O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUSTA’LIM VAZIRLIGI KURS ISHI MUSTAQILLIK YILLARI TADQIQOTLARIDA O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARI TARIXI Toshkent-2023 1 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. 3 I BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI……………………………………………...………………………5 I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi……….............5 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi…………...………..16 II BOB. MEMORIY OBIDALARNING TADQIQOTLARDA YORITILISHI…………………………………………………………………...24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi…………………………………………………………………..…….24 II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar…………………………………….………………………………..….34 XULOSA…………………………………………………………………………43 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR…….…………………..44 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekistonning Mustaqillik davri taraqqiyoti ijtimiy-siyosiy hayotimizning barcha sohalarida bo‘lgani kabi ilm-fan sohasida ham tarixiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqardi. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish, o‘tmishdagi boy an’analarni milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Ayniqsa tarix fanining nazariy-uslubiy asoslari, uning maqsad va vazifalari tubdan o‘zgardi. Birinchi prezidentimiz I. A. Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “ O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g’risida” gi qaroridan so‘ng O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishga yondoshuvlar ham ancha o‘zgardi1. Ilgari Sovet hokimyati mafkurasiga xizmat qilgan tarix fani zimmasiga xalqning tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixni yaratish vazifasi yuklandi. Mustaqillikka erishgach O‘zbekiston o‘tgan yillar ichida mashaqqatli va sharafli yo‘lni bosib o‘tdi. Bun oldindan yaxshi bilgan birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda “O‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘limiz – bu gul bilan qoplangan yo‘l emas, bu totalitarizm merosidan xalos bo‘lish va poklanish, mafkuraviy illati yetkazgan ziyon-zahmatlarni bartaraf etish qiyin, uzoq davometadigan yo‘ldir”, deb aytgan so‘zlari nihoyatda haqiqatga yaqin ekanligini yana bir bor anglaymiz2. Xalqning o‘zini anglab yetishiga xizmat qilish tarix fanining muhim nazariy asosidir. Barcha davlatlarda va ko‘p davrlar davomida tarix faniga xalq o‘zligini va milliy g’ururini anglab yetishga yordam beruvchi asosiy vositalardan biri sifatida qarab kelinadi va bu haqiqatga har tomonlama mos kelishi ham o‘z isbotini topgan. Bunga misol tariqasida bir qanha fikrlarni keltirib o‘tish, president asarlaridan iqtiboslar berish mumkin. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek, “ Tarix xotirasi xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining 1 O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar Mahkamasining 232-sonli qarori. Xalq so’zi, 1998-yil 29-iyul. 2 Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O’zbekiston, 2011. 27-bet. 3 xolis va haqqoniy tarixni tiklash, milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftihorni tiklash va o‘stirishda g’oyat muhim o‘rin tutadi”3. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning ottmishdagi ba’zi bir binolari va inshootlari tarixini o‘rganishga doir ilmiy ishlar, kitoblar, risola va maqolalar nashr etildi. Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me’moriy obidalari haqida ma’lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya- universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovning Ulug'bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A. O‘raqov va M. Xojixonovning “Temuriylar ma'naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me’moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim- tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag'ishlangan. Ko‘rib turibmizki, yuqorida nomlari tilga olingan mualliflarning asarlarida O‘rta Osiyo yoki O‘zbekistondagi o‘mishda bunyod etilgan bino va inshootlar, me’moriy obidalarnmg ayrim turlari yoki alohida guruhlari tahiil qilingan xolos. O‘zbekistorining o‘tmishdagi jamoat binolari va inshootlarining 3 Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 140-bet. 4 barcha turlarini o‘ziga qamrab Bo‘lgan, ularning shakllanish va rivojlanish jarayonini aks ettirishga bag’ishlangan kitob yoki o‘quv adabiyoti hozirgacha yaratilmagan. Tadqiqotning maqsadi: Ushbu mavzu doirasida yaratilgan tadqiqot ishlarini o‘rganib,ularni qiyosiy tahlil qilish orqali me’moriy obidalar tarixini ochib beruvchi ma;lumotlarni boyitishga xissa qo‘shish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Boy tarixga ega davlatimizning o‘tmishdagi me’moriy obidalarini, ularning tarixi, vujudga kelish shart-sharoitlari hamda zaruratlari, turli ko‘rinishlari va bugungi shakli, ularni qurdirgan shaxslar va joylashgan o‘rni haqidagi malumotlar Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat. 5 I.BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI. I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixiga doir mavzularda tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchi olimlar o‘z ilmiy ishlari jarayonida O‘zbekistonning o‘tmishdagi jamoat binolari tarixiga ko‘p martalab murojaat etadilar, chunki tarix bu nafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga, mos tarzda yaratilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan moddiy madaniyatimiz tarixi hamdir4. Ilk o‘rta va o‘rta asrlarning ta’lim-tarbiya muassasalari maktablar “Maktab” deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo‘lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O‘rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Maktablar bolalarga boshlang’ich ta’lim berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o‘qish va yozishni, husnixatni o‘rganganlar. O‘qish va yozishni bilgan yoshlar Qur’onni, nomozni va turkiy tildagi asarlarni yod olganlar5. Maktablarda ta'limning asosiy shakli bo‘lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o‘qiy boshlagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o‘qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hollarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an’analarga ko‘ra, qiz va o‘g’il bolalar ajratib o‘qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o‘g’il bolalar esa maktabda o‘qishgan. Boy xonadonlarning farzandlari odatda o‘z uylarida o‘qituvchi yollanib o‘qitilgan. Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda O‘rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e’tiborga olingan. Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog’idagi maktabda o‘quv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan 4 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.: O’zbekiston, 1999. 456-bet. 5 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P.686. 6 ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori L.Y.Mankovskayaning ma’lum qilishicha, Buxorodagi mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo‘lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o‘tilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog’och sinchli, ustunli, to‘sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g’ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan6. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo‘lib, u tarhda 29 ga 30 metr, o‘rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5 ga 10,5 metrga teng bo‘lgan. Maktab tarkibida o‘qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo‘lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o‘rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko‘p bo‘lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat guzar, mahkama, madrasa yoki ibodat masjid, xonaqoh binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniqlashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida xonalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi. Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O‘rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to‘g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning “Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji” kitobida ko‘rsatilishicha, 1864-1868-yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So‘fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876-yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko‘rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning 6 Agzamova G. O’zbekiston shaharlari XVI-XIX asrning o’rtalarida. T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 228-bet. 7 ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo‘lgan degan fikrlar butkul noo‘rindir. Ibn Sinoning fikricha, bolaga o‘z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o‘rgatish va uni san’at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o‘zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar “maktabdor” deb atalib, ular bolalarga o‘qish va husnixatni o‘rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o‘rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa “otinoyi” deb atalib, ular o‘z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o‘qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o‘g’il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o‘qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida “qizlar maktabi” - belgilangan. Bunday maktabdagi o‘quvchilar soni 10-20 tagacha bo‘lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig’i, xalfa esa o‘qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur’oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o‘rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo‘lish shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi, odob- axloq mavzusidagi pandnoma, she’riy asarlarni o‘qish va yodlash nazarda tutilgan7. Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o‘g’il bolalar bilan qo‘shib o‘qitilgan. Bu davrda Farg’ona viloyatida ham anchagina o‘quv maskanlari bo‘lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o‘g’il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo‘ljallangan. Ularda 24690 ta o‘g’il bola va 6559 ta qiz bolalar ta’lim olgan. Bu davrdagi ta’lim tizimi O‘rta Osiyoda asosan uchta yo‘nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid maktablari. O‘zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o‘rta asrlar ta’lim an’analariga asoslangan maktablar “eski maktablar” deb atalgan bo‘lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang’ich ta'lim rus maktablari bo‘lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi 7 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 231-bet. 8 hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi. Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o‘rgatib, mustamlaka o‘lkalar uchun tarjimon (tilmoch) lar tayyorlash bo‘lgan. 1917-yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko‘rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O‘zbekiston hududida bo‘lgan. Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil bo‘lgan. 1905-yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida “musulmon” cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga odatda rus muallimi, musulmon sinflari o‘quvchilariga esa mahalliy, ya’ni musuimon muallimi dars bergan. Ayri rus tuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o‘rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta’lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o‘zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma’rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o‘zida aks ettirgan edi8. Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o‘qitilgan. Eski maktablardagi yakka o‘qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o‘tiladi, sinflarda geografik xaritalar, globuslar va boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalar paydo bo‘ladi, maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi, sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo‘lib, 1914-1915-yillardan boshlab ayrim jadid maktablarida 2 bosqichli boshlang’ich va yuqori sinflardan tuzilgan ta’lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan9. 8 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 31-bet. 9 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 43-bet. 9 Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me'moriy obidalari haqida ma'lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovnmg Ulug’bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A.O‘ralqv va M.Xojixonovning “Temuriylar ma’naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me'moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag’ishlangan10. Madrasa so‘zi arabcha “o‘rganmoq” ma'nosini anglatib, u O‘rta Osiyoda umumiy va oliy ta’lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta’lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan. Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon madrasasi va XII asr o‘rtalarida qurilgan 10 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 166-bet. 10 Qusamiya madrasalari o‘sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan11. Bundan maqsad bir joyning o‘zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o‘z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo‘lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o‘z masjidiga ega bo‘lgan12. K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda-Poyqaboq darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb ko‘rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi bo‘lgan bo‘lishi mumkin, deydi. Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O‘rta Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi madrasalardan ko‘p bo‘lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko‘ra Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri-XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo‘lib, ularning har birida to‘rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa bo‘lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan. IX-X asrlarda Samarqand ham O‘rta Osiyodagi ilm-fan va taim markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo‘lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. K.Kattayev o‘zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar bo‘lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan. XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och Bo‘g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo‘yiga cho‘ziq to‘g’ri to‘rt burchakli, ichki 11 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 384-bet. 12 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 62-bet. 11 hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko‘rinishida shakllangan. Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur’onni ovoz chiqarib o‘qish adab ilmi adabiyotlarini o‘rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo‘lmaganligi ko‘rsatilgan. Madrasalar tarkibiy jihatdan ichki hovlili , yozgi va qisnki xonalar, hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo‘lgan. Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo‘jaz bog'- bo‘ston yoki hovuz bo‘lishi ko‘zda tutilgan, yirik, ikki qavat qilib qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora guldastalar qurish rasm bo‘lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon galereyalar bilan o‘ralib, hovli o‘rtasiga hovuz ishlangan. XV-XVI asrlarga kelib O‘rta Osiyoda qo‘sh madrasalar qurish ham paydo bo‘ladi. Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon madrasalari qo‘sh madrasalardir13. Madrasalarda o‘nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar. Masalan, Marvdagi XI-XII asr madrasalarida yuzlab, Buxorodagi XIII asr Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o‘qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi bu yerdagi eng yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven Xadenning “Osiyo bo‘ylab” nomli kitobida yozilishicha, 1894-yili Qo‘qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo‘lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar o‘tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo‘lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan. Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o‘spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o‘qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan14. Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o‘qish muddati 8 yil bo‘lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o‘rta va yuqori doiradagi nafaqalar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o‘z maoshlariga ega bo‘lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash 13 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 187-bet. 14 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq , 2006. 74-bet. 12 chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o‘zlarining ko‘chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko‘chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar aniq ko‘rsatib qo‘yilgan15. XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligiga bo‘ysungan 30000 atrofida aholisi bo‘lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo‘lib, ularda 4300 talaba tahsil olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming aholisiga ega bo‘lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o‘nlab madrasalar mavjud bo‘lgan. 1894- yilda Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko‘rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o‘zbek yozuvini mukammal bilgan. “Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar” kitobining muallifi akademik B.Valixo‘jayevning yozishicha, madrasalar o‘z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo‘ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar “madrasa”, oliy ta'limga mo‘ljallangan muassasalar esa “madrasayi-oliya” deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o‘qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo‘nalishi, o‘quv jarayoni va tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan16. Xonaqoh so‘zi forscha bo‘lib, “xona-uy” ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor so‘fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanali hovlili oddiy imoratlar tarzida qurilmog'i, xonaqohda so‘fiylarning yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim- zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi. Ustoz so‘fiylar, ya'ni shayxlar vafot etgach, o‘z xonaqohlari qoshiga dafn etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo‘ygan xalq ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning 15 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 23-bet. 16 Valixo’jayev B. Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya tarixidan lavhalar, Samarqand: Kitobxon, 2001. 234- bet. 13 xonaqohlari o‘ziga xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda so‘fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh- ziyoratgohlar shular jumlasidandir. XII asr o‘rtalarida so‘fiylar birodarligining rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan xonaqohlarning me'moriy ko‘rinishi va vazifalari ham o‘zgara boradi. Bu davr xonaqohlari me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha hujralar, so‘fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali samoxona, ustoz so‘fiy, ya'ni shayxning o‘z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga Qur'onni o‘qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari, darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona, matrab samo vaqtida na't va ilohiy qo‘shiq kuylovchilar o‘tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir. O‘rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o‘tmishda xalq ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to XVII asrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko‘rsatadi. Biroq, xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiy vazifalarining rivojlanish cho‘qqilari asosan Temuriylar davri XIV-XV asrlar va Shayboniylar XVI asr davriga to‘g'ri keladi. Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so‘fiylik) jamoasi faoliyatining nazoratini butkul o‘z qo‘llariga oladilar va o‘zlari ham tasavvuf ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf ta'limoti o‘sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining asoschilari esa xalq orasida katta obro‘ qozonib piru-ustozlarga aylangan edi. Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan, Qodiriya tariqati asoschisi va piri Abduqodir G'i-loniy, Yassaviya tariqati asoschisi va piri Xoja Ahmad Yassaviy. Naqshbandiya tariqati asoschisi Bahouddin Naqshband hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya, Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya, 14 Kubroviya, Madyaniya, Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar. Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk shoirlar; Zunnun Al- Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy kabi kimyo ilmi bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So‘fiy, Ibrohim Haqqiy singari falakiyot ilmining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa tarmoqlari bo‘yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi. “Qorixona” so‘zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o‘qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko‘zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyorlaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo shaharlari va qishloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko‘rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo‘y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta’sischilari o‘z mulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. “Qori” arabcha so‘z bo‘lib, o‘qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o‘qimoq ma'nosini anglatgan. Qorilar o‘lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o‘qishgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: ziyoratgoh masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko‘rinishida va ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqlanib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o‘qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to‘rt burchakli hovli tarzida bo‘lib, hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to‘rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo‘Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida bo‘lib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o‘choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tomonida shu yerlik eshonning qabri bo 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki metrcha chuqurlikda g'or bo‘lib, u chillaxona vazifasini o‘tagan17. 17 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 217-bet. 15 Qorixonalarni O‘rta Osiyoda chang to‘zonlar va qum bo‘ronlari kuzatiladigan miniaqalarda ko‘proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hoviisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona joylashgan. U XX asr boshida Hindiston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g’ishtin uslubda qurilgan18. 18 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet. 16 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi Tarixiy obidalar va madaniy merosimiz haqida ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar o‘tkazib, ko‘plab kitoblar yozilgan bo‘lsada, jamoat binolari tarixining hali fanga noma’lum va atroflicha o‘rganilmagan sohalari ham behisob. Shuni hisobga olib, 2000-yildan boshlab, O‘zbekiston Respublukasi Fanlar Akademiyasining Tarix, Arxeologiya va O‘zbekiston Respublukasi badiiy Akademiyasining San’atshunoslik instituti va olimlar bilan birgalikda “O‘zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan; so‘nggi bronza davridan hozirgi zamongacha bo‘lgan 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fundamental ilmiy adqiqotni yaratishga kirishildi. Ayniqsa, taniqli olim T.Shirinov O‘zbekistonda ilk davlatlar “voha davlatchiligi”, “shahar-davlatlar” Mesopatamiya, Misr, Xitoy, “Noma” davlatchiligi kabi bo‘lgan degan go‘yani ilgari surdi19. Haqiqatdan, ham tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyat da o‘z ichli qoniniyatlari asosida paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tizilmasi tashqaridan tahhor holda ko‘chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tig’iladi. O‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. Ana shunday jumboq sahifalardan biri davolash va shifobaxsh muassasalarning shakllanishi shaharlarda joylashishi, o‘tmishda xalq orasida tutgan o‘rni va roli, ularning me’morchilik va qurilish tarixidir. Jamoat binolarining bu xildagi namunalari qatoriga shifoxonalar, dorixonalar, hammomlar, garmobalar, shifobaxsh chashmalar hamda qator balnedavo muassasalari bularga mineral suvlar, qum va balchiqlar vositasida davolaydigan muassasalar, obzanxonalar ham kirgan. Ma’lumki, o‘tmishda VIII asrlardan boshlab Sharq mamkatlarida, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Misr, Iroq, Eron, Turkiya, O‘rta Osiyo va Kavkaz ortida tabobat ilmi ancha yaxshi rivojlanga va shu boisdan ham davolash niuassasalari xalq orasida e’tibor qozongan. Masalan, hozirgi O‘zbekiston hududida X asrda tibbiy ilmlar ancha riivojlanib, XI asrda va keyinchalik Buxoro, Samarqand, Ko‘hna Urganch, Toshkent kabi yirik sharlar o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. Sharq mamlakatlari xalqlari esa tabobatga oid turli xil 19 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet. 17 tibbiy muassasalar va shiioxorialardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalanib kelganlar. Tarixchi I.To‘xlievning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha VII - VIII asrlarga qadar keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga gramatika, musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga oid bilimlar ham o‘qitilgan. Shunisi qiziqki, buddizm keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarnung uchdan bir qismi savodxon bo‘lgan. Sharqda qo‘llanayotgan tibbiy yordam va xizmat turlari hali o‘rta asr Evropasuga ma'lum emas edi. VIII asrdayoq Suriya va Misrda yirik shifoxonalar - bemoristonlar tashkil qilinib, ularda yotib davolanish imkoni bo‘lgan. Shifoxonalar qurilishiga hokimlar, mansabdorlar, tibbiyot arboblari bosh-u qosh bo‘lganlar. Sharqning buyuk siymolari ulug' tabiblar Ar-Roziy va Abu Ali ibn Sinolar ham o‘z davrida jamoa binoalari qurilishishiga jiddiy yondoshganlar. Ar- Roziy Bag’dodda, Ibn Sino esa Hamadonda, shifoxotialar qurdirgan. Mazlum xalqqa atab "Dorush-shifolar qurish, tibbiyot sohiblarini tayyorlash, tabobat xizmatini to‘g'ri yo‘lga qo‘yish xayrli xizmatlar qatorlga kirib, el-yurt va hokimlar tomonidan qo‘llabquvvatlangan. “Islom sultonlari va ulug' hokimlar el sog'ligini yaxshilash uchun davlat homiyligi ostida dori-darmonlar va kimyoviyl malham moddalar yig'dilar. Bu ishga bilimdon tabiblami jalb etib qulay va yorug' shifoxonalar qurdilar”, deb yozgan edi XIII asrning iste’dodli arboblaridan biri Rashididdin. Eronning taniqli ilmiy markazlaridan bo‘lmish Ray, Isfaxon, Hamadon, Movarounnahrning Samarqand, Qo‘qon va Urganch shaharlarida X- XI asriarda yirik shifoxonalar bo‘lib, ularda xalq e’iborini qozongan tabiblar faoliyat ko‘rsatganlar. Bag'dod shahri o‘rta asriarda Sharq tabobat ilmining yirik markazlaridan biri bo‘lgan. Bu yerda X asrda beshta shifoxona qurilishi tashkil etilgan bo‘lib, ularni o‘z davrining mashhur tabibi Sinan Ibn Sabot boshqargan. Shifoxonalarning ikkitasi Dajla daryosi bo‘yiga, manzarali ya xushhavo joylarga qurilgan. Mazkur davolash muassasalarida bosh tabib va tabiblardan tashqari sanitarlar, xizmatchilar, qorovullar, xo‘jalik ishlarini boshqaruvchilar, osoyishtalik va tartib saqlovchilar singari shtatlar, ham belgilangan. Bag’dod shifoxonalarini tashkil etganlar orasida shahar hokimi Adud ad-Daula ham bo‘lgan. U o‘zi qurdirgan 18 shifoxonaga 24 ta yetuk tabibni yig'ib, ularga homiylik qilgan va o‘z davrining mashur tabibi Abul Hasan ibn Gilmizni kasalxonaga bosh tabib etib tayinlagan. Tabiblar, odatda, bir necha tillarni bilganlar. Bu ularga bemorlar bilan suhbatlashishda, tibbiyotdan lalabalarga dars berinshda qo‘l kelgan. Bag’dod kasalxonalarida ko‘z kasalliklarini davolash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. U yerda telbalar uchun ham maxsus shifoxona tashkil etilib, u shahardan bir oz chetroqda jovlashtirilgan. Poytaxt Bag’doddan uzoqda joylashgan Shiroz, Isfaxon, Vosit kabi shaharlar ham o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. U yerlarda tabiblik mahoratiga ega bo‘lganligi haqidagi shahodatnomasi bor mutaxassislar ishlaganlar. Qadimgi arboblaming shifoxonalar oldiga mashshoqlarni tezib kelib turish odati bo‘lgan, chunki musiqa dardning oldini ga va charchoqni yo‘qotishga yordam bergan. Jamoat shifoxonalarini islom mamlakatlarida qurish butun asrlar davrida davom etib kelgan. Masalan, XIII asr o‘rtalarida Xaleb shahrida (Suriya) jamoat kasalxbnasi mavjud bo‘lib, XV asrda yana yangisi Arg’un al-Komiliy shifoxonasi qurilgan. Mazkur kasalxona bir necha hovlilan biriktiiruvchi katta bir bino kompleks ko‘rinishida bo‘lib, alohida hovlilar atrofida yotib va qatnab davolanuvchi bemorlar uchun maxsus xonalar, oshxonalar va boshqa yordamchi xonalar joylashgan Kasalxona binosi ziynatli, muqarnas, tupbarggul tarzidagi bezaklar, marmar va fayansdan ishlangan sadaf naqshlar bilan bezftilgan. Islom mamlakatlaridagi shifoxonalar va tibbiy xizmat turlari Movaraunnahr va Xuroson shaharlariga ham xos bo‘lgan. Hozirgi O‘rta Osiyo respublikalari hududida - o‘z davrining' ulug' allomalari Beruniy, Amir Temur, Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Ibn Sino va qator hokimlar xalq orasida sog'liqni saqlash ishlari bilan shug'ullanib shifoxonalar qurdirganSamarqand shifoxonasi qoshida yuqoridagi vaqfda ko‘rsatilishicha, qatnab, davolanuvclu kasallar uchun kichik shifoxona “nimak bemoriston”, ya'ni darmonxona ham tashkil qilingan20. Shifoxona nizomida bu yerda nafaqat kasallar, balki nogironlar, majruhlar, qarovsiz qolgan qariyalar ham manzil topganlar, deb aytilgan. Samarqand shifoxonasining qancha vaqt faoliyat ko‘rsatganligi noma’lum, ammo u XIII asrga 20 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati. Samarqand: Kitobxon, 1996. 164-bet. 19 Chingizxon bosqini davrida yakson qilingan ko‘rinadi. Hozirgi davrda bu binodan, afsuski, nishona ham qolgan emas. Samarqand shifoxonasi kabi davolash muassasasi Xorazmnung qadimgi joylahsgan hududidan ham topilgan21. O‘rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridan biri hammom qurish san’atidir. Harmrjomlarning xizmat doirasi ko‘p bo‘lib ular o‘tmishda dam olish, kuchqudrat va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan. Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’ bo‘lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o‘tmishda mashhur allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo‘lgan. Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O‘zga yiirtlardan horib, uzoq yo‘l yurib kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to‘la bo‘lib, ularda erkak va ayollar o‘zlariga belgilangan kunlarda cho‘milishgan. Ba'zida ayollarning alohida hammomlari bo‘lgan. Yozishlaricha, qadimgi turklar “charga” (chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o‘z qo‘shinlari bilan 22 birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni turklardan o‘rgangan va o‘z qo‘shinlariga tadbiq etganlar. O‘rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo‘li o‘tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy bo‘lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom bo‘lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng mashhuri Darvozai Mansur mahallasidagi “Xon hammomi” hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor, 9 ta guzar hammomlari Xo‘jandda guzar hammomlaridan tashqari, 2 ta bozor hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O‘rta Tepaning 7 tadan bozor va guzar hammomi bo‘lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta hammom ishlab turgan. O‘rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir ham tarixiy hammomlar mavjud bo‘lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda. O‘gan davr mobaynida 21 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Ijod Press, 2001. 187-bet. 20 o‘nlab va yuzlab yangi hammomlar, banyalar qurildi, ammo milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o‘z mavqei va mohiyatini saqlab kelmoqda. O‘rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko‘pgina banyalar ham ko‘zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo‘lib 100 ga yaqin hammom tahlil qilindi). Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki loyihalar asosida XX asming 70-yillarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko‘rsatish va sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada ma'naviy eskirgan. Ko‘zdan kechirilgan banyalarda, asosan, tog'orada yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u ham bo‘lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40 foizida ishlamaydi. Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past bo‘lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko‘ra ziyoni ko‘proqdir. Shuning uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni elektr yoki “pech kamenka”lardan olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud “banya” lar 23 odatda, bunday “pechka” lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko‘ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar ruscha hammomlarga tushishni xush ko‘rmaydilar22. Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho‘rolar davrida xalq hammomlari ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent, Xo‘jand, Qo‘qon, Kattaqo‘rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o‘rindiqlar supalar 22 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet. 21 bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o‘rindiqlar va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o‘shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho‘milish xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o‘zgarib havo harorati oshib boradi, shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o‘zgarib boradi. Bu haqda o‘rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o‘rta asrdayoq shunday yozgan edi: “Birinchi xona sovutadi va ho‘llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo‘llaydi, uchinchisi esa isitadi ira quritadi”. Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi bunday farq cho‘miluvchilarning o‘z mijoz va ta'biga ko‘ra hamnom xonalarini tanlashga imkoniyat beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U o‘zining bu fikri bilan o‘sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko‘rsatmoqchi bo‘lgan23. Karvonsaroy va tim. Tim va darvozaxonaning bunday yopiq majmuasi ko‘rinishida qurilishi Xivaning mahalliy issiq iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Issiq va quruq, chang va to‘zonli iqlim shaharning eng gavjum joyi hisoblangan bozorni aynan shunday, ya’ ni hajmiy yopiq va berk, immoriy yaxlit uslubda qurilishni taqozo etgan. Olloqulixon karvonsaroyiga tim orqali kiriladi. Timning uzunligi 74 metr, eni 26,5 metr bo‘lib, u nafaqat yopiq savdo ko‘chasi, balki Ichan qaFani tashqi Dishan qal’a bilan bog'lovchi usti uch qator gumbazlar bilan yopilgan dalon hamdir. Uning o‘rtasida katta gumbazli zal miyon saroy bo‘lib, undan karvonsaroyga o‘tiladi. Tim ichki va tashqi tomondan peshtoq bilan tugallangan. Ushbu majmuaning ichi yozda doimo salqin, qishda esa iliq va yorug' muhitga ega. Polvondarvoza Ichan qal’adagi bozor maydoniga o‘tishdagi yopiq savdo ko‘chasi (tim) bilan qo‘shilib yagona me'mjpriy inajmuani tashkil qilgan. Majmua ichidagi savdo ravoqlari ko‘cha tlari bo‘ylab qator, joylashgan. O‘rtada dalon hamda chetki ravoqlar usti gumbazlar bilan yopilgan. Xiva ob-havosi yozda shunchalik issiqki, hatto bundan ko‘cha do‘konlari, karvonsaroylar va madrasalarning tashqi devorlari 23 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 221-bet. 22 yoki kursilari ichiga tahmon ko‘rintahida ishlangan qator va chuqur o‘yiq ravoqlik yopiq savdo ayvonlari shaklini olgan. XVI-XVTI asrlarga kelib, Turkiston va Rossiya o‘rtasida savvdo aloqalari ancha kuchaydi. Malumki, bu ikki o‘lka o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ancha ilgari boshlangan edi. 1464 yili Hirotda temuriy Abusaid tomonidan birinchi rus elchilari qabul qilinadi. Bu savdo aloqalari buyuk jug'rofiy kashfiyotlardan keyingi dastlabki savdo aloqalari ekanligi bilan ham uning ahamiyati har ikki tomon uchu beqiyos edi. XVI asrda Buxoro va Xorazm xonligi Ivan Grozniy bilan elhi almashib, diplornatik va saydo afoqalaririi yo‘lga qo‘yib yuboradi. Toshkent bekligida chekkaga charmdan ishlangan buyumlar, egarlar, o‘qdonlar, chodirlar, choponlar, joynamozlar, elkapo‘shlar, kamonlar, qog'ozlar, g'alla chiqarilgan. Turkistonning Rossiya bilan savdo yo‘li bu yertian Oltin O‘rdaga boradigan- sinovdan o‘tgan ishonchli karvon yo‘li orqali o‘tilardi. Bu yo‘l ancha qadimiy yo‘l bo‘lib, VIII-XIV asrlarda undan xazariylar, abbosiylar, mo‘g'ullar, turklar foydalangan edi. Rus sharqshunosi A.Y.Pankovning fikricha, bu yo‘ldan ancha qadimdan Ovrupd-Osiyo sahrolarining o‘sha vaqtdagi xo‘jayinlari skiflar, 15 ulardan keyin xunnlar, avarlar, o‘g'uzlar, pecheneglar, polovestlar, turklar foydalangan bo‘lishlari mumkin. Savdo inshootlarming tabiiy iqlim sharoitlariga moslashtirilishi O‘rta Osiyoning issiq va quruq iqlimi sharoitidagi davomli yoz faslida havoning yuqori harorati va kuchli quyosh radiatsiyasi tufayli insonning soya va salqin muhitga bo‘lgan ehtiyoji ortib borafi. Bu holat insonning; kundalik turmush sharoitida ham, ijtimoiy bayotini me'moriy tashkil qilishda ham sezilib turadi. O‘rta Osiyo iqlimi bilan bog'liq ushbu qonimiyat fiiqaro me’morchiligi va shaharsozlik yechimlarida ham o‘z aksini topgan. Jumladan, u issiq iqlim sharoitida bozor muhitim soya-salqinda tashkil qilish ya shunga mos tarzda savdo inshootlarini shakllantirishni taqozo etgan. Samarqand va Shahrisabzda qurilib saqlangan o‘rta asr chosulari, Buxoro va Xivadagi toq va timlar, Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan bozor yopiq savdo ko‘chasi, ko‘hna Urganch, O‘sh va O‘rta Osiyoning tarixiy shaharlarida qurilgan yopiq bozorlar fikrimizning dalilidir. Xususan, uyi yopiq savdo-hunarmandlar, ko‘chasini tashkil qilgan O‘sh bozorining uzunligi 800 metr bo‘lib, uning usti yog’och ustunlar va to‘sinlar ustiga tashlangan qamishlar 23 bilan yopilgan24. Ayrim savdo ko‘chalari esa yog'och ustunlar va xarflar ustiga tortilgan qator bo‘yralar yoki loy bostirmalar ko‘rinishida bo‘lgan. XVIII asrda Xo‘jandda “Payshanba bozor” deb nomlangan yirik hunarmandchilik markazi shakllanib, har haftaning payshanba kuni bu yerda katta bozor bo‘lgan. Bozor shaharning asosiy to‘rt gavjum ko‘chalari kesishgan cborrahada joylashgan. Chorraha va unga tutash ko‘chalarning ayrim qismlari yog'och ustun va to‘sinlarga o‘raatilgan tekis tomlar bilan yopilgan25. 24 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 157-bet. 25 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: 2001. 154- bet. 24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi Samarqand Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biridir. 