MUSTAQILLIK YILLARI TADQIQOTLARIDA O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARI TARIXI

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

7

Sahifalar soni

45

Faytl hajmi

115,4 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUSTA’LIM VAZIRLIGI KURS ISHI MUSTAQILLIK YILLARI TADQIQOTLARIDA O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARI TARIXI Toshkent-2023 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUSTA’LIM VAZIRLIGI KURS ISHI MUSTAQILLIK YILLARI TADQIQOTLARIDA O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARI TARIXI Toshkent-2023
1 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. 3 I BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI……………………………………………...………………………5 I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi……….............5 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi…………...………..16 II BOB. MEMORIY OBIDALARNING TADQIQOTLARDA YORITILISHI…………………………………………………………………...24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi…………………………………………………………………..…….24 II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar…………………………………….………………………………..….34 XULOSA…………………………………………………………………………43 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR…….…………………..44 1 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. 3 I BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI……………………………………………...………………………5 I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi……….............5 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi…………...………..16 II BOB. MEMORIY OBIDALARNING TADQIQOTLARDA YORITILISHI…………………………………………………………………...24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi…………………………………………………………………..…….24 II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar…………………………………….………………………………..….34 XULOSA…………………………………………………………………………43 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR…….…………………..44
2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekistonning Mustaqillik davri taraqqiyoti ijtimiy-siyosiy hayotimizning barcha sohalarida bo‘lgani kabi ilm-fan sohasida ham tarixiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqardi. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish, o‘tmishdagi boy an’analarni milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Ayniqsa tarix fanining nazariy-uslubiy asoslari, uning maqsad va vazifalari tubdan o‘zgardi. Birinchi prezidentimiz I. A. Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “ O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g’risida” gi qaroridan so‘ng O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishga yondoshuvlar ham ancha o‘zgardi1. Ilgari Sovet hokimyati mafkurasiga xizmat qilgan tarix fani zimmasiga xalqning tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixni yaratish vazifasi yuklandi. Mustaqillikka erishgach O‘zbekiston o‘tgan yillar ichida mashaqqatli va sharafli yo‘lni bosib o‘tdi. Bun oldindan yaxshi bilgan birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda “O‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘limiz – bu gul bilan qoplangan yo‘l emas, bu totalitarizm merosidan xalos bo‘lish va poklanish, mafkuraviy illati yetkazgan ziyon-zahmatlarni bartaraf etish qiyin, uzoq davometadigan yo‘ldir”, deb aytgan so‘zlari nihoyatda haqiqatga yaqin ekanligini yana bir bor anglaymiz2. Xalqning o‘zini anglab yetishiga xizmat qilish tarix fanining muhim nazariy asosidir. Barcha davlatlarda va ko‘p davrlar davomida tarix faniga xalq o‘zligini va milliy g’ururini anglab yetishga yordam beruvchi asosiy vositalardan biri sifatida qarab kelinadi va bu haqiqatga har tomonlama mos kelishi ham o‘z isbotini topgan. Bunga misol tariqasida bir qanha fikrlarni keltirib o‘tish, president asarlaridan iqtiboslar berish mumkin. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek, “ Tarix xotirasi xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining 1 O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar Mahkamasining 232-sonli qarori. Xalq so’zi, 1998-yil 29-iyul. 2 Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O’zbekiston, 2011. 27-bet. 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekistonning Mustaqillik davri taraqqiyoti ijtimiy-siyosiy hayotimizning barcha sohalarida bo‘lgani kabi ilm-fan sohasida ham tarixiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqardi. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish, o‘tmishdagi boy an’analarni milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Ayniqsa tarix fanining nazariy-uslubiy asoslari, uning maqsad va vazifalari tubdan o‘zgardi. Birinchi prezidentimiz I. A. Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “ O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g’risida” gi qaroridan so‘ng O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishga yondoshuvlar ham ancha o‘zgardi1. Ilgari Sovet hokimyati mafkurasiga xizmat qilgan tarix fani zimmasiga xalqning tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixni yaratish vazifasi yuklandi. Mustaqillikka erishgach O‘zbekiston o‘tgan yillar ichida mashaqqatli va sharafli yo‘lni bosib o‘tdi. Bun oldindan yaxshi bilgan birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda “O‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘limiz – bu gul bilan qoplangan yo‘l emas, bu totalitarizm merosidan xalos bo‘lish va poklanish, mafkuraviy illati yetkazgan ziyon-zahmatlarni bartaraf etish qiyin, uzoq davometadigan yo‘ldir”, deb aytgan so‘zlari nihoyatda haqiqatga yaqin ekanligini yana bir bor anglaymiz2. Xalqning o‘zini anglab yetishiga xizmat qilish tarix fanining muhim nazariy asosidir. Barcha davlatlarda va ko‘p davrlar davomida tarix faniga xalq o‘zligini va milliy g’ururini anglab yetishga yordam beruvchi asosiy vositalardan biri sifatida qarab kelinadi va bu haqiqatga har tomonlama mos kelishi ham o‘z isbotini topgan. Bunga misol tariqasida bir qanha fikrlarni keltirib o‘tish, president asarlaridan iqtiboslar berish mumkin. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek, “ Tarix xotirasi xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining 1 O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar Mahkamasining 232-sonli qarori. Xalq so’zi, 1998-yil 29-iyul. 2 Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O’zbekiston, 2011. 27-bet.
3 xolis va haqqoniy tarixni tiklash, milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftihorni tiklash va o‘stirishda g’oyat muhim o‘rin tutadi”3. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning ottmishdagi ba’zi bir binolari va inshootlari tarixini o‘rganishga doir ilmiy ishlar, kitoblar, risola va maqolalar nashr etildi. Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me’moriy obidalari haqida ma’lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya- universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovning Ulug'bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A. O‘raqov va M. Xojixonovning “Temuriylar ma'naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me’moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim- tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag'ishlangan. Ko‘rib turibmizki, yuqorida nomlari tilga olingan mualliflarning asarlarida O‘rta Osiyo yoki O‘zbekistondagi o‘mishda bunyod etilgan bino va inshootlar, me’moriy obidalarnmg ayrim turlari yoki alohida guruhlari tahiil qilingan xolos. O‘zbekistorining o‘tmishdagi jamoat binolari va inshootlarining 3 Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 140-bet. 3 xolis va haqqoniy tarixni tiklash, milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftihorni tiklash va o‘stirishda g’oyat muhim o‘rin tutadi”3. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning ottmishdagi ba’zi bir binolari va inshootlari tarixini o‘rganishga doir ilmiy ishlar, kitoblar, risola va maqolalar nashr etildi. Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me’moriy obidalari haqida ma’lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya- universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovning Ulug'bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A. O‘raqov va M. Xojixonovning “Temuriylar ma'naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me’moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim- tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag'ishlangan. Ko‘rib turibmizki, yuqorida nomlari tilga olingan mualliflarning asarlarida O‘rta Osiyo yoki O‘zbekistondagi o‘mishda bunyod etilgan bino va inshootlar, me’moriy obidalarnmg ayrim turlari yoki alohida guruhlari tahiil qilingan xolos. O‘zbekistorining o‘tmishdagi jamoat binolari va inshootlarining 3 Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 140-bet.
4 barcha turlarini o‘ziga qamrab Bo‘lgan, ularning shakllanish va rivojlanish jarayonini aks ettirishga bag’ishlangan kitob yoki o‘quv adabiyoti hozirgacha yaratilmagan. Tadqiqotning maqsadi: Ushbu mavzu doirasida yaratilgan tadqiqot ishlarini o‘rganib,ularni qiyosiy tahlil qilish orqali me’moriy obidalar tarixini ochib beruvchi ma;lumotlarni boyitishga xissa qo‘shish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Boy tarixga ega davlatimizning o‘tmishdagi me’moriy obidalarini, ularning tarixi, vujudga kelish shart-sharoitlari hamda zaruratlari, turli ko‘rinishlari va bugungi shakli, ularni qurdirgan shaxslar va joylashgan o‘rni haqidagi malumotlar Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat. 4 barcha turlarini o‘ziga qamrab Bo‘lgan, ularning shakllanish va rivojlanish jarayonini aks ettirishga bag’ishlangan kitob yoki o‘quv adabiyoti hozirgacha yaratilmagan. Tadqiqotning maqsadi: Ushbu mavzu doirasida yaratilgan tadqiqot ishlarini o‘rganib,ularni qiyosiy tahlil qilish orqali me’moriy obidalar tarixini ochib beruvchi ma;lumotlarni boyitishga xissa qo‘shish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Boy tarixga ega davlatimizning o‘tmishdagi me’moriy obidalarini, ularning tarixi, vujudga kelish shart-sharoitlari hamda zaruratlari, turli ko‘rinishlari va bugungi shakli, ularni qurdirgan shaxslar va joylashgan o‘rni haqidagi malumotlar Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat.
5 I.BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI. I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixiga doir mavzularda tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchi olimlar o‘z ilmiy ishlari jarayonida O‘zbekistonning o‘tmishdagi jamoat binolari tarixiga ko‘p martalab murojaat etadilar, chunki tarix bu nafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga, mos tarzda yaratilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan moddiy madaniyatimiz tarixi hamdir4. Ilk o‘rta va o‘rta asrlarning ta’lim-tarbiya muassasalari maktablar “Maktab” deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo‘lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O‘rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Maktablar bolalarga boshlang’ich ta’lim berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o‘qish va yozishni, husnixatni o‘rganganlar. O‘qish va yozishni bilgan yoshlar Qur’onni, nomozni va turkiy tildagi asarlarni yod olganlar5. Maktablarda ta'limning asosiy shakli bo‘lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o‘qiy boshlagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o‘qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hollarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an’analarga ko‘ra, qiz va o‘g’il bolalar ajratib o‘qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o‘g’il bolalar esa maktabda o‘qishgan. Boy xonadonlarning farzandlari odatda o‘z uylarida o‘qituvchi yollanib o‘qitilgan. Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda O‘rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e’tiborga olingan. Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog’idagi maktabda o‘quv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan 4 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.: O’zbekiston, 1999. 456-bet. 5 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P.686. 5 I.BOB. O‘RTA OSIYO ME’MORIY OBIDALARINING TURLARI VA AHAMIYATI. I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o‘rganilishi O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixiga doir mavzularda tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchi olimlar o‘z ilmiy ishlari jarayonida O‘zbekistonning o‘tmishdagi jamoat binolari tarixiga ko‘p martalab murojaat etadilar, chunki tarix bu nafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga, mos tarzda yaratilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan moddiy madaniyatimiz tarixi hamdir4. Ilk o‘rta va o‘rta asrlarning ta’lim-tarbiya muassasalari maktablar “Maktab” deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo‘lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O‘rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Maktablar bolalarga boshlang’ich ta’lim berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o‘qish va yozishni, husnixatni o‘rganganlar. O‘qish va yozishni bilgan yoshlar Qur’onni, nomozni va turkiy tildagi asarlarni yod olganlar5. Maktablarda ta'limning asosiy shakli bo‘lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o‘qiy boshlagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o‘qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hollarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an’analarga ko‘ra, qiz va o‘g’il bolalar ajratib o‘qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o‘g’il bolalar esa maktabda o‘qishgan. Boy xonadonlarning farzandlari odatda o‘z uylarida o‘qituvchi yollanib o‘qitilgan. Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda O‘rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e’tiborga olingan. Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog’idagi maktabda o‘quv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan 4 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.: O’zbekiston, 1999. 456-bet. 5 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P.686.
6 ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori L.Y.Mankovskayaning ma’lum qilishicha, Buxorodagi mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo‘lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o‘tilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog’och sinchli, ustunli, to‘sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g’ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan6. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo‘lib, u tarhda 29 ga 30 metr, o‘rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5 ga 10,5 metrga teng bo‘lgan. Maktab tarkibida o‘qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo‘lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o‘rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko‘p bo‘lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat guzar, mahkama, madrasa yoki ibodat masjid, xonaqoh binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniqlashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida xonalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi. Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O‘rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to‘g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning “Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji” kitobida ko‘rsatilishicha, 1864-1868-yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So‘fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876-yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko‘rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning 6 Agzamova G. O’zbekiston shaharlari XVI-XIX asrning o’rtalarida. T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 228-bet. 6 ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori L.Y.Mankovskayaning ma’lum qilishicha, Buxorodagi mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo‘lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o‘tilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog’och sinchli, ustunli, to‘sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g’ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan6. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo‘lib, u tarhda 29 ga 30 metr, o‘rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5 ga 10,5 metrga teng bo‘lgan. Maktab tarkibida o‘qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo‘lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o‘rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko‘p bo‘lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat guzar, mahkama, madrasa yoki ibodat masjid, xonaqoh binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniqlashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida xonalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi. Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O‘rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to‘g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning “Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji” kitobida ko‘rsatilishicha, 1864-1868-yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So‘fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876-yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko‘rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning 6 Agzamova G. O’zbekiston shaharlari XVI-XIX asrning o’rtalarida. T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 228-bet.
