O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
“O’ZBEKISTON TARIXI” KAFEDRASI
“O’ZBEKISTON ENG YANGI TARIXI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG’ISTON
RESPUBLIKASINING IQTISODIY YANGILANISHI
Tekshirdi:________________
Bajardi: _________________
Toshkent-2023
REJA:
Kirish…………….....................................................................................................3
I-BOB. QORAQALPOG’ISTON RESPUBLIKASI MUSTAQILLIK
ARAFASIDA.…………………………………………………………………11-20
1.1.O’zbekiston mustaqilligi yillarida Qoraqalpog’iston davlatchiligi
taraqqiyoti..........................................................................................................11-15
1.2.Mustaqil Qoraqalpog’iston davlatining ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti...............................................................................................….......15-20
II-BOB.MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI
IJTIMOIY-IQTISODIY VA SIYOSIY HAYOTIDA AMALGA OSHIRILGAN
ISLOHOTLAR................................................................... 21-29
2.1. Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’naviy-madaniy va iqtisodiy sohadagi
o’zgarishlar.....................................................................................................21-23
2.2.
Qoraqalpog‘iston
Respublikasida
madaniyat
va
ta’lim
jarayonlari..................................................................................................23-29
Xulosa................................................................................................................30-33
Foydalanilgan adabiyotlar.......................................................................................34
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. SSSR tarqalib ketganidan so'ng mustaqil O'zbekiston
tarkibidagi suveren Qoraqalpog'iston Respublikasi maqomini oldi. Bu tabi-iy hodisa
edi. Chunki, asrlar mobaynida qoraqalpoqlar bilan o'zbek xalqi o'rtasida do'stlik,
qardoshlik munosabatlari qaror topgan, turmush tarzlari va dunyoqarashlarida
mushtaraklik vujudga kelgan edi. Orolbo'yi kengliklarida qadimiy o'zbek va
qoraqalpoq ajdodlari birgalikda yashab, mehnat qilishdi. O'zlarining mushtarak
taraqqiyot yo'llarini bosib o'tishdi.
Qadimiy turkiy qavmning ikki shajarasi yillar mobaynida haqi-qiy og'a-inichilik
fazilatlarini ko'rsatdilar, o'zaro munosabatlarni chuqurlashtirdilar. Bu ikki qavm
ma'naviy-ruhiy
yaqinligini
belgi-laydigan
asosiy
omil
va
madaniyatlar
mushtarakligi, ularning o'zaro yaqinligi edi. Darhaqiqat, tillar yaqinligi dillar
yaqinligiga olib kel-di. Madaniyatlar bir-birini boyitdi. Qadimiy madaniyat
namunalari, umummilliy qadriyatlar, jondosh-u qondosh bo'lgan har ikki mil-lat
uchun tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan an'analar shakllandi. Shu asosda iqtisodiy
hamkorlik, yagona iqtisodiy makon vujudga keldi.
O'zbekiston tarkibida o'tgan 60 yillik tarix1 qoraqalpoq xalqi uchun jiddiy
o'zgarishlar davri bo'ldi. Madaniy va ma'naviy ravnaq, san'at va adabiyotdagi
yuksalish, qishloq xo'jaligi va sanoat ish-lab chiqarishidagi katta yutuqlar bevosita
qardosh o'zbek xalqining beg'araz yordami, og'alarcha ko'magi bilan dunyoga keldi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bugun Qoraqalpoq xalqi shuni yaxshi
biladiki, uning amaldagi suvereniteti, Mustaqilligi faqat O'zbekiston bilan birga
bo'lgandagina ta'mirlanishi mumkin. Shuning uchun ham qoraqalpoq xalqi o'z
taqdirini o'zbek xalqi va O'zbekiston bilan abadiy bog'lagan. O'zbekiston
Respublikasi va Qoraqalpog'iston Respublikasining Konstitutsiyalari buning yorqin
kafolatidir.
Kurs ishimizning assosiy maqsadi mustaqil O'zbekiston va Qoraqalpog'istonning
dolzarb masalalari respublika shoir va yozuvchilari ijodida katta o'rin egallashi,
1 O`zbekiston tarixi. 3-kitob. Mustaqil O`zbekiston tarixi.T.Sharq. 2011.163-bet.
O'zbekiston va Qoraqalpog'iston xalq shoiri Ibroyim Yusupov, O'zbekiston va
Qoraqalpog'iston xalq yozuvchisi To'lepbergan Qa-ipbergenovlar qatoriga yangi
nomlar kelib qo'shildi. Saginbay Ibro-himov, Kenesboy Rahmonov kabi shoirlar,
Guloysha Yesemuratova, O'zarboy Abdurahmonov, Muratboy Nizanovlar ana
shular jumlasini e’tiborga olishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2-bob, 4-paragraf, xulosa va
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I-BOB. QORAQALPOG’ISTON RESPUBLIKASI MUSTAQILLIK
ARAFASIDA.