2007- yilda shahrining 2750 yillik yubileyi nishonlandi. Bu yoshga kirgan shahar Markaziy Osiyoda boshqa yo‘q. Shuning uchun ham Samarqand shahrining me’morchiligini qisqacha bo‘lsada, uning tarixi bilan uyg'unlashgan holda qarab chizish mamlakatimizda arxitekturaning shakllanganligi va rivojlanganligini kengroq o ‘rganish imkoniyatini beradi. Samarqandda 290 dan ortiq arxitekturaviy va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud. Tarixchi va adiblar bu shaharni Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi, “Sharq Rimi” deb ham ataydilar. Bu shahar atoqli davlat arbobi, buyuk sarkarda Amir Temur, podshoh va astronom olim Mirzo Ulug'bek, davlatimiz Prezidenti Isiom Karimov singari jahonga mashhur insonlarning nomlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Zarafshon vodiysining ko‘rkam va bahavo, so‘lim yerida, Movarounnahr markazida geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo shaharlari chida Samarqandni birinchi o‘ringa ko‘targanligi tabiiydir. Arxeologik qazishmalar natijalari bo‘yicha qadim zamonlarda Zarafshon daryosi bo‘yida joylashgan Samarqandda paleolit, neolit davrlarida ovchi qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik qabilalari yashaganliklari isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta ’sirlari va har xil hayvonlar hujumidan o ‘zlarini muhofaza qilish maqsadida yerto‘la va chaylalar qurganlar va u joylarda yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun rivoj lanishning dastlabki bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So‘g’d davrida Marokand deb nomlangan) mustahkam devor bilan o ‘ralgan. Dastlab u yerda aholi tarqoq joylashgan. Samarqand arxitekturasi miloddan avvalgi davrdayoq rivojlana borgan. Qoldiqlari hozir ham “Devori qiyomat” nomi bilan mashhur bo‘lgan voha devorining uzunligi 40 km ni tashkil etgan. O‘rta sharqni egallagan quldorlik tuzumi krizisi natijasida Samarqand hududi ham keskin qisqargan26. Temur va temuriylar davrida Samarqand o‘zini o ‘nglab olib, shahar birun va rabotga butunlay ko‘chib chiqqan va rivoj lanish ilgarilab ketgan. Bu davrda ko‘p 26 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 211-bet. 25 tarmoqlar singari me’morchilik va binokorlik ishlari ham gullab yashnagan. Samarqand nihoyatda obod va ko‘kalamzor shaharga aylanadi. Amir Temur o‘zining tug‘ilgan yurti Shahrisabzni shaharga aylantirgan. U yerda 1380-yilda Oqsaroy qasrini, keyinchalik to‘satdan vafot yetgan o‘g‘li Jahongir maqbarasini qurdirgan27. Shahrisabzdagi Oqsaroyni xorazmlik ustalarga qurdirgan. Binoni bunyod etish qariyb 20 yilga cho‘zilgan. Uning qurilishi 1403-yillardan keyinroq bitgan. Oqsaroy peshtoqlik va go‘zallikka g‘ishtlarning yaxlit bo‘lib ko‘rinishini ta’minlash old va shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Gumbazning ichi va yonlariga burchaklardagi minoralarga koshin - g ‘ishtlardan qalqon shaklidagi geometrik naqshlar ishlangan. Bu naqshlar silliqlangan g ‘isht va feruza rangli sirkor parchindan yozilgan kufiy xatlar fonida ko‘kyo‘g‘on belboqqa o‘xshash kompozitsiyani tashkil etgan. Devorlardagi turlituman ranglarning jilosi, koshinkor syujetlar, tarixiy, falsafiy va diniy mavzudagi kufiy, suls yozuvlari, islimiy, geometrik va o‘simliksimon naqshlarning o‘zaro uyg‘unligi binoga noyob va sehrli mazmun baxsh etgan. Rangining oy yorug‘ida jilolanib - oqarib ko‘rinishidan bino Oqsaroy deb nomlangan28. Temuriylar davrining ikkinchi bosqichida me’morchilikda qo‘sh gumbazlar yaratish odat tusiga kirgan. U davr arxitekturasi shakllarning boyishi, dekorativ elementlarning ko‘payishi, rangning ko‘p ishlatilishi va devorlarga, ayniqsa inshootlar fasadlariga nihoyatda chiroyli va rango-rang pardoz berilishi serjilo ishlanishi bilan ham xarakterlidir. XV asrning ikkinchi yarrmda dekorativ pardozlashda yangi texnik pardozlash kundal paydo bo‘lgan. Kundalda chinni sopol yoki chinni relyefli bezakka to‘la suvi yuritilgan. Monumental me'morchilikda binolarning rejasi murakkablasha borgan. Buyuk alloma Mirzo Ulug‘bek davrida madrasalar, jamoat va fanga taalluqli bo‘lgan binolar, inshootlar qurilishi, ayniqsa keng rivojlangan. Markaziy xonalarga katta va baland gumbazlar o‘rnatilgan. 27 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 145. 28 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Ijod press, 2004. 55-bet. 26 Temuriylar davrida yaratilgan saroy va maqbaralar shular jumlasidandir. Go‘ri Amir, Shohi Zinda maqbaralari bir qancha inshootlar bilan birgalikda ansambl ko‘rinishini tashkil etgan. Hovlili rejaviy yechim masjid, madrasa, karvonsaroy, qasrlarda qo‘llanila boshlangan. Inshootlar kompozitsiyasida bitta asosiy o‘q bo‘yicha peshtoqlar, o‘zining gumbazi bilan mancaziy xona joylashgan. Amir Temur davrida peshtoqlarning ikki yonboshida minoralar o‘rnatila boshlangan. Keyingi inshootlarda bunday yechimdan uzoqlasnadi, peshtoq proporsional qilib ishlanadi29. Shohi Zinda 25 dan ortiq madaniy qatlamni o‘ziga singdirgan arxeologik - me’moriy yodgorlik kompleksi hisoblanadi. Shohi Zinda madaniy meros obyekti nafaqat Samarqand, balki butun Movarounnahr m e’morchilik maktabi namunalari sifatida turli davrlarda qurilgan 20 dan ortiq arxitektura yodgorliklarini o‘z ichiga oladi. Shohi Zinda ansambli Muhammad payg‘ambarning amakivachchas Abbosning o‘g‘li Qussam 676-yilda Samarqandga islom dinini targ‘ib qilish uchun arab istilochilari bilan keladi. U shu yerda o‘ldirilgan va dafn etilgan. Uning atrofida mo‘tabar kishilar dafn qilingan. Inshootlarning ko‘pchiligi XIV asrga tegishlidir. Arxitektura ansamblining yakunlovchi kirish peshtoqisidarvozaxonasi keyingi davrda tiklangan. Peshtoqqa bu ulkan binoga Amir Temur Ko‘ragoniy o‘g‘li, Shohruxxon o‘g‘li, Ulug‘bek Ko‘ragoniy o‘g‘li Abdulazizxon tomonidan asos solingan deb yozilgan. U Ulug‘bek tomonidan 1434-1435-yillarda o‘g’li Abdulazizga atab qurdirilgan. Zinalardan chiqib, tor ko‘cha bo‘ylab yurganda, kishi uzoq tarix bilan ko‘rishganday bo‘ladi. Kirishdan uzoqlashgan sari inshootlar qadimlasha boradi. Zinaning chap tomonida XV asr ayvonlaridan birida ikki gumbazli Qozizoda Rumiy (Ulug‘bek davrining matematigi va astronomik va uning yaqinlariga atalgan maqbara joylashgan. O‘ttiz olti poyali zinadan ko‘tarilgach, galereyaga duch keladi. Samarqand shahrining eng mashxur inshooti Amir Temur maqbarasidir. Bu inshoot 1404-yilda Amir Temur ko‘rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish qilgan vaqtda (1403-yilda) vafot etgan sevimli nevarasi, taxt vorisi Muhammad Sultonga 29 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 233-bet. 27 atab qurilgan. Bir oz vaqt o‘tgach, 1405-yilning fevral oyida Xitoyga yurish qilgan chog‘ida Amir Temur vafot etadi va u ham shu yerga dafn qilinadi. Yuksak shahar sozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga boy, ko‘shinkorlik ishlari juda ham sifatli, arka va sferik gumbazlarining arxitekturaviy shakl va proporsiyalari uyg‘unlashgan tarixiy yodgorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub - relyefli bezak qo‘llanilgan. Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu yertedir (Bibixonim masjidi va Amir Temur maqbarasi)Registon maydonidagi noyob inshootlar-Ulug‘bek (1417-1420-yillar), Sherdor (1619-1636-yillar) madrasalari va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1647-yillar) barpo etilgan. Ulug‘bek madrasasi ekspluatasya qilish davrida tashqi tasirlar, zilzilalar va ichki janglar oqibatida jiddiy talofot ko‘rgan. Tashqi gumbazlar, ikki minora va ko‘pgina yashash xonalari vayron bo‘lgan. Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi gumbazi Sharqda eng katta gumbazlar qatoridan o‘rin egallagan. Registondagi arxitektura yodgorliklari. Ulug‘bek madrasasining umumiy ko‘rinishi (1417- 1420-yillar) XVII asrda Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir hashamatli binolar qurishga boshqa beklar bilan raqobat qilib, vayrona holatidagi Ulug‘bek xonaqohi o ‘rniga Sherdor madrasasini Mirzoyi karvonsaroy o‘rniga Tillakori madrasa - masjidini qurdirgan. Tillakori va Sherdor madrasalari katta o‘lchamlilik, pardoz ishlarining nozikligi bilan ajralib turadi30. Tillakori madrasasi 1646-1647-yillarda jome masjid va madrasaga mo‘ljallanib qurilgan. U ansambldagi Ulug'bek va Sherdor madrasalari bilan muvozanatlashtirib bunyod etilgan Hovlining g‘arb tomonidagi masjidga peshtoq orqali kiriladi. Masjid xonasi ikki yonidagi ravoqli gumbazlar galereyasi tufayli keng o‘rinadi. Xona to‘ridagi marmar qoplamali mehrob, o‘ng tarafida marmar zinapoyali minbar bor. Xona o‘z vaqtida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan. 1930-yillarda bu yerda maxsus ustaxona tashkil etilib, koshinlarning qadimiy rangini topish y o ‘lida tadqiqot ishlari olib borilgan. Mustaqillik yillarida inshoot restavratsiyadan chiqdi va avvalgi go‘zal holatiga keltirildi. Tillakori masjid 30 http://www.Shosh.uz 28 madrasasi katta xonasining ichidagi badiiy bezaklar jilosi halning hamda rango-rang naqshlarning tovlanishiga asoslangan naqshlar me’moriy shakllarning tuzilishiga qarab taqsim etilgan. Burchakburchaklaridagi mehroblar kundal uslubida islimiy naqshlar bilan bezatilgan.Ulug’bek rasadxonasi binosi yo‘qolib ketgan bo‘lgan. Uni ko‘p izlanish va mehnatlar evazida arxeolog Vyatkin 1908-yilda topgan. Doira shaklidagi u tarixiy inshootning diametri 46 m ni, balandligi 30metrni tashkil etgan. Binoning asosini burchak o‘lchagich (tik aylana) tashkil etadi. Binonining radiusi 40,2 m, yoy uzunligi 63 m ga tengdir. Inshootning asosiy asbobi - Sektant meridian bo‘ylab o‘ta aniqlikda o ‘rnatilga31. Abdulazizxon madrasasi Buxorodagi me’moriy yodgorlik XVII asrda Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan qurilgan. Abu Hafs Kabir Buxoriy yodgorligi IX asrda qurilgan. Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabi olimlaridan biri. Allomaning xizmatlari sababli Buxoroi sharif “Qubbatul islom” (Islomning gumbazi) unvonini olgan. Bahouddin Naqishband majmuasi Buxoro viloyati Kogon tumani Qasri Orifon qishlog’ida joylashgan. XIV-XVI asrda qurilgan. Masjid, madrasa, hovuz, minora, quduqdan iborat ziyoratgoh majmuasi. Baland masjid Buxoro shahrida XVI asrda bunyod etilgan. Masjid- harsang toshlar ustiga qurilgan. Uni qurishda mumtoz davr meʼmorchiligining noyob va nafis usulidan keng foydalanilgan. Bolohovuz masjidi Bolohovuz gumbazli masjidi XVIII asrda (1712 yilda ) qurilgan. Sayfiddin Boharziy obidasi Buxoroda XIII- XIV asrlarda qurilgan. Mo`g`ul bosqinchilari orasida islom dinini targ`ib qilgan allomalardan. Bayonqulixon yodgorligi Oʻrta Osiyo meʼmorchiligi noyob namunasi bo‘lib, XIV asr oʻrtasida qurilgan. Mo`g`ullarning Chig`atoy ulusi xoni Bayonqulixon ziyoratgohi Amir Temur davri meʼmorchiligining ilk namunalaridan hisoblanadi. Buxoro namozgohi Buxorodagi me’moriy yodgorlik-Nomozgoh. Qoraxoniylar sulolasining yozgi qarorgohi o‘rnida XII asrda (1119-yilda) barpo etilgan. Chоr Bаkr me’moriy majmuasi Chor Bakr majmuasi XVI asrda qurilgan. Xonaqoh, masjid, madrasa va katta bogʻdan iboratdir. Chor minor Buxorodagi meʼmoriy 31 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 686. 