7 ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo‘lgan degan fikrlar butkul noo‘rindir. Ibn Sinoning fikricha, bolaga o‘z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o‘rgatish va uni san’at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o‘zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar “maktabdor” deb atalib, ular bolalarga o‘qish va husnixatni o‘rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o‘rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa “otinoyi” deb atalib, ular o‘z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o‘qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o‘g’il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o‘qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida “qizlar maktabi” - belgilangan. Bunday maktabdagi o‘quvchilar soni 10-20 tagacha bo‘lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig’i, xalfa esa o‘qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur’oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o‘rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo‘lish shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi, odob- axloq mavzusidagi pandnoma, she’riy asarlarni o‘qish va yodlash nazarda tutilgan7. Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o‘g’il bolalar bilan qo‘shib o‘qitilgan. Bu davrda Farg’ona viloyatida ham anchagina o‘quv maskanlari bo‘lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o‘g’il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo‘ljallangan. Ularda 24690 ta o‘g’il bola va 6559 ta qiz bolalar ta’lim olgan. Bu davrdagi ta’lim tizimi O‘rta Osiyoda asosan uchta yo‘nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid maktablari. O‘zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o‘rta asrlar ta’lim an’analariga asoslangan maktablar “eski maktablar” deb atalgan bo‘lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang’ich ta'lim rus maktablari bo‘lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi 7 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 231-bet. 7 ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo‘lgan degan fikrlar butkul noo‘rindir. Ibn Sinoning fikricha, bolaga o‘z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o‘rgatish va uni san’at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o‘zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar “maktabdor” deb atalib, ular bolalarga o‘qish va husnixatni o‘rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o‘rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa “otinoyi” deb atalib, ular o‘z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o‘qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o‘g’il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o‘qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida “qizlar maktabi” - belgilangan. Bunday maktabdagi o‘quvchilar soni 10-20 tagacha bo‘lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig’i, xalfa esa o‘qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur’oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o‘rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo‘lish shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi, odob- axloq mavzusidagi pandnoma, she’riy asarlarni o‘qish va yodlash nazarda tutilgan7. Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o‘g’il bolalar bilan qo‘shib o‘qitilgan. Bu davrda Farg’ona viloyatida ham anchagina o‘quv maskanlari bo‘lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o‘g’il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo‘ljallangan. Ularda 24690 ta o‘g’il bola va 6559 ta qiz bolalar ta’lim olgan. Bu davrdagi ta’lim tizimi O‘rta Osiyoda asosan uchta yo‘nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid maktablari. O‘zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o‘rta asrlar ta’lim an’analariga asoslangan maktablar “eski maktablar” deb atalgan bo‘lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang’ich ta'lim rus maktablari bo‘lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi 7 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 231-bet.
8 hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi. Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o‘rgatib, mustamlaka o‘lkalar uchun tarjimon (tilmoch) lar tayyorlash bo‘lgan. 1917-yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko‘rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O‘zbekiston hududida bo‘lgan. Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil bo‘lgan. 1905-yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida “musulmon” cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga odatda rus muallimi, musulmon sinflari o‘quvchilariga esa mahalliy, ya’ni musuimon muallimi dars bergan. Ayri rus tuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o‘rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta’lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o‘zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma’rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o‘zida aks ettirgan edi8. Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o‘qitilgan. Eski maktablardagi yakka o‘qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o‘tiladi, sinflarda geografik xaritalar, globuslar va boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalar paydo bo‘ladi, maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi, sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo‘lib, 1914-1915-yillardan boshlab ayrim jadid maktablarida 2 bosqichli boshlang’ich va yuqori sinflardan tuzilgan ta’lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan9. 8 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 31-bet. 9 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 43-bet. 8 hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi. Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o‘rgatib, mustamlaka o‘lkalar uchun tarjimon (tilmoch) lar tayyorlash bo‘lgan. 1917-yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko‘rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O‘zbekiston hududida bo‘lgan. Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil bo‘lgan. 1905-yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida “musulmon” cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga odatda rus muallimi, musulmon sinflari o‘quvchilariga esa mahalliy, ya’ni musuimon muallimi dars bergan. Ayri rus tuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o‘rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta’lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o‘zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma’rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o‘zida aks ettirgan edi8. Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o‘qitilgan. Eski maktablardagi yakka o‘qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o‘tiladi, sinflarda geografik xaritalar, globuslar va boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalar paydo bo‘ladi, maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi, sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo‘lib, 1914-1915-yillardan boshlab ayrim jadid maktablarida 2 bosqichli boshlang’ich va yuqori sinflardan tuzilgan ta’lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan9. 8 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 31-bet. 9 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 43-bet.
9 Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me'moriy obidalari haqida ma'lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovnmg Ulug’bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A.O‘ralqv va M.Xojixonovning “Temuriylar ma’naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me'moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag’ishlangan10. Madrasa so‘zi arabcha “o‘rganmoq” ma'nosini anglatib, u O‘rta Osiyoda umumiy va oliy ta’lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta’lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan. Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon madrasasi va XII asr o‘rtalarida qurilgan 10 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 166-bet. 9 Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o‘zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o‘tgan. P.Sh.Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi me'moriy obidalari haqida ma'lumotlar mavjud. B.Valixo‘jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o‘zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh.G’affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M.Mamadazimovnmg Ulug’bek va uning rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan. A.O‘ralqv va M.Xojixonovning “Temuriylar ma’naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me'moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo‘llanma mualliflari O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o‘rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O‘ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to‘liq bag’ishlangan10. Madrasa so‘zi arabcha “o‘rganmoq” ma'nosini anglatib, u O‘rta Osiyoda umumiy va oliy ta’lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta’lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan. Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon madrasasi va XII asr o‘rtalarida qurilgan 10 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 166-bet.
10 Qusamiya madrasalari o‘sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan11. Bundan maqsad bir joyning o‘zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o‘z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo‘lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o‘z masjidiga ega bo‘lgan12. K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda-Poyqaboq darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb ko‘rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi bo‘lgan bo‘lishi mumkin, deydi. Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O‘rta Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi madrasalardan ko‘p bo‘lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko‘ra Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri-XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo‘lib, ularning har birida to‘rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa bo‘lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan. IX-X asrlarda Samarqand ham O‘rta Osiyodagi ilm-fan va taim markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo‘lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. K.Kattayev o‘zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar bo‘lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan. XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och Bo‘g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo‘yiga cho‘ziq to‘g’ri to‘rt burchakli, ichki 11 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 384-bet. 12 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 62-bet. 10 Qusamiya madrasalari o‘sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan11. Bundan maqsad bir joyning o‘zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o‘z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo‘lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o‘z masjidiga ega bo‘lgan12. K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda-Poyqaboq darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb ko‘rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi bo‘lgan bo‘lishi mumkin, deydi. Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O‘rta Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi madrasalardan ko‘p bo‘lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko‘ra Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri-XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo‘lib, ularning har birida to‘rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa bo‘lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan. IX-X asrlarda Samarqand ham O‘rta Osiyodagi ilm-fan va taim markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo‘lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. K.Kattayev o‘zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar bo‘lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan. XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och Bo‘g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo‘yiga cho‘ziq to‘g’ri to‘rt burchakli, ichki 11 Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 384-bet. 12 Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: Nasaf, 2013. 62-bet.
11 hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko‘rinishida shakllangan. Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur’onni ovoz chiqarib o‘qish adab ilmi adabiyotlarini o‘rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo‘lmaganligi ko‘rsatilgan. Madrasalar tarkibiy jihatdan ichki hovlili , yozgi va qisnki xonalar, hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo‘lgan. Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo‘jaz bog'- bo‘ston yoki hovuz bo‘lishi ko‘zda tutilgan, yirik, ikki qavat qilib qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora guldastalar qurish rasm bo‘lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon galereyalar bilan o‘ralib, hovli o‘rtasiga hovuz ishlangan. XV-XVI asrlarga kelib O‘rta Osiyoda qo‘sh madrasalar qurish ham paydo bo‘ladi. Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon madrasalari qo‘sh madrasalardir13. Madrasalarda o‘nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar. Masalan, Marvdagi XI-XII asr madrasalarida yuzlab, Buxorodagi XIII asr Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o‘qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi bu yerdagi eng yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven Xadenning “Osiyo bo‘ylab” nomli kitobida yozilishicha, 1894-yili Qo‘qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo‘lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar o‘tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo‘lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan. Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o‘spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o‘qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan14. Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o‘qish muddati 8 yil bo‘lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o‘rta va yuqori doiradagi nafaqalar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o‘z maoshlariga ega bo‘lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash 13 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 187-bet. 14 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq , 2006. 74-bet. 11 hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko‘rinishida shakllangan. Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur’onni ovoz chiqarib o‘qish adab ilmi adabiyotlarini o‘rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo‘lmaganligi ko‘rsatilgan. Madrasalar tarkibiy jihatdan ichki hovlili , yozgi va qisnki xonalar, hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo‘lgan. Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo‘jaz bog'- bo‘ston yoki hovuz bo‘lishi ko‘zda tutilgan, yirik, ikki qavat qilib qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora guldastalar qurish rasm bo‘lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon galereyalar bilan o‘ralib, hovli o‘rtasiga hovuz ishlangan. XV-XVI asrlarga kelib O‘rta Osiyoda qo‘sh madrasalar qurish ham paydo bo‘ladi. Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon madrasalari qo‘sh madrasalardir13. Madrasalarda o‘nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar. Masalan, Marvdagi XI-XII asr madrasalarida yuzlab, Buxorodagi XIII asr Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o‘qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi bu yerdagi eng yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven Xadenning “Osiyo bo‘ylab” nomli kitobida yozilishicha, 1894-yili Qo‘qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo‘lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar o‘tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo‘lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan. Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o‘spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o‘qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan14. Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o‘qish muddati 8 yil bo‘lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o‘rta va yuqori doiradagi nafaqalar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o‘z maoshlariga ega bo‘lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash 13 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon, 2001. 187-bet. 14 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq , 2006. 74-bet.
12 chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o‘zlarining ko‘chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko‘chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar aniq ko‘rsatib qo‘yilgan15. XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligiga bo‘ysungan 30000 atrofida aholisi bo‘lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo‘lib, ularda 4300 talaba tahsil olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming aholisiga ega bo‘lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o‘nlab madrasalar mavjud bo‘lgan. 1894- yilda Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko‘rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o‘zbek yozuvini mukammal bilgan. “Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar” kitobining muallifi akademik B.Valixo‘jayevning yozishicha, madrasalar o‘z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo‘ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar “madrasa”, oliy ta'limga mo‘ljallangan muassasalar esa “madrasayi-oliya” deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o‘qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo‘nalishi, o‘quv jarayoni va tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan16. Xonaqoh so‘zi forscha bo‘lib, “xona-uy” ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor so‘fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanali hovlili oddiy imoratlar tarzida qurilmog'i, xonaqohda so‘fiylarning yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim- zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi. Ustoz so‘fiylar, ya'ni shayxlar vafot etgach, o‘z xonaqohlari qoshiga dafn etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo‘ygan xalq ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning 15 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 23-bet. 16 Valixo’jayev B. Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya tarixidan lavhalar, Samarqand: Kitobxon, 2001. 234- bet. 12 chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o‘zlarining ko‘chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko‘chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar aniq ko‘rsatib qo‘yilgan15. XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligiga bo‘ysungan 30000 atrofida aholisi bo‘lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo‘lib, ularda 4300 talaba tahsil olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming aholisiga ega bo‘lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o‘nlab madrasalar mavjud bo‘lgan. 1894- yilda Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko‘rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o‘zbek yozuvini mukammal bilgan. “Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar” kitobining muallifi akademik B.Valixo‘jayevning yozishicha, madrasalar o‘z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo‘ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar “madrasa”, oliy ta'limga mo‘ljallangan muassasalar esa “madrasayi-oliya” deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o‘qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo‘nalishi, o‘quv jarayoni va tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan16. Xonaqoh so‘zi forscha bo‘lib, “xona-uy” ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor so‘fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanali hovlili oddiy imoratlar tarzida qurilmog'i, xonaqohda so‘fiylarning yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim- zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi. Ustoz so‘fiylar, ya'ni shayxlar vafot etgach, o‘z xonaqohlari qoshiga dafn etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo‘ygan xalq ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning 15 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 23-bet. 16 Valixo’jayev B. Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya tarixidan lavhalar, Samarqand: Kitobxon, 2001. 234- bet.