1.1.O’zbekiston mustaqilligi yillarida Qoraqalpog’iston davlatchiligi
taraqqiyoti
XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo xalqlari siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
va madaniy hayotida katta o'zgarishlar yuz berdi. 1924-yili Turkiston ASSRning
Amudaryo viloyati va Xiva xonligining Xo'jayli hamda Qo'ng'irot tumanlari
hududida Qozog'iston ASSR tarkibida Qoraqalpog'iston Avtonom viloyati tashkil
etildi. U 1930-yildan RSFSR tarkibiga kirdi. 1932-yilda Qoraqalpog'iston Avtonom
Respublikasiga aylantirildi2.
Qoraqalpoqlar tarixida 1936-yil muhim siyosiy voqealar yili sifatida abadiy
qoladi. Chunki, shu yili ular o'z taqdirlarini O'zbekiston SSR tarkibiga kirish bilan
belgiladi va o'z tanlagan yo'lining istiqbolli ekanligini ko'rsata oldi.
SSSR tarqalib ketganidan so'ng mustaqil O'zbekiston tarkibi-dagi suveren
Qoraqalpog'iston Respublikasi maqomini oldi. Bu tabi-iy hodisa edi. Chunki, asrlar
mobaynida qoraqalpoqlar bilan o'zbek xalqi o'rtasida do'stlik, qardoshlik
munosabatlari qaror topgan, turmush tarzlari va dunyoqarashlarida mushtaraklik
vujudga kelgan edi. Orolbo'yi kengliklarida qadimiy o'zbek va qoraqalpoq ajdodlari
birgalikda yashab, mehnat qilishdi. O'zlarining mushtarak taraqqiyot yo'llarini bosib
o'tishdi.
Qadimiy turkiy qavmning ikki shajarasi yillar mobaynida haqi-qiy og'a-
inichilik fazilatlarini ko'rsatdilar, o'zaro munosabatlarni chuqurlashtirdilar. Bu ikki
qavm ma'naviy-ruhiy yaqinligini belgi-laydigan asosiy omil va madaniyatlar
mushtarakligi, ularning o'zaro yaqinligi edi. Darhaqiqat, tillar yaqinligi dillar
yaqinligiga olib kel-di. Madaniyatlar bir-birini boyitdi. Qadimiy madaniyat
namunalari, umummilliy qadriyatlar, jondosh-u qondosh bo'lgan har ikki mil-lat
uchun tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan an'analar shakllandi. Shu asosda iqtisodiy
hamkorlik, yagona iqtisodiy makon vujudga keldi.
2 Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт
учқунлари, 2018.C.45.
O'zbekiston tarkibida o'tgan 60 yillik tarix qoraqalpoq xalqi uchun jiddiy
o'zgarishlar davri bo'ldi. Madaniy va ma'naviy ravnaq, san'at va adabiyotdagi
yuksalish, qishloq xo'jaligi va sanoat ish-lab chiqarishidagi katta yutuqlar bevosita
qardosh o'zbek xalqining beg'araz yordami, og'alarcha ko'magi bilan dunyoga keldi.
Qardoshlik va yaqin qo'shnichilik singari yuksak insoniy fa-zilatlar asrlar
sinovidan o'tib, og'ir kunlarda eng ishonchli qurol bo'lib xizmat qildi. Natijada, Sovet
hokimiyati yillaridagi ma'muriy-buyruqbozlik usuli, soxta va asossiz milliy siyosat,
«ulug' og'a»larga xos soxta va yuzaki «millatparvarlib» bu makon xalqlarining
muno-sabatlariga rahna sololmadi.
