Mustaqillik yillarida geografiya ta’limi. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Geografiya o‘qitish metodikasining shakllanishi va rivojlanish tarixi, mustaqillik yillarida mamlakatimiz geografiya ta’limidagi o‘zgarishlar haqidagi bilimlarni mustahkamlash. № Bajariladigan topshiriqlar Amaliy mashg‘ulot natijasi 1 Quyida berilgan matndan foydalanib, O‘zbekistonda geografiya ta’limining 1917-1991 yillardagi rivojlanish bosqichlarini sxemada ko‘rsating. sxema tuzish 2 O‘zbekistonda mustaqillik yillarida ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlarni tahlil qiling. Yozma tahlil 3 Tarqatma materiallar asosida O‘zbekistonda mustaqillik yillarida geografiya fani bo‘yicha yaratilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxatini tuzing va 1-jadvalga yozing. 1-jadval 4 O‘zbekistonda 1991 yilgacha va mustaqillik yillarida umumta’lim maktablarida foydalanilgan geografiya darsliklarini solishtirish, T-sxema tuzing sxema Uslubiy ko‘rsatmalar O‘zbekiston maktablarida geografiya ta’limi (darsliklar va dasturlari mazmuni, o‘qitish metodlari, o‘quv moddiy bazasi, kadrlar tayyorlash va boshqa xususiyatlariga ko‘ra)ning rivojlanishini 4 ta bosqichga ajratish mumkin: Birinchi bosqich – 1918-1934 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davr o‘zbek maktablarida geografiya o‘qitishni yo‘lga qo‘yish bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda yangi tipdagi maktablar bilan eski tipdagi maktab geografiyasiga asos solinadi. 1922-1923 yillarda o‘qitishning "kompleks dasturlari" ishlab chiqildi. Bu dasturlar turli variantlarda bo‘lib, bir necha marta o‘zgardi va 10 yil mobaynida qo‘llanib kelindi. Geografik ma’lumotlar kompleks mavzular orasiga singib ketdi. 1925-1926 yillarda maktablarning yuqori sinfida geografiya fan sifatida o‘quv rejasidan umuman chiqarib tashlanadi. Geografiya tabiiy, fizika, ijtimoiy fanlar tarkibiga kiritildi. Yuqoridagi fanlar geografiyani o‘qitish vazifalarini mutloqo bajara olmadilar. Kompleks metod aslida predmetsiz o‘qitish yo‘li edi. Birinchi bosqich geografiya fani uchun og‘ir sinov yillari bo‘ldi. Oktabr to‘ntarishidan keyin dastlab maxsus qarorlar asosida 9 yillik yagona mehnat maktablari tashkil etildi. Bu maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqich 1-5 sinflar, 2-bosqich 6-9 sinflarni o‘z ichiga olgan. 1918-1922 yillarda geografiyaga rasmiy namunaviy dasturlar paydo bo‘ldi. Bunda ayrim landshaftlarning xususiyatlarini o‘rganishga ko‘proq e’tibor berildi. O‘sha davrlar "landshaft dasturlari" bilan mashhurdir. Masalan "Ovchilar landshafti", "Ko‘chmanchilar landshafti" va boshqalar. Lekin landshaft dasturlari o‘zini oqlamadi. 1921 yilda geograf D N.Anuchin rahbarligida umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan geografiya dasturi loyixasi ishlab chiqildi. Ungacha ayrim hududlar xatto ayrim maktablar xuddi landshaftlar dasturiga uxshash bo‘lgan dasturlarni o‘zlari tuzar edilar. Anuchin dasturi oktabr tuntarishiga kadar bo‘lgan geografiya ta’limining eng yaxshi tomonlarini qisman bo‘lsa ham o‘zida aks ettirgan bo‘lib, unda geografiyani o‘qitish sinflar bo‘yicha taksimlangan edi. Anuchin dasturiga muvofiq, 3- sinfda o‘z kishlog‘i, shahari, guberniyasi o‘rganildi u bu to‘rni «mamlakatshunoslik» deb atadi. O‘quvchilar geografik nomlar, tushunchalar, geografiyaga oid rasmlar bilan tanishtirilar edi. 4-sinfda mamlakatlar, turli mintaqalarning tabiati, insonlar hayotini aks ettiruvchi rasmlar namoyish qilinar edi. 5-sinfda mamlakatshunoslikka oid bo‘lgan ma’lumotlar va "qit’alar” geografiyasi o‘rganiladi. 