29 yodgorlik bo`lib 1807-yilda qurilgan. Chor minor qurilgan masjid, madrasa, xujralar bilan oʻralgan hovlidan iborat. Fayzobod xonaqohi Buxoroda taxminan 1598-1599-yillar qurilgan. Fayzobod xonaqohi ochiq ravoqli galereya shaklida qurilganligi bilan ajralib turadi. Govkushon majmuasi Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik bo‘lib, XVI asrda barpo etilgan.Bu majmua madrasa, masjid, minora, hovuz va saroydan iborat. Mir Arab madrasasi Madrasa- XVI asrda(1530- 1536) qurilgan. Madrasa 114 hujradan iborat. Bu Buyuk ilm dargohi hozirgi kunga qadar faoliyat ko`rsatmoqda. Ismoil Somoniy maqbaras IX asrda qurilgan. Buxorodagi ko‘hna memoriy yodgorlik . Musulmon amiri Ismoil Somoniy sharafiga qurilgan dastlabki maqbara. Sharqning me`moriy durdonasi deb ataladi va 1997- yil Yunesko ro`yxatiga olingan Koʻkaldosh madrasasi Buxoro xonining vaziri Qulbobo Koʻkaldosh XVI asrda (1568-1569-yillarda ) qurdirgan. Labihovuz ansambli XVII asrda barpo etilgan Hovuz va uning gʻarbida Nodir Devonbegi xonaqohi, sharqida Nodir Devonbegi madrasasi, shimolida Koʻkaldosh madrasasi va Ernazar elchi madrasasi qad koʻtargan. Masjidi Kalon Buxoroda XII-XVI asrga oid jome’ masjid. 1997-yil YUNESKO tashkilotining butun jahon yodgorliklar ro`yxatiga kiritilgan. Nodir devonbegi madrasasi Buxoro xoni Imomqulixonning vaziri Nodir devonbegi tomonidan XVII asrda 1622-1623-yillarda qurilgan. Unda madrasalarga xos ayvon, masjid va katta darsxona bor. Sitorai mohi xosa Sitorai mohi xosa - Buxorodagi mangʻitlar sulolasining uch avlodiga mansub saroy - bogʻ. Buxoro amirlarining qarorgohi. Ulug`bek madrasasi Buxoro viloyati G`ijduvon tumanida XIV asrda Mirzo Ulug`bek tomonidan qurilgan madrasa. Xoʻja Zayniddin majmuasi XVI asrning I yarmida Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik. Bino masjidga moʻljallab qurilgan, unimng hujralari ham bor. Yettti pir yodgorlik majmuasi Buxoro viloyatida joylashgan XII-XIV asrlarda yashab o`tgan buyuk tasavvuf ulamolari sharafiga qurilgan yetti yodgorlik ziyoratgohlari. Buxoro Arki Buxorodagi shaharning qadimiy qal`asi dastlab miloddan avvalgi I asrda qurilgan. Hozirgi qiyofasi asosan shayboniylar davrida XVI asrda shakllangan. Shaxrisabz Oqsaroy saroyi bayramona hukumat binosi – rezidentsiyaning namunasi . Saroyning qurilishi 1380-yilda boshlangan,1404-yilda tamomlangan. Temuriylar barpo etgan 30 barcha inshootar orasida eng antiqasidir. Dorut-Tilovat Ziyoratgoh XIV-XV asrlarga Shaxrisabzda bunyod etilgan. Shamsiddin Kulol maqbarasi hamda Ko‘k-Gumbaz jome’ masjididan iborat. Gumbazi Sayidon Shaxrisabzda Mirzo Ulug’bek tomonidan XV asrda qurilgan ziyoratgoh. Dorus-Saodat ansambli uch qismidan iborat: Hazrati Imom masjidi Amir Temurning katta o‘g’li Jahongir Mirzoning qabri va Amir Temur o‘zi uchun qurdirgan dafngohdan iborat. Termiz Al-Hakim at-Termiziy yodgorlik majmuasi Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo‘yida joylashgan. IX-XV asrlarga mansub ziyoratgoh. Alloma IX asrda yashagan mashhur mutasavvif olim. Abu Iso at- Termiziy yodgorligi Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidagi XI-XII asrlarga oid ziyoratgoh. Abu Iso Termiziy (rahmatullo alayhi) mashhur muhaddis, Sunanini Termiziy, ash-Shamoyili an-Nabaiyya kabi asarlar muallifi. Jarqo‘rg’on minorasi O‘rta Osiyodagi qirrali yagona minora. U O‘rta asrlardagi memor Ali ibn Muhammad Sarahsiy tomonidan XII asrda (1109-yilda) qurilgan. Sulton Saodat majmui Termizdagi payg’ambarimiz avlodlari-sayidlarning hilxonasi. Ziyoratgoh X-XVII asrlarga oid. Termizning sharqida joylashgan bo‘lib, VII asr davomida shakllangan. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O‘rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan, pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo‘lib, bunda g’ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. Shaharning asosiy va eng baland ko‘tarilgan inshooti 1127-yilda qurilgan Kalon minorasidir. Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko‘tarilib turgan ulkan minoradir. O‘zbekistonda eng baland bo‘lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o‘rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o‘rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko‘cha yoki maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old 31 yuzasi, darvozalari bilan bir-biriga qarab turgan ikkita ulkan inshootdan iborat bo‘lgan majmualarning barpo etilishi edi. Shu asosda shaharning markaziy me’morchilik majmuasi yaratilgan – Poi Kalon “Ulkan inshoot osti” maydoni. Uning minorasi gumbazli o‘tish yo‘li bilan benihoya ulkan juma masjidi – Masjidi Kalon bilan bog’langan. Uning qarshisida XVI asrning boshida hatto bizning davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab madrasasi barpo etilgan32. Chashma-Ayub mozorining barpo etilishi ham XII asrlarga oid, deb hisoblanadi. Afsonalarga qaraganda, Injildagi payg’ambarlardan biri – Ayub (Iov) Buxoroning bu suvsiz qismidan o‘tayotganda hassasi bilan yerga urgan – natijada bu yerda top-toza, shifobaxsh suvli buloq paydo bo‘lgan. XIV asrda Amir Temur o‘zining yurishlaridan birida olib kelgan xorazmlik ustalar buloq va quduq ustidan bino barpo etganlar hamda quduqdagi baland tortish qurilmasi ustidagi konus shaklidagi gumbazga Xorazm uchun xos bo‘lgan shakl berganlar. Ularga qaraganda mashhur Chor-Minor masjidi esa yangi qurilgan bino, deb atalishi mumkin u XIX asrda qurilgan. Bu masjidda to‘rtta uncha baland bo‘lmagan minoralar hamda gumbazlar zangori rangda bo‘lib, masjidga o‘ziga xos qiyofa bag’ishlaydi. Sharq me’morchiligi uchun sun’iy suv havzalari bo‘lgan hovuzlardan nafaqat amaliy maqsadlarda, balki shaharni yanada har tomonlama bezatish uchun ham foydalanish odatdagi holdir. Buxoroda saksontadan ortiq bunday obodonlashtirilgan hovuzlar bo‘lib, shaharni ta’minlab turar edi. Ulardan eng mashhur bo‘lgan hovuz Labi- hovuzdir33. Yirik poytaxt-markaz bo‘lgan Buxoro shahri nafaqat o‘zining masjidu madrasalari, maqbarayu-mozorlari bilan, balki saroylari, hashamatli uylar, karvon- saroylar, hammomlari va ko‘p gumbazli savdo majmualari bilan ham mashhur edi. Shaharda ko‘chalarning kesishuvida-guzarlarda qurilgan Toqi-Zargaron “Zargarlarning gumbazi”, Telpak-Furushon “Telpaklar sotuvchilarining gumbazi” va Toqi-Sarrofon “Pul almashtiruvchi sarroflarning gumbazi” saqlangan, ular hozirgacha savdo rastalari sifatida ishlatilmoqda. Ularning birinchi qurilishi va 32 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 68-bet. 33 http://www.Shosh.uz 32 ishlatilishidan nomlari ham dalolat bermoqda. O‘rta asrlarda Buxoro Markaziy Osiyodagi barcha musulmonlarning muqaddas shahri bo‘lgan edi, bunda nafaqat diniy hurmat-e’tibor, balki estetik tuyg’ular ham ifodalanar edi. Buxoro shon-sharaf mujassam bo‘lgan shahar deb hisoblanar edi, u yerda eng mashhur kishilar yig’ilar edi. Islomda Qur’ondan keyin ikkinchi o‘rinda turgan diniy kitob – eng haqqoniy hadislarning to‘plami bo‘lgan “Al-jami as-sahih” ning muallifi Imom Al-Buxoriy edi. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) shaharga yaqin bo‘lgan qishloqdan kelib chiqqan edi, u shaharda o‘z faoliyatini boshlagan. Islomda eng muqaddas shaxslardan biri shayx Bahovaddin Naqshband, so‘filar ta’limotining asoschisi, buxorolik misgar edi. Shayxning go‘rini ziyorat qilish Makkaga borib bajarilgan haj marosimiga tenglashtirilar edi. Bahovaddin Naqshbandning maqbarasi hozir ham shaharning eng muqaddas joyi deb hisoblanadi34. Buxorodan dunyoga taniqli bo‘lgan tarixchi olim Narshaxiy, yirik shoirlar Rudakiy va Daqiqiylar kelib chiqqan. Lekin ayni shu shaharda, odamlarning gap- so‘zlariga qaraganda xalqning sevimli namoyandasi, o‘tkir so‘zli “tinchlikni buzuvchi” latifago‘y Xo‘ja Nasriddin Afandi ham yashagan. Hazilkash donishmand Afandining latifalari va teran fikrlari son-sanoqsizdir. Musulmon allomalari, mutafakkirlarining, me’morlarning va shoirlarning ko‘p asrlik ijodiyoti tufayli shahar “Islom cho‘qqisi”, “Buxoroi Sharif”, “Muqaddas shahar” faxrli unvonlariga musharraf bo‘lgan. O‘ylaymizki, Buxoro shahri haqiqatan ham bu unvonlarning barchasiga loyiq.Shu bilan birga shahar zamonaviy sanoat va madaniyat markazidir. Unda zamonaviy qurilgan aeroport, oliy o‘quv yurtlari, kollejlar, litseylar. Teatrlar, sport-sog’lomlashtirish inshootlari va markazlari ham mavjud. 34 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 34-bet. 33 II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar “Xorazm noyob madaniyat, nafis san’at, yuksak ma’rifat, turmushning dono falsafasi va insonparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan adabiyot va sheriyat maskani, dunyoviy ilm o‘choqlaridan biri... Xorazm vohasining tarixiy-madaniy merosi bevosita Xiva shahri bilan bog‘liqdir”35. Dunyoning qadimiy shaharlaridan biri, xalqaro sayyohlik markazlardan biri sanalgan Xiva bejiz ochiq osmon ostidagi muzey sifatida e’tirof etilmagan. Shahar hududida miloddan avvalgi VI – V asrlardan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davrlarga taalluqli 122 dan ortiq arxeologik yodgorliklar va me’moriy obidalar saqlanib qolgan va ular Davlat muhofazasiga olingan. Ayniqsa Xiva shahrining Ichan-Qal’a qismi Markaziy Osiyoda saqlanib qolgan birdan bir butun boshli shahar-yodgorlik bo‘lib, uning o‘tmishidagi taqdiri, me’moriy obidalari dunyoning eng qadimgi madaniy voha - Xorazmning tarixiy, madaniy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘likdir. Betakror Xiva shahri sharq xalqlarini qadimiy madaniyati beshigi bo‘lgan Xorazmning ko‘p asrlik me’moriy qurilish an’analarini meros qilib olgan Xorazm me’morlari san’ati va mehnatining ijodiy yakunidir. Xiva shahri 1990 yil 12 dekabrda YUNESKOning Kanadada bo‘lib o‘tgan 14 sessiyasining maxsus qarori bilan Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib “Butun jahon merosi” sifatida ro‘yxatga olingan. 1997 yilda mamlakatimizning ikki azim va buyuk shahri Buxoro va Xivaning 2500 yillik yubileylari YUNESKO rahnamoligida dunyo miqyosida keng nishonlanishi bu shaharlarning butun dunyoda e’tirof etilganidan dalolat beradi36. O‘zbekistonning eng ko‘hna muzeylaridan biri bo‘lgan Xiva “Ichan-Qal’a” tarixiy me’moriy Davlat muzey-qo‘riqxonasi 26 ga maydonda joylashgan bo‘lib, “Ichan-Qal’a”ning ko‘hna devorlari bilan o‘ralgan37. 35 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng buyuk saodatdir. T.: O’zbekiston, 2017. 511-bet. 36 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 22-bet. 37 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Art Flex, 2001. 