13 xonaqohlari o‘ziga xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda so‘fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh- ziyoratgohlar shular jumlasidandir. XII asr o‘rtalarida so‘fiylar birodarligining rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan xonaqohlarning me'moriy ko‘rinishi va vazifalari ham o‘zgara boradi. Bu davr xonaqohlari me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha hujralar, so‘fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali samoxona, ustoz so‘fiy, ya'ni shayxning o‘z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga Qur'onni o‘qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari, darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona, matrab samo vaqtida na't va ilohiy qo‘shiq kuylovchilar o‘tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir. O‘rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o‘tmishda xalq ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to XVII asrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko‘rsatadi. Biroq, xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiy vazifalarining rivojlanish cho‘qqilari asosan Temuriylar davri XIV-XV asrlar va Shayboniylar XVI asr davriga to‘g'ri keladi. Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so‘fiylik) jamoasi faoliyatining nazoratini butkul o‘z qo‘llariga oladilar va o‘zlari ham tasavvuf ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf ta'limoti o‘sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining asoschilari esa xalq orasida katta obro‘ qozonib piru-ustozlarga aylangan edi. Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan, Qodiriya tariqati asoschisi va piri Abduqodir G'i-loniy, Yassaviya tariqati asoschisi va piri Xoja Ahmad Yassaviy. Naqshbandiya tariqati asoschisi Bahouddin Naqshband hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya, Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya, 13 xonaqohlari o‘ziga xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda so‘fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh- ziyoratgohlar shular jumlasidandir. XII asr o‘rtalarida so‘fiylar birodarligining rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan xonaqohlarning me'moriy ko‘rinishi va vazifalari ham o‘zgara boradi. Bu davr xonaqohlari me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha hujralar, so‘fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali samoxona, ustoz so‘fiy, ya'ni shayxning o‘z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga Qur'onni o‘qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari, darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona, matrab samo vaqtida na't va ilohiy qo‘shiq kuylovchilar o‘tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir. O‘rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o‘tmishda xalq ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to XVII asrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko‘rsatadi. Biroq, xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiy vazifalarining rivojlanish cho‘qqilari asosan Temuriylar davri XIV-XV asrlar va Shayboniylar XVI asr davriga to‘g'ri keladi. Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so‘fiylik) jamoasi faoliyatining nazoratini butkul o‘z qo‘llariga oladilar va o‘zlari ham tasavvuf ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf ta'limoti o‘sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining asoschilari esa xalq orasida katta obro‘ qozonib piru-ustozlarga aylangan edi. Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan, Qodiriya tariqati asoschisi va piri Abduqodir G'i-loniy, Yassaviya tariqati asoschisi va piri Xoja Ahmad Yassaviy. Naqshbandiya tariqati asoschisi Bahouddin Naqshband hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya, Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya,
14 Kubroviya, Madyaniya, Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar. Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk shoirlar; Zunnun Al- Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy kabi kimyo ilmi bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So‘fiy, Ibrohim Haqqiy singari falakiyot ilmining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa tarmoqlari bo‘yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi. “Qorixona” so‘zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o‘qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko‘zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyorlaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo shaharlari va qishloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko‘rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo‘y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta’sischilari o‘z mulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. “Qori” arabcha so‘z bo‘lib, o‘qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o‘qimoq ma'nosini anglatgan. Qorilar o‘lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o‘qishgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: ziyoratgoh masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko‘rinishida va ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqlanib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o‘qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to‘rt burchakli hovli tarzida bo‘lib, hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to‘rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo‘Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida bo‘lib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o‘choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tomonida shu yerlik eshonning qabri bo 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki metrcha chuqurlikda g'or bo‘lib, u chillaxona vazifasini o‘tagan17. 17 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 217-bet. 14 Kubroviya, Madyaniya, Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar. Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk shoirlar; Zunnun Al- Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy kabi kimyo ilmi bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So‘fiy, Ibrohim Haqqiy singari falakiyot ilmining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa tarmoqlari bo‘yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi. “Qorixona” so‘zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o‘qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko‘zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyorlaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo shaharlari va qishloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko‘rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo‘y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta’sischilari o‘z mulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. “Qori” arabcha so‘z bo‘lib, o‘qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o‘qimoq ma'nosini anglatgan. Qorilar o‘lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o‘qishgan. Qorixonalar O‘rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: ziyoratgoh masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko‘rinishida va ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqlanib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o‘qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to‘rt burchakli hovli tarzida bo‘lib, hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to‘rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo‘Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida bo‘lib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o‘choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tomonida shu yerlik eshonning qabri bo 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki metrcha chuqurlikda g'or bo‘lib, u chillaxona vazifasini o‘tagan17. 17 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 217-bet.
15 Qorixonalarni O‘rta Osiyoda chang to‘zonlar va qum bo‘ronlari kuzatiladigan miniaqalarda ko‘proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hoviisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona joylashgan. U XX asr boshida Hindiston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g’ishtin uslubda qurilgan18. 18 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet. 15 Qorixonalarni O‘rta Osiyoda chang to‘zonlar va qum bo‘ronlari kuzatiladigan miniaqalarda ko‘proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hoviisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona joylashgan. U XX asr boshida Hindiston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g’ishtin uslubda qurilgan18. 18 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet.
16 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi Tarixiy obidalar va madaniy merosimiz haqida ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar o‘tkazib, ko‘plab kitoblar yozilgan bo‘lsada, jamoat binolari tarixining hali fanga noma’lum va atroflicha o‘rganilmagan sohalari ham behisob. Shuni hisobga olib, 2000-yildan boshlab, O‘zbekiston Respublukasi Fanlar Akademiyasining Tarix, Arxeologiya va O‘zbekiston Respublukasi badiiy Akademiyasining San’atshunoslik instituti va olimlar bilan birgalikda “O‘zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan; so‘nggi bronza davridan hozirgi zamongacha bo‘lgan 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fundamental ilmiy adqiqotni yaratishga kirishildi. Ayniqsa, taniqli olim T.Shirinov O‘zbekistonda ilk davlatlar “voha davlatchiligi”, “shahar-davlatlar” Mesopatamiya, Misr, Xitoy, “Noma” davlatchiligi kabi bo‘lgan degan go‘yani ilgari surdi19. Haqiqatdan, ham tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyat da o‘z ichli qoniniyatlari asosida paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tizilmasi tashqaridan tahhor holda ko‘chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tig’iladi. O‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. Ana shunday jumboq sahifalardan biri davolash va shifobaxsh muassasalarning shakllanishi shaharlarda joylashishi, o‘tmishda xalq orasida tutgan o‘rni va roli, ularning me’morchilik va qurilish tarixidir. Jamoat binolarining bu xildagi namunalari qatoriga shifoxonalar, dorixonalar, hammomlar, garmobalar, shifobaxsh chashmalar hamda qator balnedavo muassasalari bularga mineral suvlar, qum va balchiqlar vositasida davolaydigan muassasalar, obzanxonalar ham kirgan. Ma’lumki, o‘tmishda VIII asrlardan boshlab Sharq mamkatlarida, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Misr, Iroq, Eron, Turkiya, O‘rta Osiyo va Kavkaz ortida tabobat ilmi ancha yaxshi rivojlanga va shu boisdan ham davolash niuassasalari xalq orasida e’tibor qozongan. Masalan, hozirgi O‘zbekiston hududida X asrda tibbiy ilmlar ancha riivojlanib, XI asrda va keyinchalik Buxoro, Samarqand, Ko‘hna Urganch, Toshkent kabi yirik sharlar o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. Sharq mamlakatlari xalqlari esa tabobatga oid turli xil 19 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet. 16 I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi Tarixiy obidalar va madaniy merosimiz haqida ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar o‘tkazib, ko‘plab kitoblar yozilgan bo‘lsada, jamoat binolari tarixining hali fanga noma’lum va atroflicha o‘rganilmagan sohalari ham behisob. Shuni hisobga olib, 2000-yildan boshlab, O‘zbekiston Respublukasi Fanlar Akademiyasining Tarix, Arxeologiya va O‘zbekiston Respublukasi badiiy Akademiyasining San’atshunoslik instituti va olimlar bilan birgalikda “O‘zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan; so‘nggi bronza davridan hozirgi zamongacha bo‘lgan 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fundamental ilmiy adqiqotni yaratishga kirishildi. Ayniqsa, taniqli olim T.Shirinov O‘zbekistonda ilk davlatlar “voha davlatchiligi”, “shahar-davlatlar” Mesopatamiya, Misr, Xitoy, “Noma” davlatchiligi kabi bo‘lgan degan go‘yani ilgari surdi19. Haqiqatdan, ham tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyat da o‘z ichli qoniniyatlari asosida paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tizilmasi tashqaridan tahhor holda ko‘chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tig’iladi. O‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. Ana shunday jumboq sahifalardan biri davolash va shifobaxsh muassasalarning shakllanishi shaharlarda joylashishi, o‘tmishda xalq orasida tutgan o‘rni va roli, ularning me’morchilik va qurilish tarixidir. Jamoat binolarining bu xildagi namunalari qatoriga shifoxonalar, dorixonalar, hammomlar, garmobalar, shifobaxsh chashmalar hamda qator balnedavo muassasalari bularga mineral suvlar, qum va balchiqlar vositasida davolaydigan muassasalar, obzanxonalar ham kirgan. Ma’lumki, o‘tmishda VIII asrlardan boshlab Sharq mamkatlarida, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Misr, Iroq, Eron, Turkiya, O‘rta Osiyo va Kavkaz ortida tabobat ilmi ancha yaxshi rivojlanga va shu boisdan ham davolash niuassasalari xalq orasida e’tibor qozongan. Masalan, hozirgi O‘zbekiston hududida X asrda tibbiy ilmlar ancha riivojlanib, XI asrda va keyinchalik Buxoro, Samarqand, Ko‘hna Urganch, Toshkent kabi yirik sharlar o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. Sharq mamlakatlari xalqlari esa tabobatga oid turli xil 19 Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet.