6 va 7-sinflarda Rossiya geografiyasi, 8- sinfda iqtisodiy geografiya, 9-sinfda astronomiya va astrologiya o‘qitilar edi. Mazkur dastur o‘quvchilarning geografiyaga oid bilimlarni oshirishda katta rol o‘ynaydi.Unda geografiyaga ajratilgan soatlar miqdori ancha ko‘p edi.Ammo bu dastur asosida darsliklar yaratilmagan edi.  1924 yildan boshlab maktab geografiyasi yangi dasturlar asosida ishlashga o‘tdi, ammo bu darsliklar bo‘yicha, geografiya bo‘yicha alohida predmetlar yo‘q edi.Unda geografiyadan tizimli bilim berilmas edi. 1-4 sinflarda alohida geografiya kurslari o‘rnini kompleks mavzular egalladi. Bu mavzular mazmuniga qisqacha geografik savollar kiritilar edi. Masalan 1-sinfda yil fasllari, 2-sinfda maxalliy tabiat va xo‘jalik bilimlari berilar, 4-sinfda Rossiya geografiyasi va boshqalar o‘rgatilar edi. Ikkinchi bosqich sinflarida geografiya biologiya, tarix, jamiyatshunoslik fanlari tarkibiga singib ketgan edi. Tabiiy geografiya va mamlakatshunoslik haqidagi bilimlar nochor ahvolga tushib qoldi. Xullas kompleks dasturlarning qabul qilinishi geografiyani mustaqil fan sifatida barham topishiga olib keldi. Faqat 1927 yilda avval 1-bosqich maktablarda, keyinroq 2-bosqich sinflarda geografiya fan sifatida qayta tiklandi. O‘zbekistonda 1920-1930 yillar oralig‘ida geografiya darsliklari rus tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilindi. G.I.Ivanovning "Boshlang‘ich jo‘g‘rofiya" darsligi geografiya darsliklarining to‘ng‘ichi edi. Bu darslik 1927 yilda N.L.Korjenevskiy yordamida P.Arxengelskiy tomonidan o‘zgartirib nashr qilindi. G.I.Ivanov, G.G.Ivanovlarning, Baxtiyorov va Makarov bilan hamkorlikda birmuncha o‘zgartirib nashr qilingan "Jo‘g‘rofiya hamda o‘lkani o‘rganish" darsligi ham o‘zbek tilidagi dastlabki darsliklardan edi. Bu davrda Balashovning "O‘zbekiston hamda unga qo‘shni jumhuriyatlar va viloyatlar" P.Arxangelskiyning "Jo‘g‘rofiya" (o‘lkani o‘rganish darsligi), A.Obidovning "O‘zbekiston sotsialistik sho‘rolar jumhuriyat jo‘g‘rofiyasi" darsliklari geografiya ta’limida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. A.Obidovning "O‘zbekiston jo‘g‘rofiyasi" darsligi O‘zbekistonda geografiya ta’limida o‘z respublikasini o‘rganishda birinchi xaqiqiy asar edi. Ammo bu darsliklar yagona dastur asosida yozilmagan edi. 1930 yilda o‘zbek tilida dastlabki geografiya o‘qitish metodikasi paydo bo‘ldi. Uning muallifi N.Leonov edi. Bu metodika suxbatlar usulida yozilgan bo‘lib, u talay kamchiliklarga ega edi.Unda kartalar bilan ishlash metodlari yoritilmagan edi. O‘zbekiston maktablarida geografiya o‘qitish samaradorligini oshirishda 1925 yildan boshlab chop etilgan "Maorif va o‘qituvchi" jurnalining roli katta bo‘ldi. Jumladan ushbu jurnalning 1925 yil 5-6 sonlarida "Jo‘g‘rofiyaning foydasi", "Lug‘at va atamalar", "Samarqand", "Maktabda o‘lkani o‘rganishning ahamiyati", "Muz davrining oxirlarida Ovropada qanday irklar yashadilar", "Saxroi kabir" va boshqa o‘nlab geografiyaga oid maqolalar elon qilindi. Bu jurnal geografiya o‘qituvchilariga ilmiy va metodik jihatdan yaqindan yordam bergan. 