178-bet. 34 Muzey - qo‘riqxona hududida 54 ta mangulikka daxldor tarixiy me’moriy obidalar, 360 xonadonda 2600 nafar aholi istiqomat qiladi. Xiva Ichan-Qal’a tarixiy me’moriy Davlat muzey qo‘riqxona ekspozitsiyalari Ichan-Qal’a hududidagi tarixiy me’moriy obidalarda joylashgan.1920 yil 27 aprelda Xiva Davlat muzey sifatida tashkil topgan. Bu dargoh 1924 yildan 1967 yilgacha Xorazm inqilobi tarixi muzeyi, 1967 yildan Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib Xiva haqiqiy tarixiy me’moriy muzey–qo‘riqxona sifatida faoliyat ko‘rsata boshlagan.Muzey–qo‘riqxonaning 69 ta zalida joylashgan 14 ta mustaqil ekspozitsiya Xorazm va Xiva tarixining ma’lum bir davrlarini aks ettirib, uning jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasini ochib beradi.O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tomonidan 1984-1993 yillarda o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar davrida shaharning yoshi aniqlangan. Xiva shahrida o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar natijasi shuni ko‘rsatadiki, “Ichan qal’a” hududi eramizdan avvalgi V asrda paydo bo‘lgan. Shaharning eng pastki qatlamida topilgan ashyolar (sopol buyumlar va qalin paxsa devorlar) shundan dalolat beradi. Shahar devorlari ostidan topilgan madaniy qatlam, sopol buyumlar va katta hajmdagi xom g‘ishtlar shaharni 2500 yoshda ekanini tasdiqlaydi. Xiva - O‘zbekiston hududidagi qadimgi shaharlardan biridir. 1997-yilda shaharning 2500 yillik yubileyi nishonlandi. Xiva shahri to‘g‘risida X asrlardagi qoMyozmalarda m a’lumotlar berilgan. O‘sha davr Xorazmda buyuk ensiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy, dunyoga matematika va algoritmni taqdim etgan buyuk matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy, buyuk tabib va mashhur olim Abu Ali ibn Sino singari taniqli allomalar ijod qilganlar. Manbalarda keltirilishicha, eramizdan avvalgi III - II ming yilliklardan boshlab Markaziy Osiyoning janubiy mintaqalarida shaharlarning shakllanishi boshlangan. Baqtriyada shaharlar shakllanishi boshiangandan keyin avval janubiy (Naxshob), so‘ngra markaziy (Samarqand) undan keyin g'arbiy So‘g ‘d (Buxoro) va Xorazmda davom etgan. Qadimgi Xorazmda, shu jumladan Xivada shaharlarning shakllanishi eramizdan avvalgi I ming yillikka borib taqaladi. Arab geograf olimlaridan Istaxri (1029-1087), Ibn Xavkala (X asr) va al-Muqaddasiy (947-1000) larning asarlarida Xiva to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, al-Muqaddasi o‘z asarida Xiva Amudaryo qirg‘oqlari bilan choiorasida joylashgan yirik shahar, u 35 yerda katta masjid bor, shaharda uzum, kishmish va shirinliklar, kunjut, kiyim, gilam, dori-darmonlar ko‘p, u shaharda pishloq, tvorg va baliq ishlab chiqariladi degan ma’lumotlarni keltiradi. Akademik Y.G‘.G‘ulomov Xiva erta shahar sifatida qadimiy Xaykonik (hozirgi Polvonyob) arig’i qirg’og’ida paydo bo‘lgan degan fikrni bildirgan. Xivani yoshini aniqlash maqsadida akademik A.Asqarov Ichan qal’ada arxeologik qazishma ishlarini olib borgan. Tadqiqotlar davrida 7 m chuqurlikda shaharning qadimiy qatlamlari topilgan. Madaniy qatlamning 10 ta qurilish gorizontiga bolinganligi va u qatlamdan olingan topilmalar natijalariga ko‘ra Xivaning yoshi 2500 yilga teng ekanligi aniqlangan. Buyuk ipak yo‘lida joylashgan Xiva XVI asrdan boshlab Xorazm davlatining poytaxtiga aylangan. U shaharda so‘nggi feodal davri va zamonaviy arxitekturaning ajoyib madaniy meros obyektlari bir butunlikda joylashgan. Qal’aning ichki shahri - Ichan qal’adagi madaniy meros obyektlari o‘rta asrlar arxitekturasining monumental va bir vaqtning o‘zida sodda shakllarini ochib bergan. Qal’aning mustahkam devorlar bilan o‘ralishi minoralar, arxitekturaviy inshootlar va tekis tomli, yog‘och sinchli loyshuvoq uylar bir butunlikda hozir ham o‘rta asrlardagi Markaziy Osiyo davlatlari shaharlarini eslatadiganday bo‘ladi38. Xivaning eng qadimgi qismi - Kо‘hna Ark (tepada Oq shayx buva hujrasi ко rinib turibdi) Xivaning arxitektura qiyofasi asosan XVIII asrning oxirlaridan XX asrning boshlarigacha shakllangan. Dastlab hukmron doiralar maskani ularning saroy, madrasa, maqbara, masjidlari to‘plangan Xiva, Ichan qal’a shahriston arxitektura ansambllarining yaxlitligi bilan boshqa shaharlaridan ajralib turadi. Xiva sharqning shahristonlari tarzida rejalashtirib qurilgan. O‘zaro ko‘ndalang kesishgan ikki katta ko‘cha, shu jumladan to‘rt darvoza orqali rabotga -Dishan qal’aga chiqilgan. Dishan qal’ada kosib - hunarmandlar, savdogarlar va boshqalar yashaganlar. Xiva to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli shahriston - ichki shahardir. Markaziy Osiyoning boshqa shaharlaridan farqli o‘laroq, devorlari deyarli butunligicha saqlangan. Shahriston tomonlarining o‘rtalarida bittadan darvozalar qurilganki, bu yechim jahon shaharsozligining sinalgan usuli hisoblanadi. Qadimgi Rim istehkomlarida ham shu uslub qo‘llanitgan. Xivaning 38 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 65-bet. 36 muhim arxitektura yodgorliklari qatorida Ko‘hna Ark, Juma masjid, Oq masjid, Uch avliyo maqbarasi, Sherg‘ozixon maqbarasi, Olloqulixon maqbarasi, karvonsaroyi va timi, Qutlug1 murod Inoq madrasasi, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Muhammad amin Inoq madrasasi, 163 xonadan iborat Toshhovli saroyi va boshqa inshootlarni keltirish mumkin Qadimgi Xivaning umumiy kо ‘rinishi (orqada Islom hoji minorasi) Xivalik naqqoshlar, koshinkorlar saroy, madrasa va maqbaralarni yuksak did bilan tosh, ganch, yog‘och o‘ymakorligidan foydalanib bezaganlar. Shahar minoralari (Islom Hoji, Juma masjid minoralari, Kaltaminor, Polvon qori, masjid va madrasalar minoralari) ham koshin, ganch, yog‘och, tosh o‘ymakorligi bilan jozibador bezatilgan. Shaharda turar-joylarning asosiy qismi bir qavatli cho‘pkori uylar bo‘lib, sinchlar orasiga xom g’isht terilgan, usti somonli loy va ganch bilan suvalib pardozlangan. Ko‘hna Arkning saroy arxitekturaviy ansambllari, Toshhovli, Arab Muhammad madrasasi, Sherg‘ozixon madrasasi musulmon dunyosida eng baland bo‘lishi rejalashtilgan va oxirigacha qurilmay qolgan Kalta Minor va boshqalar m e’morlarda katta qiziqish uyg‘otadi. Ichan qal’a Ichan qal’ada me’moriy va shaharsozlik kompozitsiyalarini o‘rganish uchun keng imkfmiyatlar mavjud. Ichan qal’a Xivaning ichki qal’a qismidir. U Dishan qal’adan kungurador devor bilan qisman ajratilgan. Dishan qal’adan baland qo‘rg’ontepaga o‘xshab ko‘rinadi39. Ichan qal’aga Bog’cha, Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan darvozalaridan kirilgan. Ichan qal’aning yaratilish tarixi uch davrga bolinadi: mo‘g’ullar istilosidan keyingi tiklanish (Sayd Alovuddin maqbarasi va boshqalar), XV1-XVII asrlardagi tiklanish (Anushaxon hammomi, 1657-yil; peshayvonli Oq masjid, 1675-yil; Xo‘jamberdibek madrasasi, 1688-yil; xonning qabulxonasi, 1686-1688-yillar), XVIII - XX asrlardagi tiklanish. Uchinchi davrda mahalliy m e’morchilik an’analari asosida masjid, madrasa, tim va toqlar qurilgan, Ota va Polvon darvozalari orasida katta yo‘l o‘tkazilgan, masjid qayta qurilgan, minoralar qad rostlagan. Qutlug‘ Murod Inoq madrasasiga qaratib tim va toqlar qurilgan. M uhammad Rahimxon 39 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 54-bet. 37 (1806-1825-yilIar), Olloqulixon (1825 - 1842-y illar), Muhammad Aminxon (1845- 1855-yillar) hukmronligi yillarida bu erda qurilish avj olib ketgan. Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etilgan. Toshhovli saroyi qurilgan. Pahlavon Mahmud maqbarasi qad ko‘targan. Kalta Minor yuzaga kelgan va hokazo40. Ichan qal’a qurilishida Markaziy Osiyoda qadimdan qoMlanib kelingan uslub - inshootlarni yuzma-yuz qurish uslubi (qo‘sh) dan foydalanilgan. Binolarning alohida ansambl holida qurilishi ham Xiva me'morchiligining o ‘ziga xos jihatlaridan biri hisoblanadi. Masalan, Juma masjid yonida ikkita kichik madrasa, Muhammad Amin Inoq va Muhammad Aminatpanoboy minorasi hamda Matniyoz Devonbegi madrasasi qurilishi ancha yirik ansamblni tashkil etgan. Polvon darvoza oldida bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyini barpo etilishi o‘ziga xos ansamblni tashkil etgan. Qutlug’ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid o‘rtasidagi maydoncha shu ansamblning kompozitsion markaziga aylangan. Xiva yodgorliklari yog‘och o‘ymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va boshqa rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Shaharning vertikal dominanti - koshinlari quyoshda yaltirab turuvchi Islom hoji minorasidir. Minora bilan uning yaqinidagi Pahlavon Mahmud maqbarasining gumbazi bilan birgalikda tevaraklaridagi pastroq inshootlarni yaxlitlikka keltirib turadi. Maqbara ro ‘parasida supa tarzli Sherg‘ozixon madrasasi qurilgan. Ichki shaharning asosiy ko‘chalari Xivaning rabotida - tashqi shaharda, Dishan qal’ada davom etib, to‘rt tarafidagi boshqa shahar va qishloqlarga olib boradi. Dishan qal’ada jami o‘nta darvoza bo‘lib, ulardan shimol tomondagi Urganchga olib boradigan ochiq qiyofali Qo‘sh darvoza o‘ziga alohida e'tiborni tortadi41. Dishan qal’aning ikki ravoqli naqshli Qo‘sh darvozasi Juma masjidining arxitekturasi XVIII asrda barpo etilgan ko‘p ustunli Juma masjidi alohida ajralib turadi. Uning konstruktiv yechimi Arabistonning qadimgi masjidlari bilan hamohang ekanligidan dalolat beradi. Juma masjid ilk bor X - XI asrlarda qurilgan. Juma masjiding dastlabki binosi buzilib ketgan va o‘rniga 1788-yilda 40 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 134-bet. 41 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 25-bet. 38 xuddi shu usulda undan kattaroq yangi masjid qurilgan. Masjidning minorasi ham yangidan tiklangan. Juma masjidi tekis tomli, bir qavatli imoratdir. Uni o‘ziga xos o‘yma naqshli ustunlar qo‘riqxonasi deyishadi. Bino tomini 218 ta naqshinkor ustun ko‘tarib turadi. X - XI asrlarda qo‘yilgan naqshkor ustunlardan hozirgi vaqtda 25 tasi saqlangan. Masjidning avvalgi ustunlari Xorazmdagi turli binolardan yig‘ilib kelingan. Hamma ustunlar muayyan kompozitsiya asosida joylashtirilgan. Bu inshootning eng nodirtomoni uning ustunli yechimidadir. Ustunlar pastdan yuqoriga qarab qadahsimon shaklda yo‘g’onlashib boradi. Ustun o‘rtasi kufiy usulda yozuv bilan naqshlanib, pastki qismi juda qalin. ustki qismi nisbatan siyrak o ‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Eng qadimgi ustunlarga uchburchak shaklidagi chuqur relyefli, o‘simliksimon naqshlar solingan. XII asr ustunlarida avvalgilarining shakl mutanosibligi takrorlangan, biroq naqshlar birmuncha qayta ishlangan, ulardagi kufiy yozuvlari barg va gul naqshlari bilan chirmashtirib yuborilgan. Juma masjid ustunlarida Xorazm xalq o‘ymakorligining boy ijodiy imkoniyatlari mujassamlashgan. Toshhovlining m e’moriy yechimi Toshhovli arxitekturayodgorligi 1830—1838-yillarda Olloqulixori farmoyishiga ko‘ra qurilgan. Dastlab haram, keyin mehmonxona va arzxonalar bunyod qilingan. Toshhovli mahalliy qurilish materiallari (marmar, pishgan g‘isht, yog‘och) dan foydalanib barpo etilgan. Saroy uch bo‘limdan iborat - arzhovli, ishrat hovli va haram. Devor va ayvonlari sirkor sopol, shiftlari esa naqshlar bilan bezatilgan. Devorlari koshinlangan, ganch, yog‘och, tosh o ‘ymakorligi, bo‘yama naqshlar bilan bezatilgan. Saroyda mavjud 163 xonadan turli maqsadlarda foydalanilgan. Ota darvoza Ichan qal’aning bosh darvozasidir.Shaharning eng qadim gitizim Ko‘hna ark ham shu tomondan, g‘arbdan o ‘rab olingan. Ota darvoza yodgorligi Ota darvoza oldining umumiy к ko‘rinishi Shimolda Bog‘cha darvoza joylashgan, yaqinida quduq bor. Shahar shu yerdan boshlanadi degan rivoyat bor. Ota darvozadan sharq tomonga Polvon darvozagacha, Ichan qal’aning qoq o‘rtasidan shaharning bosh ko‘chasi o‘tgan. Ko‘cha bo‘ylab ketgan Minora, Juma masjid va Saidboy minoralari qatori birgalikda chiroyli kompozitsiyani tashkil etgan. Kardo ko‘chasi Bog‘cha darvozasi bilan qarshisidagi, janubiy tomondagi Tosh darvoza oralig‘ida joylashgan. 