17 tibbiy muassasalar va shiioxorialardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalanib kelganlar. Tarixchi I.To‘xlievning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha VII - VIII asrlarga qadar keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga gramatika, musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga oid bilimlar ham o‘qitilgan. Shunisi qiziqki, buddizm keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarnung uchdan bir qismi savodxon bo‘lgan. Sharqda qo‘llanayotgan tibbiy yordam va xizmat turlari hali o‘rta asr Evropasuga ma'lum emas edi. VIII asrdayoq Suriya va Misrda yirik shifoxonalar - bemoristonlar tashkil qilinib, ularda yotib davolanish imkoni bo‘lgan. Shifoxonalar qurilishiga hokimlar, mansabdorlar, tibbiyot arboblari bosh-u qosh bo‘lganlar. Sharqning buyuk siymolari ulug' tabiblar Ar-Roziy va Abu Ali ibn Sinolar ham o‘z davrida jamoa binoalari qurilishishiga jiddiy yondoshganlar. Ar- Roziy Bag’dodda, Ibn Sino esa Hamadonda, shifoxotialar qurdirgan. Mazlum xalqqa atab "Dorush-shifolar qurish, tibbiyot sohiblarini tayyorlash, tabobat xizmatini to‘g'ri yo‘lga qo‘yish xayrli xizmatlar qatorlga kirib, el-yurt va hokimlar tomonidan qo‘llabquvvatlangan. “Islom sultonlari va ulug' hokimlar el sog'ligini yaxshilash uchun davlat homiyligi ostida dori-darmonlar va kimyoviyl malham moddalar yig'dilar. Bu ishga bilimdon tabiblami jalb etib qulay va yorug' shifoxonalar qurdilar”, deb yozgan edi XIII asrning iste’dodli arboblaridan biri Rashididdin. Eronning taniqli ilmiy markazlaridan bo‘lmish Ray, Isfaxon, Hamadon, Movarounnahrning Samarqand, Qo‘qon va Urganch shaharlarida X- XI asriarda yirik shifoxonalar bo‘lib, ularda xalq e’iborini qozongan tabiblar faoliyat ko‘rsatganlar. Bag'dod shahri o‘rta asriarda Sharq tabobat ilmining yirik markazlaridan biri bo‘lgan. Bu yerda X asrda beshta shifoxona qurilishi tashkil etilgan bo‘lib, ularni o‘z davrining mashhur tabibi Sinan Ibn Sabot boshqargan. Shifoxonalarning ikkitasi Dajla daryosi bo‘yiga, manzarali ya xushhavo joylarga qurilgan. Mazkur davolash muassasalarida bosh tabib va tabiblardan tashqari sanitarlar, xizmatchilar, qorovullar, xo‘jalik ishlarini boshqaruvchilar, osoyishtalik va tartib saqlovchilar singari shtatlar, ham belgilangan. Bag’dod shifoxonalarini tashkil etganlar orasida shahar hokimi Adud ad-Daula ham bo‘lgan. U o‘zi qurdirgan 17 tibbiy muassasalar va shiioxorialardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalanib kelganlar. Tarixchi I.To‘xlievning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha VII - VIII asrlarga qadar keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga gramatika, musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga oid bilimlar ham o‘qitilgan. Shunisi qiziqki, buddizm keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarnung uchdan bir qismi savodxon bo‘lgan. Sharqda qo‘llanayotgan tibbiy yordam va xizmat turlari hali o‘rta asr Evropasuga ma'lum emas edi. VIII asrdayoq Suriya va Misrda yirik shifoxonalar - bemoristonlar tashkil qilinib, ularda yotib davolanish imkoni bo‘lgan. Shifoxonalar qurilishiga hokimlar, mansabdorlar, tibbiyot arboblari bosh-u qosh bo‘lganlar. Sharqning buyuk siymolari ulug' tabiblar Ar-Roziy va Abu Ali ibn Sinolar ham o‘z davrida jamoa binoalari qurilishishiga jiddiy yondoshganlar. Ar- Roziy Bag’dodda, Ibn Sino esa Hamadonda, shifoxotialar qurdirgan. Mazlum xalqqa atab "Dorush-shifolar qurish, tibbiyot sohiblarini tayyorlash, tabobat xizmatini to‘g'ri yo‘lga qo‘yish xayrli xizmatlar qatorlga kirib, el-yurt va hokimlar tomonidan qo‘llabquvvatlangan. “Islom sultonlari va ulug' hokimlar el sog'ligini yaxshilash uchun davlat homiyligi ostida dori-darmonlar va kimyoviyl malham moddalar yig'dilar. Bu ishga bilimdon tabiblami jalb etib qulay va yorug' shifoxonalar qurdilar”, deb yozgan edi XIII asrning iste’dodli arboblaridan biri Rashididdin. Eronning taniqli ilmiy markazlaridan bo‘lmish Ray, Isfaxon, Hamadon, Movarounnahrning Samarqand, Qo‘qon va Urganch shaharlarida X- XI asriarda yirik shifoxonalar bo‘lib, ularda xalq e’iborini qozongan tabiblar faoliyat ko‘rsatganlar. Bag'dod shahri o‘rta asriarda Sharq tabobat ilmining yirik markazlaridan biri bo‘lgan. Bu yerda X asrda beshta shifoxona qurilishi tashkil etilgan bo‘lib, ularni o‘z davrining mashhur tabibi Sinan Ibn Sabot boshqargan. Shifoxonalarning ikkitasi Dajla daryosi bo‘yiga, manzarali ya xushhavo joylarga qurilgan. Mazkur davolash muassasalarida bosh tabib va tabiblardan tashqari sanitarlar, xizmatchilar, qorovullar, xo‘jalik ishlarini boshqaruvchilar, osoyishtalik va tartib saqlovchilar singari shtatlar, ham belgilangan. Bag’dod shifoxonalarini tashkil etganlar orasida shahar hokimi Adud ad-Daula ham bo‘lgan. U o‘zi qurdirgan
18 shifoxonaga 24 ta yetuk tabibni yig'ib, ularga homiylik qilgan va o‘z davrining mashur tabibi Abul Hasan ibn Gilmizni kasalxonaga bosh tabib etib tayinlagan. Tabiblar, odatda, bir necha tillarni bilganlar. Bu ularga bemorlar bilan suhbatlashishda, tibbiyotdan lalabalarga dars berinshda qo‘l kelgan. Bag’dod kasalxonalarida ko‘z kasalliklarini davolash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. U yerda telbalar uchun ham maxsus shifoxona tashkil etilib, u shahardan bir oz chetroqda jovlashtirilgan. Poytaxt Bag’doddan uzoqda joylashgan Shiroz, Isfaxon, Vosit kabi shaharlar ham o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. U yerlarda tabiblik mahoratiga ega bo‘lganligi haqidagi shahodatnomasi bor mutaxassislar ishlaganlar. Qadimgi arboblaming shifoxonalar oldiga mashshoqlarni tezib kelib turish odati bo‘lgan, chunki musiqa dardning oldini ga va charchoqni yo‘qotishga yordam bergan. Jamoat shifoxonalarini islom mamlakatlarida qurish butun asrlar davrida davom etib kelgan. Masalan, XIII asr o‘rtalarida Xaleb shahrida (Suriya) jamoat kasalxbnasi mavjud bo‘lib, XV asrda yana yangisi Arg’un al-Komiliy shifoxonasi qurilgan. Mazkur kasalxona bir necha hovlilan biriktiiruvchi katta bir bino kompleks ko‘rinishida bo‘lib, alohida hovlilar atrofida yotib va qatnab davolanuvchi bemorlar uchun maxsus xonalar, oshxonalar va boshqa yordamchi xonalar joylashgan Kasalxona binosi ziynatli, muqarnas, tupbarggul tarzidagi bezaklar, marmar va fayansdan ishlangan sadaf naqshlar bilan bezftilgan. Islom mamlakatlaridagi shifoxonalar va tibbiy xizmat turlari Movaraunnahr va Xuroson shaharlariga ham xos bo‘lgan. Hozirgi O‘rta Osiyo respublikalari hududida - o‘z davrining' ulug' allomalari Beruniy, Amir Temur, Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Ibn Sino va qator hokimlar xalq orasida sog'liqni saqlash ishlari bilan shug'ullanib shifoxonalar qurdirganSamarqand shifoxonasi qoshida yuqoridagi vaqfda ko‘rsatilishicha, qatnab, davolanuvclu kasallar uchun kichik shifoxona “nimak bemoriston”, ya'ni darmonxona ham tashkil qilingan20. Shifoxona nizomida bu yerda nafaqat kasallar, balki nogironlar, majruhlar, qarovsiz qolgan qariyalar ham manzil topganlar, deb aytilgan. Samarqand shifoxonasining qancha vaqt faoliyat ko‘rsatganligi noma’lum, ammo u XIII asrga 20 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati. Samarqand: Kitobxon, 1996. 164-bet. 18 shifoxonaga 24 ta yetuk tabibni yig'ib, ularga homiylik qilgan va o‘z davrining mashur tabibi Abul Hasan ibn Gilmizni kasalxonaga bosh tabib etib tayinlagan. Tabiblar, odatda, bir necha tillarni bilganlar. Bu ularga bemorlar bilan suhbatlashishda, tibbiyotdan lalabalarga dars berinshda qo‘l kelgan. Bag’dod kasalxonalarida ko‘z kasalliklarini davolash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. U yerda telbalar uchun ham maxsus shifoxona tashkil etilib, u shahardan bir oz chetroqda jovlashtirilgan. Poytaxt Bag’doddan uzoqda joylashgan Shiroz, Isfaxon, Vosit kabi shaharlar ham o‘z shifoxonalariga ega bo‘lgan. U yerlarda tabiblik mahoratiga ega bo‘lganligi haqidagi shahodatnomasi bor mutaxassislar ishlaganlar. Qadimgi arboblaming shifoxonalar oldiga mashshoqlarni tezib kelib turish odati bo‘lgan, chunki musiqa dardning oldini ga va charchoqni yo‘qotishga yordam bergan. Jamoat shifoxonalarini islom mamlakatlarida qurish butun asrlar davrida davom etib kelgan. Masalan, XIII asr o‘rtalarida Xaleb shahrida (Suriya) jamoat kasalxbnasi mavjud bo‘lib, XV asrda yana yangisi Arg’un al-Komiliy shifoxonasi qurilgan. Mazkur kasalxona bir necha hovlilan biriktiiruvchi katta bir bino kompleks ko‘rinishida bo‘lib, alohida hovlilar atrofida yotib va qatnab davolanuvchi bemorlar uchun maxsus xonalar, oshxonalar va boshqa yordamchi xonalar joylashgan Kasalxona binosi ziynatli, muqarnas, tupbarggul tarzidagi bezaklar, marmar va fayansdan ishlangan sadaf naqshlar bilan bezftilgan. Islom mamlakatlaridagi shifoxonalar va tibbiy xizmat turlari Movaraunnahr va Xuroson shaharlariga ham xos bo‘lgan. Hozirgi O‘rta Osiyo respublikalari hududida - o‘z davrining' ulug' allomalari Beruniy, Amir Temur, Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Ibn Sino va qator hokimlar xalq orasida sog'liqni saqlash ishlari bilan shug'ullanib shifoxonalar qurdirganSamarqand shifoxonasi qoshida yuqoridagi vaqfda ko‘rsatilishicha, qatnab, davolanuvclu kasallar uchun kichik shifoxona “nimak bemoriston”, ya'ni darmonxona ham tashkil qilingan20. Shifoxona nizomida bu yerda nafaqat kasallar, balki nogironlar, majruhlar, qarovsiz qolgan qariyalar ham manzil topganlar, deb aytilgan. Samarqand shifoxonasining qancha vaqt faoliyat ko‘rsatganligi noma’lum, ammo u XIII asrga 20 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati. Samarqand: Kitobxon, 1996. 164-bet.
19 Chingizxon bosqini davrida yakson qilingan ko‘rinadi. Hozirgi davrda bu binodan, afsuski, nishona ham qolgan emas. Samarqand shifoxonasi kabi davolash muassasasi Xorazmnung qadimgi joylahsgan hududidan ham topilgan21. O‘rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridan biri hammom qurish san’atidir. Harmrjomlarning xizmat doirasi ko‘p bo‘lib ular o‘tmishda dam olish, kuchqudrat va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan. Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’ bo‘lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o‘tmishda mashhur allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo‘lgan. Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O‘zga yiirtlardan horib, uzoq yo‘l yurib kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to‘la bo‘lib, ularda erkak va ayollar o‘zlariga belgilangan kunlarda cho‘milishgan. Ba'zida ayollarning alohida hammomlari bo‘lgan. Yozishlaricha, qadimgi turklar “charga” (chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o‘z qo‘shinlari bilan 22 birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni turklardan o‘rgangan va o‘z qo‘shinlariga tadbiq etganlar. O‘rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo‘li o‘tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy bo‘lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom bo‘lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng mashhuri Darvozai Mansur mahallasidagi “Xon hammomi” hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor, 9 ta guzar hammomlari Xo‘jandda guzar hammomlaridan tashqari, 2 ta bozor hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O‘rta Tepaning 7 tadan bozor va guzar hammomi bo‘lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta hammom ishlab turgan. O‘rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir ham tarixiy hammomlar mavjud bo‘lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda. O‘gan davr mobaynida 21 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Ijod Press, 2001. 187-bet. 19 Chingizxon bosqini davrida yakson qilingan ko‘rinadi. Hozirgi davrda bu binodan, afsuski, nishona ham qolgan emas. Samarqand shifoxonasi kabi davolash muassasasi Xorazmnung qadimgi joylahsgan hududidan ham topilgan21. O‘rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridan biri hammom qurish san’atidir. Harmrjomlarning xizmat doirasi ko‘p bo‘lib ular o‘tmishda dam olish, kuchqudrat va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan. Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’ bo‘lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o‘tmishda mashhur allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo‘lgan. Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O‘zga yiirtlardan horib, uzoq yo‘l yurib kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to‘la bo‘lib, ularda erkak va ayollar o‘zlariga belgilangan kunlarda cho‘milishgan. Ba'zida ayollarning alohida hammomlari bo‘lgan. Yozishlaricha, qadimgi turklar “charga” (chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o‘z qo‘shinlari bilan 22 birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni turklardan o‘rgangan va o‘z qo‘shinlariga tadbiq etganlar. O‘rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo‘li o‘tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy bo‘lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom bo‘lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng mashhuri Darvozai Mansur mahallasidagi “Xon hammomi” hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor, 9 ta guzar hammomlari Xo‘jandda guzar hammomlaridan tashqari, 2 ta bozor hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O‘rta Tepaning 7 tadan bozor va guzar hammomi bo‘lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta hammom ishlab turgan. O‘rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir ham tarixiy hammomlar mavjud bo‘lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda. O‘gan davr mobaynida 21 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Ijod Press, 2001. 187-bet.