1931 yil 4 iyuldan "Madaniy inqilob" (keyinchalik "O‘qituvchilar gazetasi", hozirda "Ma’rifat") gazetasi chiqa boshladi. Unda yuzlab ilmiy, uslubiy maqolalar e’lon qilinadi. Geografiya ta’limida kadrlar yetishtirish masalasi sekin asta yo‘lga qo‘yildi.1927 yilda Samarqand oliy pedagogika instituti ochildi.1930 yil-lar oxirlariga kelib oliy ma’lumotli geografiya o‘qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Bular N.Ibadov, G.Nazarov, I Mirzaboev,A Axrorov va boshqalar edilar. 1930 yillarning o‘rtalarida Toshkent, Buxoro, Samarqand, keyinchalik Nukus, Urganch, Qo‘qon, Andijon shaharlarida pedagogika institutlari ochildi. Ilg‘or o‘qituvchilarda oliy va o‘quv yurtlari o‘qituvchilari geografiyadan darslik va boshqa qo‘llanmalar yaratishga jalb etildi. Darslarda o‘quvchilarning mustaqil va amliy ishlariga e’tibor kuchaydi. Ikkinchi bosqich 1934-1955 yillarni o‘z ichiga oladi.O‘zbek maktablarida geografiya o‘qitishning muayyan bir tartibga tushish bosqichi bo‘lib, bu davrda yagona dastur asosida muayyan darsliklar yaratiladi.O‘quvchi va o‘qituvchilar uchun o‘zbek tilida o‘quv qo‘llanmalari nashr etila boshlandi. Maktab geografiyasiga xissa qo‘sha oladigan metodistlar, geografiya o‘qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Ko‘plab metodik kitoblar rus tilidan o‘zbek tiliga o‘girildi. 1935 yilda O‘rta Osiyo universitetida - geografiya - geologiya fakulteti tashkil etildi. 1935-1940 yillar mobaynida O‘zbekistonda pedagogika institutlarining aksariyatida geografiya mutaxasisligi ochildi. 1943 yilgacha Respublikada 10ga yaqin o‘qituvchilar institutlari ochildi. Ularda geografiya o‘qituvchilari ham tayyorlangan. Geografiya o‘qituvchilarining ta’lim sohasidagi ehtiyojlari e’tiborga olinib, ularga metodik yordamni kuchaytirish maqsadida o‘qituvchilar malakasini oshirish institutlari, ular bazasida esa geografiya kabinetlari (kafedralari) tashkil etiladi. Geografiya ta’limi har tomonlama rivojlanishida buyuk iqtisodiy-geograf N.N.Baranskiyning xizmatlari katta bo‘lgan.U mualliflik qilgan iqtisodiy geografiya darsligi 20 yil maboynida muntazam ravishda nashr yetib turildi. N.N.Baranskiy "o‘qituvchi-ta’lim jarayonida markaziy figura" deb takidlagan edi. U geografiya ta’limida yetakchi o‘rinni karta va ko‘rsatmalilik egallashi zarur deb "karta-geografiyaning ikkinchi tilidir", Karta-geografiyaning alfasi va omegasi,"Birgina karta bir necha varaq matnning o‘rniga o‘tadi" degan o‘lmas fikr va g‘oyalarini o‘rtaga tashladi. 