Ammo vaqtli xukumatning Turkiston komiteti mustamlakachilik siyosatidan voz kechmadi. Bu masalada axvol deyarli o’zgarmay qoldi. 1917 yil oktyabr oyida xokimyat V.I.Lenin boshliq bolsheviqlar qo’liga o’tdi. Bolsheviklar bu xodisani sotsialistik revolyusiya, deb e’lon qildilar. Bu revolyusiya natijasida barpo etilgan tuzumni sotsialistik davlat deb atadilar. Mamlakatda respublika tuzumi joriy qilindi. U Rosiya sovet federativ sotsialistik respublikasi nomini oldi. Fevral to’ntarishi ham, bolsheviklar revolyusiyasi ham Turkistonga mustaqillik keltirmadi. O’lka Rosiyaga tobe bo’lib qolaverdi. U «Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi» nomi bilan Rusiyada barpo etilgan sovet respublikasi tarkibiga kiritildi. Bolsheviklar siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy xayotga muhim o’zgartirishlar kiritdilar. Tibbiyot soxasida birmuncha yangiliklar joriy etildi. Tibbiyot davlat ixtiyoriga olindi va davolash bepul qilindi. Tibbiyot rejali va profilaktika prinspida ishlaydigan bo’ldi. Bunday tadbirlar Turkistonda ham amalga oshirildi. Chunonchi, bu erda ham sog’liqni saqlash xalq komissarligi tashkil etilgan edi. Rosiyada amalga oshirilgan boshqa choralar ham bu erda joriy qilindi. Buning natijasida dastlab sog’liqni saqlash soxasida ba’zi bir muvaffaqiyatlarga erishildi. Masalan, tibbiyot davlat ixtiyoriga olinganligi tufayli axoli zamonaviy tibbiyotdan foydalanish imkoniyati paydo bo’ldi. Davolanish bepul qilinganligi tufayli, axolining ko’pchiligini tashkil qiladigan kambag’allar ham tibbiy yordamdan foydalana oladigan bo’ldilar. O’lkada yoshlardan tibbiy mutaxassislar yetishib chiqishi uchun ham sharoit yaratildi. 1918 yilda o’rta tibbiy bilim yurti, 1919 yilda esa oliy tibbiy o’quv yurti barpo etildi. Ammo ko’p o’tmay o’lkada xar xil voqealar yuz berib, tibbiyot soxasida katta qiyinchiliklar kelib chiqdi. Masalan, inqilobdan so’ng o’lkadan ko’p vrachlar Rosiyaning markaziy shaxarlariga ketib qoldilar. Kasalxonalar va ambulatoriyalar bo’shab qoldi. Umuman o’lkada bunday muassasalarning o’zi juda kam edi. Shuning uchun davolanishga muxtoj bo’lganlarning hammasi kasalxonalarga joylasha olmas edilar. Ikkinchi qiyinchilik shundan iborat bo’ldiki, davlat ixtiyoriga o’tkazilgan kasalxona, ambulatoriya va dorixonalarning sobik egalari birlashib olib, o’lka xukumatining sog’liqni saqlash ishini yo’lga qo’yishga qaratilgan tadbirlarga qarshilik ko’rsata boshladilar. Dorixona egalari esa dorilarini er ostiga ko’mib, berkitib tashladilar. Buning natijasida kasallarni davolash uchun dori etishmay, ularni ko’pi o’lib ketdi. Ayniqsa, yoqumli kasallik bilan og’riganlar ko’p nobud bo’ldi. Tibbiyotning o’z soxasidagi qiyinchiliklarga boshqa qiyinchiliklar ham qo’shildi. Masalan, 1918 yilning kuzida o’lkada ocharchilik boshlandi. Bu o’z navbatida yana sog’liqni saqlash ishini og’irlashtirdi. Ocharchilik natijasida yangi kasallik alimentar distrofiya kasalligi kelib chiqdi. Keyingi yillarda bu qiyinchiliklar asta sekin yoqolib, o’lka tibbiyoti bir qadar izga tushib oldi. Milliy tibbiy kadrlar yetishtirish maqsadida 1920 yilda shu yili ta’sis etilgan Turkiston dorulfununi tarkibida tibbiy fakultet tashkil etildi. Tibbiy soxasida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish uchun maxsus oliy bilimgoxlar ochildi. Lekin kasallarni tibbiy yordam bilan to’la ta’minlash uchun kasalxona va ambulatoriyalar xali etishmasdi. Tibbiy xodimlar juda oz edi. 1924 yilda O’rta Osiyoda milliy chegaralanish o’tkazildi. O’sha vaqtda mavjud bo’lgan Turkiston avtonom sovet sotsialistik jamxuriyati, Xorazm va Buxoro xalq jamxuriyatlari birlashtirilib, O’zbekiston SSJ, Turkmaniston SSJ va Qirg’iziston SSJ tashkil etildi. O’zbekiston SSJ tarkibiga Tojikiston avtonom jamxuriyati kiritildi. O’zbekiston SSJ shakllangandan keyin o’lkada iqtisodiy, siyosiy va madaniy xayotida muhim o’zgarishlar yuz berdi. Sanoat va qishloq xujaligi rivojlana boshladi. Tibbiyot soxasida ham ba’zi siljishlar yuz berdi. Masalan, 1931 yilga kelib tibbiy fakultet mustaqil tibbiy oliy bilimgoxga aylantirildi. Samarqanda ikkinchi tibbiy oliy o’quv yurti barpo etildi.