20 o‘nlab va yuzlab yangi hammomlar, banyalar qurildi, ammo milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o‘z mavqei va mohiyatini saqlab kelmoqda. O‘rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko‘pgina banyalar ham ko‘zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo‘lib 100 ga yaqin hammom tahlil qilindi). Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki loyihalar asosida XX asming 70-yillarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko‘rsatish va sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada ma'naviy eskirgan. Ko‘zdan kechirilgan banyalarda, asosan, tog'orada yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u ham bo‘lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40 foizida ishlamaydi. Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past bo‘lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko‘ra ziyoni ko‘proqdir. Shuning uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni elektr yoki “pech kamenka”lardan olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud “banya” lar 23 odatda, bunday “pechka” lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko‘ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar ruscha hammomlarga tushishni xush ko‘rmaydilar22. Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho‘rolar davrida xalq hammomlari ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent, Xo‘jand, Qo‘qon, Kattaqo‘rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o‘rindiqlar supalar 22 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet. 20 o‘nlab va yuzlab yangi hammomlar, banyalar qurildi, ammo milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o‘z mavqei va mohiyatini saqlab kelmoqda. O‘rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko‘pgina banyalar ham ko‘zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo‘lib 100 ga yaqin hammom tahlil qilindi). Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki loyihalar asosida XX asming 70-yillarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko‘rsatish va sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada ma'naviy eskirgan. Ko‘zdan kechirilgan banyalarda, asosan, tog'orada yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u ham bo‘lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40 foizida ishlamaydi. Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past bo‘lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko‘ra ziyoni ko‘proqdir. Shuning uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni elektr yoki “pech kamenka”lardan olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud “banya” lar 23 odatda, bunday “pechka” lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko‘ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar ruscha hammomlarga tushishni xush ko‘rmaydilar22. Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho‘rolar davrida xalq hammomlari ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent, Xo‘jand, Qo‘qon, Kattaqo‘rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o‘rindiqlar supalar 22 Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet.
21 bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o‘rindiqlar va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o‘shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho‘milish xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o‘zgarib havo harorati oshib boradi, shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o‘zgarib boradi. Bu haqda o‘rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o‘rta asrdayoq shunday yozgan edi: “Birinchi xona sovutadi va ho‘llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo‘llaydi, uchinchisi esa isitadi ira quritadi”. Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi bunday farq cho‘miluvchilarning o‘z mijoz va ta'biga ko‘ra hamnom xonalarini tanlashga imkoniyat beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U o‘zining bu fikri bilan o‘sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko‘rsatmoqchi bo‘lgan23. Karvonsaroy va tim. Tim va darvozaxonaning bunday yopiq majmuasi ko‘rinishida qurilishi Xivaning mahalliy issiq iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Issiq va quruq, chang va to‘zonli iqlim shaharning eng gavjum joyi hisoblangan bozorni aynan shunday, ya’ ni hajmiy yopiq va berk, immoriy yaxlit uslubda qurilishni taqozo etgan. Olloqulixon karvonsaroyiga tim orqali kiriladi. Timning uzunligi 74 metr, eni 26,5 metr bo‘lib, u nafaqat yopiq savdo ko‘chasi, balki Ichan qaFani tashqi Dishan qal’a bilan bog'lovchi usti uch qator gumbazlar bilan yopilgan dalon hamdir. Uning o‘rtasida katta gumbazli zal miyon saroy bo‘lib, undan karvonsaroyga o‘tiladi. Tim ichki va tashqi tomondan peshtoq bilan tugallangan. Ushbu majmuaning ichi yozda doimo salqin, qishda esa iliq va yorug' muhitga ega. Polvondarvoza Ichan qal’adagi bozor maydoniga o‘tishdagi yopiq savdo ko‘chasi (tim) bilan qo‘shilib yagona me'mjpriy inajmuani tashkil qilgan. Majmua ichidagi savdo ravoqlari ko‘cha tlari bo‘ylab qator, joylashgan. O‘rtada dalon hamda chetki ravoqlar usti gumbazlar bilan yopilgan. Xiva ob-havosi yozda shunchalik issiqki, hatto bundan ko‘cha do‘konlari, karvonsaroylar va madrasalarning tashqi devorlari 23 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 221-bet. 21 bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o‘rindiqlar va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o‘shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho‘milish xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o‘zgarib havo harorati oshib boradi, shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o‘zgarib boradi. Bu haqda o‘rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o‘rta asrdayoq shunday yozgan edi: “Birinchi xona sovutadi va ho‘llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo‘llaydi, uchinchisi esa isitadi ira quritadi”. Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi bunday farq cho‘miluvchilarning o‘z mijoz va ta'biga ko‘ra hamnom xonalarini tanlashga imkoniyat beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U o‘zining bu fikri bilan o‘sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko‘rsatmoqchi bo‘lgan23. Karvonsaroy va tim. Tim va darvozaxonaning bunday yopiq majmuasi ko‘rinishida qurilishi Xivaning mahalliy issiq iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Issiq va quruq, chang va to‘zonli iqlim shaharning eng gavjum joyi hisoblangan bozorni aynan shunday, ya’ ni hajmiy yopiq va berk, immoriy yaxlit uslubda qurilishni taqozo etgan. Olloqulixon karvonsaroyiga tim orqali kiriladi. Timning uzunligi 74 metr, eni 26,5 metr bo‘lib, u nafaqat yopiq savdo ko‘chasi, balki Ichan qaFani tashqi Dishan qal’a bilan bog'lovchi usti uch qator gumbazlar bilan yopilgan dalon hamdir. Uning o‘rtasida katta gumbazli zal miyon saroy bo‘lib, undan karvonsaroyga o‘tiladi. Tim ichki va tashqi tomondan peshtoq bilan tugallangan. Ushbu majmuaning ichi yozda doimo salqin, qishda esa iliq va yorug' muhitga ega. Polvondarvoza Ichan qal’adagi bozor maydoniga o‘tishdagi yopiq savdo ko‘chasi (tim) bilan qo‘shilib yagona me'mjpriy inajmuani tashkil qilgan. Majmua ichidagi savdo ravoqlari ko‘cha tlari bo‘ylab qator, joylashgan. O‘rtada dalon hamda chetki ravoqlar usti gumbazlar bilan yopilgan. Xiva ob-havosi yozda shunchalik issiqki, hatto bundan ko‘cha do‘konlari, karvonsaroylar va madrasalarning tashqi devorlari 23 Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 221-bet.
22 yoki kursilari ichiga tahmon ko‘rintahida ishlangan qator va chuqur o‘yiq ravoqlik yopiq savdo ayvonlari shaklini olgan. XVI-XVTI asrlarga kelib, Turkiston va Rossiya o‘rtasida savvdo aloqalari ancha kuchaydi. Malumki, bu ikki o‘lka o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ancha ilgari boshlangan edi. 1464 yili Hirotda temuriy Abusaid tomonidan birinchi rus elchilari qabul qilinadi. Bu savdo aloqalari buyuk jug'rofiy kashfiyotlardan keyingi dastlabki savdo aloqalari ekanligi bilan ham uning ahamiyati har ikki tomon uchu beqiyos edi. XVI asrda Buxoro va Xorazm xonligi Ivan Grozniy bilan elhi almashib, diplornatik va saydo afoqalaririi yo‘lga qo‘yib yuboradi. Toshkent bekligida chekkaga charmdan ishlangan buyumlar, egarlar, o‘qdonlar, chodirlar, choponlar, joynamozlar, elkapo‘shlar, kamonlar, qog'ozlar, g'alla chiqarilgan. Turkistonning Rossiya bilan savdo yo‘li bu yertian Oltin O‘rdaga boradigan- sinovdan o‘tgan ishonchli karvon yo‘li orqali o‘tilardi. Bu yo‘l ancha qadimiy yo‘l bo‘lib, VIII-XIV asrlarda undan xazariylar, abbosiylar, mo‘g'ullar, turklar foydalangan edi. Rus sharqshunosi A.Y.Pankovning fikricha, bu yo‘ldan ancha qadimdan Ovrupd-Osiyo sahrolarining o‘sha vaqtdagi xo‘jayinlari skiflar, 15 ulardan keyin xunnlar, avarlar, o‘g'uzlar, pecheneglar, polovestlar, turklar foydalangan bo‘lishlari mumkin. Savdo inshootlarming tabiiy iqlim sharoitlariga moslashtirilishi O‘rta Osiyoning issiq va quruq iqlimi sharoitidagi davomli yoz faslida havoning yuqori harorati va kuchli quyosh radiatsiyasi tufayli insonning soya va salqin muhitga bo‘lgan ehtiyoji ortib borafi. Bu holat insonning; kundalik turmush sharoitida ham, ijtimoiy bayotini me'moriy tashkil qilishda ham sezilib turadi. O‘rta Osiyo iqlimi bilan bog'liq ushbu qonimiyat fiiqaro me’morchiligi va shaharsozlik yechimlarida ham o‘z aksini topgan. Jumladan, u issiq iqlim sharoitida bozor muhitim soya-salqinda tashkil qilish ya shunga mos tarzda savdo inshootlarini shakllantirishni taqozo etgan. Samarqand va Shahrisabzda qurilib saqlangan o‘rta asr chosulari, Buxoro va Xivadagi toq va timlar, Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan bozor yopiq savdo ko‘chasi, ko‘hna Urganch, O‘sh va O‘rta Osiyoning tarixiy shaharlarida qurilgan yopiq bozorlar fikrimizning dalilidir. Xususan, uyi yopiq savdo-hunarmandlar, ko‘chasini tashkil qilgan O‘sh bozorining uzunligi 800 metr bo‘lib, uning usti yog’och ustunlar va to‘sinlar ustiga tashlangan qamishlar 22 yoki kursilari ichiga tahmon ko‘rintahida ishlangan qator va chuqur o‘yiq ravoqlik yopiq savdo ayvonlari shaklini olgan. XVI-XVTI asrlarga kelib, Turkiston va Rossiya o‘rtasida savvdo aloqalari ancha kuchaydi. Malumki, bu ikki o‘lka o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ancha ilgari boshlangan edi. 1464 yili Hirotda temuriy Abusaid tomonidan birinchi rus elchilari qabul qilinadi. Bu savdo aloqalari buyuk jug'rofiy kashfiyotlardan keyingi dastlabki savdo aloqalari ekanligi bilan ham uning ahamiyati har ikki tomon uchu beqiyos edi. XVI asrda Buxoro va Xorazm xonligi Ivan Grozniy bilan elhi almashib, diplornatik va saydo afoqalaririi yo‘lga qo‘yib yuboradi. Toshkent bekligida chekkaga charmdan ishlangan buyumlar, egarlar, o‘qdonlar, chodirlar, choponlar, joynamozlar, elkapo‘shlar, kamonlar, qog'ozlar, g'alla chiqarilgan. Turkistonning Rossiya bilan savdo yo‘li bu yertian Oltin O‘rdaga boradigan- sinovdan o‘tgan ishonchli karvon yo‘li orqali o‘tilardi. Bu yo‘l ancha qadimiy yo‘l bo‘lib, VIII-XIV asrlarda undan xazariylar, abbosiylar, mo‘g'ullar, turklar foydalangan edi. Rus sharqshunosi A.Y.Pankovning fikricha, bu yo‘ldan ancha qadimdan Ovrupd-Osiyo sahrolarining o‘sha vaqtdagi xo‘jayinlari skiflar, 15 ulardan keyin xunnlar, avarlar, o‘g'uzlar, pecheneglar, polovestlar, turklar foydalangan bo‘lishlari mumkin. Savdo inshootlarming tabiiy iqlim sharoitlariga moslashtirilishi O‘rta Osiyoning issiq va quruq iqlimi sharoitidagi davomli yoz faslida havoning yuqori harorati va kuchli quyosh radiatsiyasi tufayli insonning soya va salqin muhitga bo‘lgan ehtiyoji ortib borafi. Bu holat insonning; kundalik turmush sharoitida ham, ijtimoiy bayotini me'moriy tashkil qilishda ham sezilib turadi. O‘rta Osiyo iqlimi bilan bog'liq ushbu qonimiyat fiiqaro me’morchiligi va shaharsozlik yechimlarida ham o‘z aksini topgan. Jumladan, u issiq iqlim sharoitida bozor muhitim soya-salqinda tashkil qilish ya shunga mos tarzda savdo inshootlarini shakllantirishni taqozo etgan. Samarqand va Shahrisabzda qurilib saqlangan o‘rta asr chosulari, Buxoro va Xivadagi toq va timlar, Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan bozor yopiq savdo ko‘chasi, ko‘hna Urganch, O‘sh va O‘rta Osiyoning tarixiy shaharlarida qurilgan yopiq bozorlar fikrimizning dalilidir. Xususan, uyi yopiq savdo-hunarmandlar, ko‘chasini tashkil qilgan O‘sh bozorining uzunligi 800 metr bo‘lib, uning usti yog’och ustunlar va to‘sinlar ustiga tashlangan qamishlar
23 bilan yopilgan24. Ayrim savdo ko‘chalari esa yog'och ustunlar va xarflar ustiga tortilgan qator bo‘yralar yoki loy bostirmalar ko‘rinishida bo‘lgan. XVIII asrda Xo‘jandda “Payshanba bozor” deb nomlangan yirik hunarmandchilik markazi shakllanib, har haftaning payshanba kuni bu yerda katta bozor bo‘lgan. Bozor shaharning asosiy to‘rt gavjum ko‘chalari kesishgan cborrahada joylashgan. Chorraha va unga tutash ko‘chalarning ayrim qismlari yog'och ustun va to‘sinlarga o‘raatilgan tekis tomlar bilan yopilgan25. 24 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 157-bet. 25 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: 2001. 154- bet. 23 bilan yopilgan24. Ayrim savdo ko‘chalari esa yog'och ustunlar va xarflar ustiga tortilgan qator bo‘yralar yoki loy bostirmalar ko‘rinishida bo‘lgan. XVIII asrda Xo‘jandda “Payshanba bozor” deb nomlangan yirik hunarmandchilik markazi shakllanib, har haftaning payshanba kuni bu yerda katta bozor bo‘lgan. Bozor shaharning asosiy to‘rt gavjum ko‘chalari kesishgan cborrahada joylashgan. Chorraha va unga tutash ko‘chalarning ayrim qismlari yog'och ustun va to‘sinlarga o‘raatilgan tekis tomlar bilan yopilgan25. 24 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 157-bet. 25 G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: 2001. 154- bet.