2-jahon urushi geografiya ta’limiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi.Ko‘pgina geografiya o‘qituvchilari frontga jo‘nab ketdilar. Oliy o‘quv yurtlarida mutaxasislar tayyorlash izdan chiqdi. O‘quv qo‘llanmalar umuman etishmay qoldi. Urushdan keyingi yillarda dastlab 4 yillik, keyin 7 va 8 yillik majburiy to‘liq o‘rta ta’limga bosqichma-bosqich o‘tilishi, ta’lim mazmunini tubdan qayta qurishga yordam berdi. Bu davrda geografiya o‘qituvchilari diqqati ko‘proq o‘quv jarayonini amaliyot bilan bog‘lashga qaratildi. Geografiya ta’limini hayot bilan bog‘lash borasida tabiiy sharoitning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatiga katta e’tibor berildi. O‘z o‘lkasi geografiyasini o‘rganish va o‘z joyini kartasini chizish, ob-havoni kuzatish, o‘z joyidagi barcha tabiiy kompleks-komponentlarini o‘rganish geografiyani turmush bilan bog‘lashga qaratildi. Maktabni turmush bilan bog‘lash haqidagi qaror asosida o‘quvchilarning mustaqil ishlariga katta e’tibor berildi. O‘zbekiston geografiyasini o‘rganishga bir muncha e’tibor kuchaydi. Sinfdan tashqari ishlar faoliyati kuchaydi. 1953-1954 o‘qish yillaridan boshlab amaliy mashg‘ulotlarni uyutirish majburiy tarzda maktab geografiya dasturlariga kiritildi. O‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishga, mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashga e’tibor kuchaydi. Uchinchi bosqich - 1956-1966 yillar. Bu davrni maktab geografiyasini turmush bilan bog‘lash bosqichi desa bo‘ladi. Bu davrda maktab geografiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. O‘qitishning samarali xillari toboro kengroq joriy qilina boshlandi. Maxalliy milliy kadrlar, yirik geograf va metodistlar yetishib chiqdi.O‘quvchi va o‘qituvchilar uchun ilmiy ommobop va metodik adabiyotlar tarjima qilindi. Geografik atama va nomlar ma’lum bir tizimga tusha bordi. 1958 yil 24 dekabrda Oliy Sovetning maktab haqidagi qonuni geografiyaning takomillashuvida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu qonun boshqa fanlar qatori geografiya ta’limini ishlab chiqarish mehnati bilan yaqinlashtirishga e’tiborni kuchaytirdi. Geografiya ta’limida o‘z o‘lkasini chuqurroq o‘rganishga bo‘lgan talab oshdi. O‘zbekistonda geografiya ta’limini takomilashtirishda bir qancha ilmiy maskanlar va oliy o‘quv yurtlari qatori Pedagogika fanlari ilmiy tekshirish institutidagi geografiya labaratoriyasining xizmatlari katta bo‘ldi. Bu institut geografiya laboratoriyasida P.Musaev rahbarligidagi metodist geograf olimlar maktabda geografiya o‘qitishni takomillashtirish bo‘yicha qator izlanishlar olib bordi. P.Musaev o‘sha mustamlaka yillarida ham xech narsadan xadiksiramasdan milliy maktab muammolari bo‘yicha g‘oyat dadil fikrlarini ilgari suradi. 1960 yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo‘llanma va darsliklar nashr etila boshlandi. O‘sha davrlarda O‘zbekistonda geografiya fanini takomillashtirishda A.Obidov, O.Saidrasulov, X.Xasanov, N.Dolimov, Z.Akramov, O.Muminov, M.Nabixanov, I.Mirzaboev va boshqalarning xizmatlari katta bo‘ldi. Umumta’lim maktablari va oliy o‘quv yurtlari uchun geografik adabiyotlar, darslik va metodik qo‘llanmalarni tarjima qilish keng tus oldi. Bunda X.Xasanov, P.Sultonov, M.Koriev, P.G‘ulomov, R.Raximbekovlar unumli mehnat qildilar. Jumladan N.F.Kurazovning "Geografiya o‘qitish metodikasi" (1962) P.Budanovning "Tabiiy geografiya metodikasi" (1950) A.V.Darinskiyning "Geografiya o‘qitish