39 Ikki asosiy ko‘chaning chorrahasi shaharning geometrik va jamoat markazini tashkil etgan. Bunday markaz Juma masjidi va uning minorasi bilan qayd etilgan. Xiva me’moriy obidalarining ko‘plari va e ’tiborlilari mazkur ko‘cha negizida vujudga kelgan. Ular Polvon darvoza tarafidagi qator inshootlar va ularning tarkibidagi Olloqulixon arki toshhovlidir. Nurillaboy saroyi Dishan qal’ada majm ular qatorida Nurillaboy saroyi muhim o‘rin egallaydi. Uning va unga o‘xshash binolarning yechimlarida jahon arxitekturasining X X asr boshlaridagi yangi naqshli jihatlari o‘z aksini topgan Nuriltaboy saroyining noyob naqshli ustuni Muhammad Aininxon madrasasi m e’morchiligi 1851-1852-yillarda Ichan qal’ada Muhammad Aminxon madrasasi qurilgan Madrasa va minorani Xivadagi eng katta va go‘zal ansambl qilish mo‘ljallangan, biroq ishlar oxirigacha yetmay qolgan. Muhammad Aminxon madrasasi va uning yonida koshinkorlik bilan jilo berilgan Kalla Minor - Madrasaning baland va bezakdor peshtoqi o‘ziga xos mayda ravoqchalarga bolingan, burchaklaridagi mezanali burjlar binoga salobot va go‘zal1ik bag‘ishlab turibdi. Bino arxitekturasida Xiva me’morchiligidagi badiiy va konstruktiv uslublarning eng yaxshi namunalari qo‘llanilgan42. Madrasa ikki qavatli bo‘lib, birinchi qavatda hujralar dahlizli, ikkinchi qavatda esa hujralar peshayvonli qilib bunyod etilgan. Bu uslub Xiva madrasalarida ilk bor ushbu binoda qo‘llanilgan. Ayvonlarning qurilishi sodda bo‘lib hovlining umumiy arxitekturasiga mosdir. Ikki qavatli ayvonlardagi bag‘allar va qarama- qarshi qo‘yilgan peshtoqlar sirkor parchinlar bilan naqshlangan. Hujralar tepasi baxmal gumbaz bilan berkitilgan. Katta xonalarning gumbazlari burchaklardan chiqarilgan toqili qiya sath-qanosga (parusga) qo‘yilgan. Peshtoqning yarim gumbaz tashkil etuvchi olti qirrali ko‘rkam ravog‘i ham sirkor parchinlar bilan bezatilgan. Masjidning baland gumbazi peshtoqdan ancha yuqori ko‘tarilib turadi. Madrasaning umumiy ko‘rinishidagi bunday assimetrik holat uning yonida baland minora ham bo‘lishini taqozo etgandek tuyuladi. Bunday uslub keyinroq Islomxo‘ja madrasasi va minorasi kompleksida takrorlangan.Kalta Minor Muhammad Aminxon madrasasi yonida 1855-yilda qurila boshlangan. Xonning fikricha, bu minora 42 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 24-bet. 40 Markaziy Osiyodagi minoralarning eng go‘zali, eng kattasi va eng balandi bo‘lishi kerak edi, lekin uning xotinini bevaqt o ‘limi tufayli minora oxirigacha qurilmay chala qolgan; Kalta nomi ham ana shundan qolgan. Inshootning hozirgi balandligi 26 m, asosining diametri 14,2 m ni tashkil etadi. 0 ‘z salobati, ko‘lami, oq, yashil, firuza rangdagi koshinli naqshlari bilan minora jozibadordir. Uning bezagida ko‘k- firuza rangli koshinlar ko‘p ishlatilgan, shu tufayli u Ko‘k Minor deb ham ataladi. Muhammad Rahimxon madrasasi Kattaligi jihatdan Muhammad Aminxon madrasasidan keyingi o‘rinda Muhammad Rahimxon madrasasi turadi. Madrasa yozgi va qishki masjid, darsxona, kutubxona va hujralardan iboratdir. Binoning old tomoni ikki qavatli, qolgan tomonlari bir qavatli. Bino burchaklarida burjlar ishlangan, sirti sirkor parchinlar bilan bezatilgan. Uning umumiy tuzilishi Xivaning boshqa madrasalaridan bir oz farq qiladi. Xushqad peshtoqning ikki yonida besh ravoqli galereyalari bor. Darvozaxona atrofidagi 9 ta xonaning usti gumbazlar bilan yopilgan. Binoning ichki tuzilishi ham boshqa madrasalardan bir oz farq qiladi. Hovli 76 ta bir qavatli hujralar bilan o ‘ralgan, tashqi ayvonning k o ‘cha tomoni past devor bilan to‘silgan43. Pahlavon Mahmud maqbarasi Xiva arxitektura yodgorliklaridan biri Pahlavon Mahmud maqbarasidir. U moviy gumbazli xonaqoh, maqbara va ziyoratxonadan iborat kompleksdir. Maqbara Pahlavon Mahmud daxmasi ustida 1664-yilda qurilgan kichik sinch imorat o ‘rnida 1810 - 1835-yillarda bunyod etilgan. Unga peshtoqli darvozaxona orqali kiriladi, so‘ng kichik hovliga o‘tiladi. Qarshida buyuk peshtoq va gumbazli xonaqoh, maqbara, g'arbda qorixona, sharqda nafis o ‘ymakor ustunli ayvon joylashgan. Hovli sahnida “muqaddas” quduq bor. Xonaqoh peshtoqining yuzasi g‘ishtin; gumbazi moviy rang sirkor koshinlar bilan bezatilgan. Maqbaraning ichkarisi ham gumbaz qubbasigacha moviy rang sopol bilan juda nozik va nafis ishlangan. Bezak gullar orasidagi so‘zlar Pahlavon Mahmud ruboiylaridan keltirilgan. 1913-yilda Pahlavon Mahmud maqbarasi hovlisining g‘arbiga ikki qavatli qorixona, uning qarshisiga ayvon qurilgan. Kompleks Xiva 43 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet. 41 me’morchiligining noyob namunasi bo‘lib, unda XIX asrdagi badiiy san'at uslubi yorqin aks etgan44. 44 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: 2004. B.432. 42 Xulosa “Markaziy Osiyo marvaridi” sifatida tanilgan O‘zbekiston tarixiy Ipak yo‘lida joylashgan. Bu yerda turk va islom me’morchiligining noyob asarlari saqlab qolingan. Asrlar davomida karvonlar o‘tish joylaridan biri bo‘lgan O‘zbekistondagi me’moriy obidalar tuzilishi va shakliga O‘rta Osiyo aholisining ijtimoiy hayoti, turmush tarzi va islom dini mafkurasi madaniy hayotga oid bu sohaga ham kuchli ta’sir qilganini ko‘rish mumkin va shu bilan birga betakror madrasalar, ko‘k gumbazli majmualar, karvonsaroylar, masjidlar va mashhur islom olimlarining qabrlari bor. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ajdodlarimizdan qolgan madaniy tarixiy merosga e’tibor kuchaydi, tarixiy yodgorliklar davlat nazorati ostiga olindi. Uning tashqi qiyofasi tubdan o‘zgardi. Qolaversa, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi natijasida uning yangi yo‘nalishda ravnaq topishi uchun qulay shart- sharoitlar yuzaga kedi. Asrlar davomida to‘plangan va avloddan-avlodga o‘tib kelgan, boyib brogan me’morchilik yuqor darajada rivojlandi. Istiqlol yillarida Buxoro, Samarqand, Termiz, Xiva, Toshkent. Qo‘qon, Shahrisabz kabi shaharlarda ulug’ ajdodlarimizning yuksak iste’dodi bilan bunyod etilgan obidalar o‘zining haqiqiy qadr-qimmatini topdi, ularni ta'mirlash va asl qiyofasini tiklash davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Toptalgan tariximiz, qutlug’ qadamjolar, hatto nomlari ham unutilayozgan obidalar ta’mirlandi, qayta tiklandi. Imom al Buxoriy, Imom at-Termiziy, Abu Mansur al-Moturudiy, Ahmad al- Farg’oniy, Burhoniddin al-Marg’inoniy, Mahmud az-Zamaxshariy kabi ulug’ allomalarimizning sha’nlariga munosib yodgorlik majmualar yaratildi. Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda Sohibqiron Amir Temur, Toshkentda Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Urganchda Jaloliddin Manguberdi, Termizda Alpomish haykallari qad ko‘tardi. Bugungi kunda mamlakatimizda yetti mingdan ortiq yodgorlik, shu jumladan, 2500 ta me’moriy obida, 2700 tadan ortiq monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan. 43 Foydalanilgan adabiyotlar Prezident asarlari 1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.: “O‘zbekiston”, 1999. 456 bet. 2. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish eng buyuk saodatdir. T.: “O‘zbekiston”,2017. 543 bet. Asosiy adabiyotlar 1. Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: “Princeton University press”, 2013. P. 686. 2. Agzamova G. O‘zbekiston shaharlari. XVI-XIX asrning o‘rtalarida.T.: “Adabiyot uchqunlari”, 2017. 228 bet. 3. Murtozova S. O‘zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo‘shimcha manbalar. Qarshi: “Nasaf”, 2013. 60 bet. 4. Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: “Fan”, 2009. 223 bet. 5. Uralov A.S. Me’moriy shakllarni uyg’unlashtirish va bezash. Samarqand, 2003. 320 bet. 6. Alimova D. O‘zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: “Sharq”, 2001. 240 bet. 7. Nozilov D.A., Uralov A.S. O‘rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 242 bet. 8. Uralov A.S. Markaziy Osiyo o‘tmishdagi jamoat binolari arxitekturasi. Samarqand: Ijod press, 2006. 134 bet. 9. Uralov A.S. Xalq xammomlari. T.: Sharq, 1987. 231 bet. 10. Uralov A.S. Vanna muollajasi Yevropadan olinganmi. T.: Moziydan sado, 2002. 323 bet. 11. Uralov A.S. O‘tmishdagi davolash va shifobaxsh muassasalari. T.: Sharq, 1990. 110 bet. 44 12. Nozilov D.A., Uralov A.S. O‘rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavxalar. T.: Ijod press, 2004. 342 bet. 13. Uralov A.S., Xojixonov M. Temuriylar ma’naviyati va madaniyati. Samarqand: Art Flex, 1999. 323 bet. 14. Valixo‘jayev B. Samarqand oliy ta’lim-madrasayi oliya tarixidan lavxalar. Samarkand: Art Flex, 2001. 231 bet. 15. Uralov A., Yusupov R. O‘rta Osiyoning ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari. Samarqand: Art Flex, 2005. 334 bet. Internet saytlari 1. http://historyworld.net 2. http://xorazmiy.uz 3. http://Shosh.uz 4. http://Arxiv.uz