24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi Samarqand Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biridir. 2007- yilda shahrining 2750 yillik yubileyi nishonlandi. Bu yoshga kirgan shahar Markaziy Osiyoda boshqa yo‘q. Shuning uchun ham Samarqand shahrining me’morchiligini qisqacha bo‘lsada, uning tarixi bilan uyg'unlashgan holda qarab chizish mamlakatimizda arxitekturaning shakllanganligi va rivojlanganligini kengroq o ‘rganish imkoniyatini beradi. Samarqandda 290 dan ortiq arxitekturaviy va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud. Tarixchi va adiblar bu shaharni Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi, “Sharq Rimi” deb ham ataydilar. Bu shahar atoqli davlat arbobi, buyuk sarkarda Amir Temur, podshoh va astronom olim Mirzo Ulug'bek, davlatimiz Prezidenti Isiom Karimov singari jahonga mashhur insonlarning nomlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Zarafshon vodiysining ko‘rkam va bahavo, so‘lim yerida, Movarounnahr markazida geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo shaharlari chida Samarqandni birinchi o‘ringa ko‘targanligi tabiiydir. Arxeologik qazishmalar natijalari bo‘yicha qadim zamonlarda Zarafshon daryosi bo‘yida joylashgan Samarqandda paleolit, neolit davrlarida ovchi qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik qabilalari yashaganliklari isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta ’sirlari va har xil hayvonlar hujumidan o ‘zlarini muhofaza qilish maqsadida yerto‘la va chaylalar qurganlar va u joylarda yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun rivoj lanishning dastlabki bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So‘g’d davrida Marokand deb nomlangan) mustahkam devor bilan o ‘ralgan. Dastlab u yerda aholi tarqoq joylashgan. Samarqand arxitekturasi miloddan avvalgi davrdayoq rivojlana borgan. Qoldiqlari hozir ham “Devori qiyomat” nomi bilan mashhur bo‘lgan voha devorining uzunligi 40 km ni tashkil etgan. O‘rta sharqni egallagan quldorlik tuzumi krizisi natijasida Samarqand hududi ham keskin qisqargan26. Temur va temuriylar davrida Samarqand o‘zini o ‘nglab olib, shahar birun va rabotga butunlay ko‘chib chiqqan va rivoj lanish ilgarilab ketgan. Bu davrda ko‘p 26 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 211-bet. 24 II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy yodgorliklarining o‘rganilishi Samarqand Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biridir. 2007- yilda shahrining 2750 yillik yubileyi nishonlandi. Bu yoshga kirgan shahar Markaziy Osiyoda boshqa yo‘q. Shuning uchun ham Samarqand shahrining me’morchiligini qisqacha bo‘lsada, uning tarixi bilan uyg'unlashgan holda qarab chizish mamlakatimizda arxitekturaning shakllanganligi va rivojlanganligini kengroq o ‘rganish imkoniyatini beradi. Samarqandda 290 dan ortiq arxitekturaviy va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud. Tarixchi va adiblar bu shaharni Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi, “Sharq Rimi” deb ham ataydilar. Bu shahar atoqli davlat arbobi, buyuk sarkarda Amir Temur, podshoh va astronom olim Mirzo Ulug'bek, davlatimiz Prezidenti Isiom Karimov singari jahonga mashhur insonlarning nomlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Zarafshon vodiysining ko‘rkam va bahavo, so‘lim yerida, Movarounnahr markazida geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo shaharlari chida Samarqandni birinchi o‘ringa ko‘targanligi tabiiydir. Arxeologik qazishmalar natijalari bo‘yicha qadim zamonlarda Zarafshon daryosi bo‘yida joylashgan Samarqandda paleolit, neolit davrlarida ovchi qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik qabilalari yashaganliklari isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta ’sirlari va har xil hayvonlar hujumidan o ‘zlarini muhofaza qilish maqsadida yerto‘la va chaylalar qurganlar va u joylarda yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun rivoj lanishning dastlabki bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So‘g’d davrida Marokand deb nomlangan) mustahkam devor bilan o ‘ralgan. Dastlab u yerda aholi tarqoq joylashgan. Samarqand arxitekturasi miloddan avvalgi davrdayoq rivojlana borgan. Qoldiqlari hozir ham “Devori qiyomat” nomi bilan mashhur bo‘lgan voha devorining uzunligi 40 km ni tashkil etgan. O‘rta sharqni egallagan quldorlik tuzumi krizisi natijasida Samarqand hududi ham keskin qisqargan26. Temur va temuriylar davrida Samarqand o‘zini o ‘nglab olib, shahar birun va rabotga butunlay ko‘chib chiqqan va rivoj lanish ilgarilab ketgan. Bu davrda ko‘p 26 O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 211-bet.
25 tarmoqlar singari me’morchilik va binokorlik ishlari ham gullab yashnagan. Samarqand nihoyatda obod va ko‘kalamzor shaharga aylanadi. Amir Temur o‘zining tug‘ilgan yurti Shahrisabzni shaharga aylantirgan. U yerda 1380-yilda Oqsaroy qasrini, keyinchalik to‘satdan vafot yetgan o‘g‘li Jahongir maqbarasini qurdirgan27. Shahrisabzdagi Oqsaroyni xorazmlik ustalarga qurdirgan. Binoni bunyod etish qariyb 20 yilga cho‘zilgan. Uning qurilishi 1403-yillardan keyinroq bitgan. Oqsaroy peshtoqlik va go‘zallikka g‘ishtlarning yaxlit bo‘lib ko‘rinishini ta’minlash old va shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Gumbazning ichi va yonlariga burchaklardagi minoralarga koshin - g ‘ishtlardan qalqon shaklidagi geometrik naqshlar ishlangan. Bu naqshlar silliqlangan g ‘isht va feruza rangli sirkor parchindan yozilgan kufiy xatlar fonida ko‘kyo‘g‘on belboqqa o‘xshash kompozitsiyani tashkil etgan. Devorlardagi turlituman ranglarning jilosi, koshinkor syujetlar, tarixiy, falsafiy va diniy mavzudagi kufiy, suls yozuvlari, islimiy, geometrik va o‘simliksimon naqshlarning o‘zaro uyg‘unligi binoga noyob va sehrli mazmun baxsh etgan. Rangining oy yorug‘ida jilolanib - oqarib ko‘rinishidan bino Oqsaroy deb nomlangan28. Temuriylar davrining ikkinchi bosqichida me’morchilikda qo‘sh gumbazlar yaratish odat tusiga kirgan. U davr arxitekturasi shakllarning boyishi, dekorativ elementlarning ko‘payishi, rangning ko‘p ishlatilishi va devorlarga, ayniqsa inshootlar fasadlariga nihoyatda chiroyli va rango-rang pardoz berilishi serjilo ishlanishi bilan ham xarakterlidir. XV asrning ikkinchi yarrmda dekorativ pardozlashda yangi texnik pardozlash kundal paydo bo‘lgan. Kundalda chinni sopol yoki chinni relyefli bezakka to‘la suvi yuritilgan. Monumental me'morchilikda binolarning rejasi murakkablasha borgan. Buyuk alloma Mirzo Ulug‘bek davrida madrasalar, jamoat va fanga taalluqli bo‘lgan binolar, inshootlar qurilishi, ayniqsa keng rivojlangan. Markaziy xonalarga katta va baland gumbazlar o‘rnatilgan. 27 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 145. 28 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Ijod press, 2004. 55-bet. 25 tarmoqlar singari me’morchilik va binokorlik ishlari ham gullab yashnagan. Samarqand nihoyatda obod va ko‘kalamzor shaharga aylanadi. Amir Temur o‘zining tug‘ilgan yurti Shahrisabzni shaharga aylantirgan. U yerda 1380-yilda Oqsaroy qasrini, keyinchalik to‘satdan vafot yetgan o‘g‘li Jahongir maqbarasini qurdirgan27. Shahrisabzdagi Oqsaroyni xorazmlik ustalarga qurdirgan. Binoni bunyod etish qariyb 20 yilga cho‘zilgan. Uning qurilishi 1403-yillardan keyinroq bitgan. Oqsaroy peshtoqlik va go‘zallikka g‘ishtlarning yaxlit bo‘lib ko‘rinishini ta’minlash old va shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Gumbazning ichi va yonlariga burchaklardagi minoralarga koshin - g ‘ishtlardan qalqon shaklidagi geometrik naqshlar ishlangan. Bu naqshlar silliqlangan g ‘isht va feruza rangli sirkor parchindan yozilgan kufiy xatlar fonida ko‘kyo‘g‘on belboqqa o‘xshash kompozitsiyani tashkil etgan. Devorlardagi turlituman ranglarning jilosi, koshinkor syujetlar, tarixiy, falsafiy va diniy mavzudagi kufiy, suls yozuvlari, islimiy, geometrik va o‘simliksimon naqshlarning o‘zaro uyg‘unligi binoga noyob va sehrli mazmun baxsh etgan. Rangining oy yorug‘ida jilolanib - oqarib ko‘rinishidan bino Oqsaroy deb nomlangan28. Temuriylar davrining ikkinchi bosqichida me’morchilikda qo‘sh gumbazlar yaratish odat tusiga kirgan. U davr arxitekturasi shakllarning boyishi, dekorativ elementlarning ko‘payishi, rangning ko‘p ishlatilishi va devorlarga, ayniqsa inshootlar fasadlariga nihoyatda chiroyli va rango-rang pardoz berilishi serjilo ishlanishi bilan ham xarakterlidir. XV asrning ikkinchi yarrmda dekorativ pardozlashda yangi texnik pardozlash kundal paydo bo‘lgan. Kundalda chinni sopol yoki chinni relyefli bezakka to‘la suvi yuritilgan. Monumental me'morchilikda binolarning rejasi murakkablasha borgan. Buyuk alloma Mirzo Ulug‘bek davrida madrasalar, jamoat va fanga taalluqli bo‘lgan binolar, inshootlar qurilishi, ayniqsa keng rivojlangan. Markaziy xonalarga katta va baland gumbazlar o‘rnatilgan. 27 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 145. 28 Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Ijod press, 2004. 55-bet.