metodikasi"(1964) N.Dolimovning "O‘zbekiston tabiiy geografiyasi" yangi darsliklari bosmadan chiqdi. To‘rtinchi bosqich - 1967-1990 yillar. Bu davrda ta’lim sohasida turli o‘zgarishlar paydo bo‘ldi. O‘quv ko‘rgazmali qo‘llanmalar chop qilindi. Ta’limni isloh qilish borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Muayyan darsliklar tizimi va yangi o‘quv kartalari paydo bo‘ldi. O‘lkashunoslikka e’tibor birmuncha kuchaydi.Ammo O‘zbekiston geografiyasini o‘rganish bo‘yicha soatlar xajmi 20% dan oshmadi. 1960 yillardan boshlab, O‘zbekistonda geografiya ta’limi metodikasining turli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. O.Muminov "O‘zbek maktablarida tabiiy geografiya o‘qitish masalalari" (1967), T.Abdullaeva "Tabiiy geografiya o‘qitishda O‘zbekiston tabiati haqida o‘lkashunoslik materiallaridan foydalanish” (1967) M.Nabixanov "SSSR geografiyasida badIIy ko‘rsatmalik vositalarining roli va qo‘llanishi" (1969) P.Musaev "O‘zbekiston iqtisodiy geografiyasini o‘qitish xususiyatlari" (1968), M.Juraboev "O‘zbekiston maktablarida geografiya o‘qitishda predmetlararo aloqalarni joriy etish" (1969), M.Asanov "Topografik tushunchalarni shakllantirish" (197O), M.Yunusova "Geografiya ta’limida natural qo‘llanmalardan foydalanish" (1985), R.Qurbonniyozov "Geografiyadan fakultativ mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni mehnatga yo‘naltirish" (1986) mavzulari bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qildilar. O‘rta va Oliy maktablarda Geografiya o‘qitish metodikasini rivojlantirishda X.Xasanovning xizmatlari katta bo‘ldi. Professor Xasanov o‘quvchilar va geografiya o‘qituvchilari uchun o‘nlab ilmiy maqolalar ilmiy ommobop adabiyotlarni o‘quvchilar diqqatiga havola etdi va nashr ettirdi. Bular: "Geografiya terminlari lug‘ati" (1964) "Sayyoh geograflar" (1965) "Yer tili" (1967) "Maxmud Qoshg’‘ariy" (1965), "Geografik nomlar imlosi" (1962) va boshqalar bunga misoldir. X.Xasanov geografiya metodikasiga oid ishlaridao‘quvchi va talabalarning mustaqil ishlari, metodlari, bilimlarni nazorat qilishning o‘ziga xos tomonlarini ishlab chiqdi, rivojlantirdi, takomillashtirdi. 1960-1970 yillar oralig‘ida geografiya o‘qitish metodikasiga oid ko‘plab o‘quv qo‘llanmalari chop etildi va tarjima qilindi. Bular: M.Qorievning "O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi" (1964,1968 yillarda) O.Mo‘minov, E.Belskaya 2-3-4 sinflar uchun "Tabiatshunoslik", M.Qoriev, N.Dolimov, O.Mo‘minov "O‘zbekiston tabiiy geografiyasi" (7 sinf), Z.Akramov, P.Musaev "O‘zbekiston iqtisodiy geografiyasi" (8 sinf), M.Nabixanov, E.Safarov, G.Asanovlarning "O‘zbekiston ijtimoiy va iqtisodiy geografiyasi" (oliy o‘quv yurtlari uchun) P.Musaev "O‘zbekiston SSR iqtisodiy geografiyasini o‘qitish" (1977) O.Muminov "Geografiya ta’limi metodikasi" (1978) P.Musaev, R.Qurbonniyozovning "Geografik o‘yinlar" (1978- 1990), I.Abdug‘aniev "Geografiya darslarida ta’limning texnikalaridan foydalanish" (1990), ko‘plab darslik o‘quv va metodik qo‘llanmalar chop qilindi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu davrlarda geografiya metodikasi erishgan yutuqlar bevosita o‘qituvchilar amaliyoti bilan muntazam bog‘langan edi. Bu avvalo geografiya ta’limi metodlari bo‘yicha mahalliy sharoitni e’tiborga oladigan nazariyalar paydo bo‘ldi. Geografiya fanini o‘qitishda kartalarning o‘rni nihoyatda katta. Mamlakatimizda geografik va topografik kartalarni vujudga kelishi, maktab geografiyasining mazmunini ancha boyitdi. Bu sohada samarali ilmiy izlanishlar olib borildi. T.Mirzaliev, A.Egamberdiev va boshqalar tomonidan talaygina o‘quv qo‘llanmalar, kartalar chop qilindi. Bevosita uning rahbarligida geografiya o‘qituvchilari uchun geografik kartalar va ulardan foydalanish (1978) "Kartografiya" (1982), "Geografik tadqiqotlarda aerokosmik metodlar" (1981), "Kosmos xalq xo‘jaligida" (1985) va boshqalar shular jumlasidandir. O‘zbekistonda 1969-1970 o‘quv yilida geografiyadan yangi dasturlar joriy etildi va u 1980-81 o‘quv yiligacha amal qildi. Bu dastur bir muncha takomillashtirildi. Har bir geografiya kursi uchun zarur amaliy ishlar uyushtirish qat’iy qilib qo‘yildi. Birinchi marta dasturda mavzular bo‘yicha fanlararo aloqalar, o‘quvchilar bilimi va bajara olishi zarur bo‘lgan bilimlar alohida ko‘rsatildi. Umumta’lim maktablarni takomillashtirish va rivojlantirishda maktabni isloh qilishga tayyorgarlik ishlari ko‘rib chiqildi. Isloh geografiya ta’limi mazmuniga ham ta’sir qilmasdan qolmadi. Maktab geografiyasi kurslari tarkibida ham bazi o‘zgarishlar paydo bo‘ldi.Ta’limning 9-yillik tizimga o‘tishi bilan geografiyani o‘qitishda ham mehnat ta’limi, kasb tanlash, politexnik ta’lim elementlari, iqtisodiy bilimlar kiritildi. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgach, respublika xo‘jaligining barcha sohalarida bo‘lganidek ta’limda ham tub islohatlar davri boshlandi. 1992 yilda ilk bor O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risida"gi yangi Qonuni qabul qilindi. Uning 3- moddasida "Ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv" zarurligi ta’kidlangan. Bu qonunga asosan mamlakatimizda geografiya ta’limida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Yangi mazmundagi o‘quv dasturlar va rejalari ishlab chiqildi. Dasturlar asosida darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari metodik adabiyotlari yaratishga kirishildi. Sobik SSSR tabiiy va iqtisodiy geografiyalari o‘rniga o‘z respublikamizni shu sohadagi geografiyasini atroflicha o‘rganishga o‘tildi. Ta’lim muassasalarini ilmiy maktab uchun zarur bo‘lgan didaktik vositalar bilan ta’minlashga, o‘quv muassasalarini atestatsiya va ankreditatsiyadan o‘tkazish tizimiga kirishildi va amalga oshirildi. Asta-sekin milliy ta’lim tizimi shakllana boshladi. Metodist olim P.Musaev rahbarligida geografiya o‘qitishga oid milliy ta’lim kontsepsiyasi ishlab chiqildi.Milliy maktablarda geografiya o‘qitish mazmunan va deyarlik o‘zgardi.Xorijiy mamlakatlar bilan ta’lim sohasi bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Ulardagi ilg‘or pedagogik texnologiya tankidiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqildi. Mamlakatimizda tashkil qilingan "Ustoz" jamg‘armasi orqali ko‘pgina geograflar xorijiy mamlakatlarda bo‘lib, ularning tajribalarini o‘rganib qaytdilar. Amalga oshrilgan