26 Temuriylar davrida yaratilgan saroy va maqbaralar shular jumlasidandir. Go‘ri Amir, Shohi Zinda maqbaralari bir qancha inshootlar bilan birgalikda ansambl ko‘rinishini tashkil etgan. Hovlili rejaviy yechim masjid, madrasa, karvonsaroy, qasrlarda qo‘llanila boshlangan. Inshootlar kompozitsiyasida bitta asosiy o‘q bo‘yicha peshtoqlar, o‘zining gumbazi bilan mancaziy xona joylashgan. Amir Temur davrida peshtoqlarning ikki yonboshida minoralar o‘rnatila boshlangan. Keyingi inshootlarda bunday yechimdan uzoqlasnadi, peshtoq proporsional qilib ishlanadi29. Shohi Zinda 25 dan ortiq madaniy qatlamni o‘ziga singdirgan arxeologik - me’moriy yodgorlik kompleksi hisoblanadi. Shohi Zinda madaniy meros obyekti nafaqat Samarqand, balki butun Movarounnahr m e’morchilik maktabi namunalari sifatida turli davrlarda qurilgan 20 dan ortiq arxitektura yodgorliklarini o‘z ichiga oladi. Shohi Zinda ansambli Muhammad payg‘ambarning amakivachchas Abbosning o‘g‘li Qussam 676-yilda Samarqandga islom dinini targ‘ib qilish uchun arab istilochilari bilan keladi. U shu yerda o‘ldirilgan va dafn etilgan. Uning atrofida mo‘tabar kishilar dafn qilingan. Inshootlarning ko‘pchiligi XIV asrga tegishlidir. Arxitektura ansamblining yakunlovchi kirish peshtoqisidarvozaxonasi keyingi davrda tiklangan. Peshtoqqa bu ulkan binoga Amir Temur Ko‘ragoniy o‘g‘li, Shohruxxon o‘g‘li, Ulug‘bek Ko‘ragoniy o‘g‘li Abdulazizxon tomonidan asos solingan deb yozilgan. U Ulug‘bek tomonidan 1434-1435-yillarda o‘g’li Abdulazizga atab qurdirilgan. Zinalardan chiqib, tor ko‘cha bo‘ylab yurganda, kishi uzoq tarix bilan ko‘rishganday bo‘ladi. Kirishdan uzoqlashgan sari inshootlar qadimlasha boradi. Zinaning chap tomonida XV asr ayvonlaridan birida ikki gumbazli Qozizoda Rumiy (Ulug‘bek davrining matematigi va astronomik va uning yaqinlariga atalgan maqbara joylashgan. O‘ttiz olti poyali zinadan ko‘tarilgach, galereyaga duch keladi. Samarqand shahrining eng mashxur inshooti Amir Temur maqbarasidir. Bu inshoot 1404-yilda Amir Temur ko‘rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish qilgan vaqtda (1403-yilda) vafot etgan sevimli nevarasi, taxt vorisi Muhammad Sultonga 29 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 233-bet. 26 Temuriylar davrida yaratilgan saroy va maqbaralar shular jumlasidandir. Go‘ri Amir, Shohi Zinda maqbaralari bir qancha inshootlar bilan birgalikda ansambl ko‘rinishini tashkil etgan. Hovlili rejaviy yechim masjid, madrasa, karvonsaroy, qasrlarda qo‘llanila boshlangan. Inshootlar kompozitsiyasida bitta asosiy o‘q bo‘yicha peshtoqlar, o‘zining gumbazi bilan mancaziy xona joylashgan. Amir Temur davrida peshtoqlarning ikki yonboshida minoralar o‘rnatila boshlangan. Keyingi inshootlarda bunday yechimdan uzoqlasnadi, peshtoq proporsional qilib ishlanadi29. Shohi Zinda 25 dan ortiq madaniy qatlamni o‘ziga singdirgan arxeologik - me’moriy yodgorlik kompleksi hisoblanadi. Shohi Zinda madaniy meros obyekti nafaqat Samarqand, balki butun Movarounnahr m e’morchilik maktabi namunalari sifatida turli davrlarda qurilgan 20 dan ortiq arxitektura yodgorliklarini o‘z ichiga oladi. Shohi Zinda ansambli Muhammad payg‘ambarning amakivachchas Abbosning o‘g‘li Qussam 676-yilda Samarqandga islom dinini targ‘ib qilish uchun arab istilochilari bilan keladi. U shu yerda o‘ldirilgan va dafn etilgan. Uning atrofida mo‘tabar kishilar dafn qilingan. Inshootlarning ko‘pchiligi XIV asrga tegishlidir. Arxitektura ansamblining yakunlovchi kirish peshtoqisidarvozaxonasi keyingi davrda tiklangan. Peshtoqqa bu ulkan binoga Amir Temur Ko‘ragoniy o‘g‘li, Shohruxxon o‘g‘li, Ulug‘bek Ko‘ragoniy o‘g‘li Abdulazizxon tomonidan asos solingan deb yozilgan. U Ulug‘bek tomonidan 1434-1435-yillarda o‘g’li Abdulazizga atab qurdirilgan. Zinalardan chiqib, tor ko‘cha bo‘ylab yurganda, kishi uzoq tarix bilan ko‘rishganday bo‘ladi. Kirishdan uzoqlashgan sari inshootlar qadimlasha boradi. Zinaning chap tomonida XV asr ayvonlaridan birida ikki gumbazli Qozizoda Rumiy (Ulug‘bek davrining matematigi va astronomik va uning yaqinlariga atalgan maqbara joylashgan. O‘ttiz olti poyali zinadan ko‘tarilgach, galereyaga duch keladi. Samarqand shahrining eng mashxur inshooti Amir Temur maqbarasidir. Bu inshoot 1404-yilda Amir Temur ko‘rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish qilgan vaqtda (1403-yilda) vafot etgan sevimli nevarasi, taxt vorisi Muhammad Sultonga 29 Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 233-bet.
27 atab qurilgan. Bir oz vaqt o‘tgach, 1405-yilning fevral oyida Xitoyga yurish qilgan chog‘ida Amir Temur vafot etadi va u ham shu yerga dafn qilinadi. Yuksak shahar sozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga boy, ko‘shinkorlik ishlari juda ham sifatli, arka va sferik gumbazlarining arxitekturaviy shakl va proporsiyalari uyg‘unlashgan tarixiy yodgorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub - relyefli bezak qo‘llanilgan. Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu yertedir (Bibixonim masjidi va Amir Temur maqbarasi)Registon maydonidagi noyob inshootlar-Ulug‘bek (1417-1420-yillar), Sherdor (1619-1636-yillar) madrasalari va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1647-yillar) barpo etilgan. Ulug‘bek madrasasi ekspluatasya qilish davrida tashqi tasirlar, zilzilalar va ichki janglar oqibatida jiddiy talofot ko‘rgan. Tashqi gumbazlar, ikki minora va ko‘pgina yashash xonalari vayron bo‘lgan. Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi gumbazi Sharqda eng katta gumbazlar qatoridan o‘rin egallagan. Registondagi arxitektura yodgorliklari. Ulug‘bek madrasasining umumiy ko‘rinishi (1417- 1420-yillar) XVII asrda Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir hashamatli binolar qurishga boshqa beklar bilan raqobat qilib, vayrona holatidagi Ulug‘bek xonaqohi o ‘rniga Sherdor madrasasini Mirzoyi karvonsaroy o‘rniga Tillakori madrasa - masjidini qurdirgan. Tillakori va Sherdor madrasalari katta o‘lchamlilik, pardoz ishlarining nozikligi bilan ajralib turadi30. Tillakori madrasasi 1646-1647-yillarda jome masjid va madrasaga mo‘ljallanib qurilgan. U ansambldagi Ulug'bek va Sherdor madrasalari bilan muvozanatlashtirib bunyod etilgan Hovlining g‘arb tomonidagi masjidga peshtoq orqali kiriladi. Masjid xonasi ikki yonidagi ravoqli gumbazlar galereyasi tufayli keng o‘rinadi. Xona to‘ridagi marmar qoplamali mehrob, o‘ng tarafida marmar zinapoyali minbar bor. Xona o‘z vaqtida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan. 1930-yillarda bu yerda maxsus ustaxona tashkil etilib, koshinlarning qadimiy rangini topish y o ‘lida tadqiqot ishlari olib borilgan. Mustaqillik yillarida inshoot restavratsiyadan chiqdi va avvalgi go‘zal holatiga keltirildi. Tillakori masjid 30 http://www.Shosh.uz 27 atab qurilgan. Bir oz vaqt o‘tgach, 1405-yilning fevral oyida Xitoyga yurish qilgan chog‘ida Amir Temur vafot etadi va u ham shu yerga dafn qilinadi. Yuksak shahar sozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga boy, ko‘shinkorlik ishlari juda ham sifatli, arka va sferik gumbazlarining arxitekturaviy shakl va proporsiyalari uyg‘unlashgan tarixiy yodgorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub - relyefli bezak qo‘llanilgan. Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu yertedir (Bibixonim masjidi va Amir Temur maqbarasi)Registon maydonidagi noyob inshootlar-Ulug‘bek (1417-1420-yillar), Sherdor (1619-1636-yillar) madrasalari va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1647-yillar) barpo etilgan. Ulug‘bek madrasasi ekspluatasya qilish davrida tashqi tasirlar, zilzilalar va ichki janglar oqibatida jiddiy talofot ko‘rgan. Tashqi gumbazlar, ikki minora va ko‘pgina yashash xonalari vayron bo‘lgan. Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi gumbazi Sharqda eng katta gumbazlar qatoridan o‘rin egallagan. Registondagi arxitektura yodgorliklari. Ulug‘bek madrasasining umumiy ko‘rinishi (1417- 1420-yillar) XVII asrda Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir hashamatli binolar qurishga boshqa beklar bilan raqobat qilib, vayrona holatidagi Ulug‘bek xonaqohi o ‘rniga Sherdor madrasasini Mirzoyi karvonsaroy o‘rniga Tillakori madrasa - masjidini qurdirgan. Tillakori va Sherdor madrasalari katta o‘lchamlilik, pardoz ishlarining nozikligi bilan ajralib turadi30. Tillakori madrasasi 1646-1647-yillarda jome masjid va madrasaga mo‘ljallanib qurilgan. U ansambldagi Ulug'bek va Sherdor madrasalari bilan muvozanatlashtirib bunyod etilgan Hovlining g‘arb tomonidagi masjidga peshtoq orqali kiriladi. Masjid xonasi ikki yonidagi ravoqli gumbazlar galereyasi tufayli keng o‘rinadi. Xona to‘ridagi marmar qoplamali mehrob, o‘ng tarafida marmar zinapoyali minbar bor. Xona o‘z vaqtida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan. 1930-yillarda bu yerda maxsus ustaxona tashkil etilib, koshinlarning qadimiy rangini topish y o ‘lida tadqiqot ishlari olib borilgan. Mustaqillik yillarida inshoot restavratsiyadan chiqdi va avvalgi go‘zal holatiga keltirildi. Tillakori masjid 30 http://www.Shosh.uz
28 madrasasi katta xonasining ichidagi badiiy bezaklar jilosi halning hamda rango-rang naqshlarning tovlanishiga asoslangan naqshlar me’moriy shakllarning tuzilishiga qarab taqsim etilgan. Burchakburchaklaridagi mehroblar kundal uslubida islimiy naqshlar bilan bezatilgan.Ulug’bek rasadxonasi binosi yo‘qolib ketgan bo‘lgan. Uni ko‘p izlanish va mehnatlar evazida arxeolog Vyatkin 1908-yilda topgan. Doira shaklidagi u tarixiy inshootning diametri 46 m ni, balandligi 30metrni tashkil etgan. Binoning asosini burchak o‘lchagich (tik aylana) tashkil etadi. Binonining radiusi 40,2 m, yoy uzunligi 63 m ga tengdir. Inshootning asosiy asbobi - Sektant meridian bo‘ylab o‘ta aniqlikda o ‘rnatilga31. Abdulazizxon madrasasi Buxorodagi me’moriy yodgorlik XVII asrda Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan qurilgan. Abu Hafs Kabir Buxoriy yodgorligi IX asrda qurilgan. Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabi olimlaridan biri. Allomaning xizmatlari sababli Buxoroi sharif “Qubbatul islom” (Islomning gumbazi) unvonini olgan. Bahouddin Naqishband majmuasi Buxoro viloyati Kogon tumani Qasri Orifon qishlog’ida joylashgan. XIV-XVI asrda qurilgan. Masjid, madrasa, hovuz, minora, quduqdan iborat ziyoratgoh majmuasi. Baland masjid Buxoro shahrida XVI asrda bunyod etilgan. Masjid- harsang toshlar ustiga qurilgan. Uni qurishda mumtoz davr meʼmorchiligining noyob va nafis usulidan keng foydalanilgan. Bolohovuz masjidi Bolohovuz gumbazli masjidi XVIII asrda (1712 yilda ) qurilgan. Sayfiddin Boharziy obidasi Buxoroda XIII- XIV asrlarda qurilgan. Mo`g`ul bosqinchilari orasida islom dinini targ`ib qilgan allomalardan. Bayonqulixon yodgorligi Oʻrta Osiyo meʼmorchiligi noyob namunasi bo‘lib, XIV asr oʻrtasida qurilgan. Mo`g`ullarning Chig`atoy ulusi xoni Bayonqulixon ziyoratgohi Amir Temur davri meʼmorchiligining ilk namunalaridan hisoblanadi. Buxoro namozgohi Buxorodagi me’moriy yodgorlik-Nomozgoh. Qoraxoniylar sulolasining yozgi qarorgohi o‘rnida XII asrda (1119-yilda) barpo etilgan. Chоr Bаkr me’moriy majmuasi Chor Bakr majmuasi XVI asrda qurilgan. Xonaqoh, masjid, madrasa va katta bogʻdan iboratdir. Chor minor Buxorodagi meʼmoriy 31 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 686. 28 madrasasi katta xonasining ichidagi badiiy bezaklar jilosi halning hamda rango-rang naqshlarning tovlanishiga asoslangan naqshlar me’moriy shakllarning tuzilishiga qarab taqsim etilgan. Burchakburchaklaridagi mehroblar kundal uslubida islimiy naqshlar bilan bezatilgan.Ulug’bek rasadxonasi binosi yo‘qolib ketgan bo‘lgan. Uni ko‘p izlanish va mehnatlar evazida arxeolog Vyatkin 1908-yilda topgan. Doira shaklidagi u tarixiy inshootning diametri 46 m ni, balandligi 30metrni tashkil etgan. Binoning asosini burchak o‘lchagich (tik aylana) tashkil etadi. Binonining radiusi 40,2 m, yoy uzunligi 63 m ga tengdir. Inshootning asosiy asbobi - Sektant meridian bo‘ylab o‘ta aniqlikda o ‘rnatilga31. Abdulazizxon madrasasi Buxorodagi me’moriy yodgorlik XVII asrda Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan qurilgan. Abu Hafs Kabir Buxoriy yodgorligi IX asrda qurilgan. Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabi olimlaridan biri. Allomaning xizmatlari sababli Buxoroi sharif “Qubbatul islom” (Islomning gumbazi) unvonini olgan. Bahouddin Naqishband majmuasi Buxoro viloyati Kogon tumani Qasri Orifon qishlog’ida joylashgan. XIV-XVI asrda qurilgan. Masjid, madrasa, hovuz, minora, quduqdan iborat ziyoratgoh majmuasi. Baland masjid Buxoro shahrida XVI asrda bunyod etilgan. Masjid- harsang toshlar ustiga qurilgan. Uni qurishda mumtoz davr meʼmorchiligining noyob va nafis usulidan keng foydalanilgan. Bolohovuz masjidi Bolohovuz gumbazli masjidi XVIII asrda (1712 yilda ) qurilgan. Sayfiddin Boharziy obidasi Buxoroda XIII- XIV asrlarda qurilgan. Mo`g`ul bosqinchilari orasida islom dinini targ`ib qilgan allomalardan. Bayonqulixon yodgorligi Oʻrta Osiyo meʼmorchiligi noyob namunasi bo‘lib, XIV asr oʻrtasida qurilgan. Mo`g`ullarning Chig`atoy ulusi xoni Bayonqulixon ziyoratgohi Amir Temur davri meʼmorchiligining ilk namunalaridan hisoblanadi. Buxoro namozgohi Buxorodagi me’moriy yodgorlik-Nomozgoh. Qoraxoniylar sulolasining yozgi qarorgohi o‘rnida XII asrda (1119-yilda) barpo etilgan. Chоr Bаkr me’moriy majmuasi Chor Bakr majmuasi XVI asrda qurilgan. Xonaqoh, masjid, madrasa va katta bogʻdan iboratdir. Chor minor Buxorodagi meʼmoriy 31 Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University press, 2013. P. 686.
29 yodgorlik bo`lib 1807-yilda qurilgan. Chor minor qurilgan masjid, madrasa, xujralar bilan oʻralgan hovlidan iborat. Fayzobod xonaqohi Buxoroda taxminan 1598-1599-yillar qurilgan. Fayzobod xonaqohi ochiq ravoqli galereya shaklida qurilganligi bilan ajralib turadi. Govkushon majmuasi Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik bo‘lib, XVI asrda barpo etilgan.Bu majmua madrasa, masjid, minora, hovuz va saroydan iborat. Mir Arab madrasasi Madrasa- XVI asrda(1530- 1536) qurilgan. Madrasa 114 hujradan iborat. Bu Buyuk ilm dargohi hozirgi kunga qadar faoliyat ko`rsatmoqda. Ismoil Somoniy maqbaras IX asrda qurilgan. Buxorodagi ko‘hna memoriy yodgorlik . Musulmon amiri Ismoil Somoniy sharafiga qurilgan dastlabki maqbara. Sharqning me`moriy durdonasi deb ataladi va 1997- yil Yunesko ro`yxatiga olingan Koʻkaldosh madrasasi Buxoro xonining vaziri Qulbobo Koʻkaldosh XVI asrda (1568-1569-yillarda ) qurdirgan. Labihovuz ansambli XVII asrda barpo etilgan Hovuz va uning gʻarbida Nodir Devonbegi xonaqohi, sharqida Nodir Devonbegi madrasasi, shimolida Koʻkaldosh madrasasi va Ernazar elchi madrasasi qad koʻtargan. Masjidi Kalon Buxoroda XII-XVI asrga oid jome’ masjid. 1997-yil YUNESKO tashkilotining butun jahon yodgorliklar ro`yxatiga kiritilgan. Nodir devonbegi madrasasi Buxoro xoni Imomqulixonning vaziri Nodir devonbegi tomonidan XVII asrda 1622-1623-yillarda qurilgan. Unda madrasalarga xos ayvon, masjid va katta darsxona bor. Sitorai mohi xosa Sitorai mohi xosa - Buxorodagi mangʻitlar sulolasining uch avlodiga mansub saroy - bogʻ. Buxoro amirlarining qarorgohi. Ulug`bek madrasasi Buxoro viloyati G`ijduvon tumanida XIV asrda Mirzo Ulug`bek tomonidan qurilgan madrasa. Xoʻja Zayniddin majmuasi XVI asrning I yarmida Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik. Bino masjidga moʻljallab qurilgan, unimng hujralari ham bor. Yettti pir yodgorlik majmuasi Buxoro viloyatida joylashgan XII-XIV asrlarda yashab o`tgan buyuk tasavvuf ulamolari sharafiga qurilgan yetti yodgorlik ziyoratgohlari. Buxoro Arki Buxorodagi shaharning qadimiy qal`asi dastlab miloddan avvalgi I asrda qurilgan. Hozirgi qiyofasi asosan shayboniylar davrida XVI asrda shakllangan. Shaxrisabz Oqsaroy saroyi bayramona hukumat binosi – rezidentsiyaning namunasi . Saroyning qurilishi 1380-yilda boshlangan,1404-yilda tamomlangan. Temuriylar barpo etgan 29 yodgorlik bo`lib 1807-yilda qurilgan. Chor minor qurilgan masjid, madrasa, xujralar bilan oʻralgan hovlidan iborat. Fayzobod xonaqohi Buxoroda taxminan 1598-1599-yillar qurilgan. Fayzobod xonaqohi ochiq ravoqli galereya shaklida qurilganligi bilan ajralib turadi. Govkushon majmuasi Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik bo‘lib, XVI asrda barpo etilgan.Bu majmua madrasa, masjid, minora, hovuz va saroydan iborat. Mir Arab madrasasi Madrasa- XVI asrda(1530- 1536) qurilgan. Madrasa 114 hujradan iborat. Bu Buyuk ilm dargohi hozirgi kunga qadar faoliyat ko`rsatmoqda. Ismoil Somoniy maqbaras IX asrda qurilgan. Buxorodagi ko‘hna memoriy yodgorlik . Musulmon amiri Ismoil Somoniy sharafiga qurilgan dastlabki maqbara. Sharqning me`moriy durdonasi deb ataladi va 1997- yil Yunesko ro`yxatiga olingan Koʻkaldosh madrasasi Buxoro xonining vaziri Qulbobo Koʻkaldosh XVI asrda (1568-1569-yillarda ) qurdirgan. Labihovuz ansambli XVII asrda barpo etilgan Hovuz va uning gʻarbida Nodir Devonbegi xonaqohi, sharqida Nodir Devonbegi madrasasi, shimolida Koʻkaldosh madrasasi va Ernazar elchi madrasasi qad koʻtargan. Masjidi Kalon Buxoroda XII-XVI asrga oid jome’ masjid. 1997-yil YUNESKO tashkilotining butun jahon yodgorliklar ro`yxatiga kiritilgan. Nodir devonbegi madrasasi Buxoro xoni Imomqulixonning vaziri Nodir devonbegi tomonidan XVII asrda 1622-1623-yillarda qurilgan. Unda madrasalarga xos ayvon, masjid va katta darsxona bor. Sitorai mohi xosa Sitorai mohi xosa - Buxorodagi mangʻitlar sulolasining uch avlodiga mansub saroy - bogʻ. Buxoro amirlarining qarorgohi. Ulug`bek madrasasi Buxoro viloyati G`ijduvon tumanida XIV asrda Mirzo Ulug`bek tomonidan qurilgan madrasa. Xoʻja Zayniddin majmuasi XVI asrning I yarmida Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik. Bino masjidga moʻljallab qurilgan, unimng hujralari ham bor. Yettti pir yodgorlik majmuasi Buxoro viloyatida joylashgan XII-XIV asrlarda yashab o`tgan buyuk tasavvuf ulamolari sharafiga qurilgan yetti yodgorlik ziyoratgohlari. Buxoro Arki Buxorodagi shaharning qadimiy qal`asi dastlab miloddan avvalgi I asrda qurilgan. Hozirgi qiyofasi asosan shayboniylar davrida XVI asrda shakllangan. Shaxrisabz Oqsaroy saroyi bayramona hukumat binosi – rezidentsiyaning namunasi . Saroyning qurilishi 1380-yilda boshlangan,1404-yilda tamomlangan. Temuriylar barpo etgan
30 barcha inshootar orasida eng antiqasidir. Dorut-Tilovat Ziyoratgoh XIV-XV asrlarga Shaxrisabzda bunyod etilgan. Shamsiddin Kulol maqbarasi hamda Ko‘k-Gumbaz jome’ masjididan iborat. Gumbazi Sayidon Shaxrisabzda Mirzo Ulug’bek tomonidan XV asrda qurilgan ziyoratgoh. Dorus-Saodat ansambli uch qismidan iborat: Hazrati Imom masjidi Amir Temurning katta o‘g’li Jahongir Mirzoning qabri va Amir Temur o‘zi uchun qurdirgan dafngohdan iborat. Termiz Al-Hakim at-Termiziy yodgorlik majmuasi Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo‘yida joylashgan. IX-XV asrlarga mansub ziyoratgoh. Alloma IX asrda yashagan mashhur mutasavvif olim. Abu Iso at- Termiziy yodgorligi Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidagi XI-XII asrlarga oid ziyoratgoh. Abu Iso Termiziy (rahmatullo alayhi) mashhur muhaddis, Sunanini Termiziy, ash-Shamoyili an-Nabaiyya kabi asarlar muallifi. Jarqo‘rg’on minorasi O‘rta Osiyodagi qirrali yagona minora. U O‘rta asrlardagi memor Ali ibn Muhammad Sarahsiy tomonidan XII asrda (1109-yilda) qurilgan. Sulton Saodat majmui Termizdagi payg’ambarimiz avlodlari-sayidlarning hilxonasi. Ziyoratgoh X-XVII asrlarga oid. Termizning sharqida joylashgan bo‘lib, VII asr davomida shakllangan. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O‘rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan, pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo‘lib, bunda g’ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. Shaharning asosiy va eng baland ko‘tarilgan inshooti 1127-yilda qurilgan Kalon minorasidir. Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko‘tarilib turgan ulkan minoradir. O‘zbekistonda eng baland bo‘lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o‘rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o‘rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko‘cha yoki maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old 30 barcha inshootar orasida eng antiqasidir. Dorut-Tilovat Ziyoratgoh XIV-XV asrlarga Shaxrisabzda bunyod etilgan. Shamsiddin Kulol maqbarasi hamda Ko‘k-Gumbaz jome’ masjididan iborat. Gumbazi Sayidon Shaxrisabzda Mirzo Ulug’bek tomonidan XV asrda qurilgan ziyoratgoh. Dorus-Saodat ansambli uch qismidan iborat: Hazrati Imom masjidi Amir Temurning katta o‘g’li Jahongir Mirzoning qabri va Amir Temur o‘zi uchun qurdirgan dafngohdan iborat. Termiz Al-Hakim at-Termiziy yodgorlik majmuasi Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo‘yida joylashgan. IX-XV asrlarga mansub ziyoratgoh. Alloma IX asrda yashagan mashhur mutasavvif olim. Abu Iso at- Termiziy yodgorligi Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidagi XI-XII asrlarga oid ziyoratgoh. Abu Iso Termiziy (rahmatullo alayhi) mashhur muhaddis, Sunanini Termiziy, ash-Shamoyili an-Nabaiyya kabi asarlar muallifi. Jarqo‘rg’on minorasi O‘rta Osiyodagi qirrali yagona minora. U O‘rta asrlardagi memor Ali ibn Muhammad Sarahsiy tomonidan XII asrda (1109-yilda) qurilgan. Sulton Saodat majmui Termizdagi payg’ambarimiz avlodlari-sayidlarning hilxonasi. Ziyoratgoh X-XVII asrlarga oid. Termizning sharqida joylashgan bo‘lib, VII asr davomida shakllangan. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O‘rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan, pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo‘lib, bunda g’ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. Shaharning asosiy va eng baland ko‘tarilgan inshooti 1127-yilda qurilgan Kalon minorasidir. Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko‘tarilib turgan ulkan minoradir. O‘zbekistonda eng baland bo‘lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o‘rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o‘rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko‘cha yoki maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old