Qoraqalpoq va o'zbek xalqi bir necha o'n yilliklar mobaynida to'planib
qolgan muammolarni hal etishda, ijtimoiy-iqtisodiy mu-nosabatlarni yanada
chuqurlashtirishda o'z an'analaridan unum-li foydalanish yo'lini tanladilar3. Har ikki
xalq taqdiri, istiqboli bir ekanligini, ularni mushtarak orzular, yagona intilish
birlashtirib tur-ganligini ochiq-oydin ko'rsatdilar. Tarixan turli davrlarda turli siyo-
siy o'zgarishlar va qiyinchiliklarda toblangan do'stlik va.qardoshlik munosabatlari
bunga asos bo'ldi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, sobiq SSSR davrida milliy masaladagi
yuzaki yondashuvlar, balandparvoz shiorlar, asossiz chaqiriqlar faqat «ulug' og'a»lar
manfaatiga xizmat qilardi, xolos. Bu shiorlar milliy ravnaq, kichik xalqlarning milliy
taraqqiyoti, itti-foqdosh respublikalar xalqlarining milliy ehtiyojlarini qondirishdan
uzoq edi. Totalitar davlatchilik paytida birinchi rahbar biron marta ham
Qoraqalpog'istondan bo'lmagan, uning xalqi hayoti bilan tanishmagan, unga
yaqindan yordam bermagan edi.
Qoraqalpog'iston
jamoatchiligining
O'zbekiston
tarkibida
dav-lat
mustaqilligi va respublika maqomining huquqiy asosiga ega bo'lishga intilishi
Prezident Islom Karimov tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Natijada 1990-yil 14-
dekabrda4 Qoraqalpog'iston Respublikasi Oliy Kengashi o'zining IV sessiyasida
«O`zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog'iston Respublikasi Davlat suve-
3 Қорақалпоғистон тарихи (1917-1994 йй.). - Нукус, 1995.46-b.
4 Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.223-B.
reniteti to'g'risidagi» Deklaratsiyani qabul qildi. Mazkur Deklaratsiya 1991-yil 31-
avgustda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari
to'g'risida»gi
Qonunda
o'zining
huquqiy
maqomiga
ega
bo'ldi.
Unda
Qoraqalpog'istonning hududiy yaxlit-ligi va mustaqilligi to'la e'tirof etildi. Qonunda
Qoraqalpog'iston va O'zbekiston o'rtasidagi munosabatlar teng huquqlilik, ikkito-
monlama shartnomalar, bitimlar va boshqa qonun aktlari asosida mustahkamlanishi
ko'rsatib berildi. Har ikki respublika o'rtasidagi siyosiy, huquqiy, iqtisodiy va
madaniy munosabatlar O'zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul
qilingan
Konstitutsi-yasida
(70-75-moddalar)
o'z
aksini
topdi.
Natijada
ikkitomonlama hurmat asosida qoraqalpoq xalqining o'z taqdirini o'zi belgilash,
mustaqil taraqqiyot hamda milliy davlatchilikni mustahkamlashdagi roli oshdi.
Kelajakka qat'iy ishonch bilan qaraydigan, olis istiqbolni yaratishning kafolatini
beradigan huquqiy maqomga ega bo'ldi.
Bundan
tashqari
O'zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasida
belgilanganidek
(70-modda)
Qoraqalpog'iston
Respublikasi
O'zbekiston
Respublikasi tomonidan himoya qilinadi.
Konstitutsiyaning 21-moddasiga asosan Qoraqalpog'iston Respublikasi
fuqarosi ayni paytda O'zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi. Bu qoraqalpoq
xalqiga O'zbekiston xalqlarining barcha huquqlardan foydalanish imkonini beradi.
Ularning haq-huquqlari va erkinliklarini kafolatlaydi.
Qoraqalpoq milliy davlatchiligi o'z taraqqiyoti tarixida birinchi marta ana
shunday insonparvar, adolatli, demokratik imtiyozlarga ega bo'ldi. Ayni paytda u
suveren respublikaning barcha atributlari-ga ega. Jumladan, Qoraqalpog'iston
Respublikasi Oliy Majlisining 1992-yil 14-dekabrda bo'lib o'tgan XI sessiyasida
Qoraqalpog'iston Davlat bayrog'i, 1993-yil 9-aprelda bo'lib o'tgan XII sessiyasida
Davlat tamg'asi, 1993-yil 4-dekabrda bo'lib o'tgan XIV sessiyasida Davlat
madhiyasi tasdiqlandi.
Qoraqalpog'iston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan 1994-yil 25-
dekabrda Oliy Kengashning 86 deputatdan ibo-rat yangi tarkibi muqobillik asosida
saylandi. Ayni paytda parla-ment Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qarg'i Kengesi
deb ataladi. Jo'qarg'i Kengesning 1995 yil 11 yanvarda, Nukus shahrida bo'lib o'tgan
birinchi chaqiriq birinchi sessiyasida Jo'qarg'i Kenges Ra-isi, uning o'rinbosarlari,
mandat komissiyasi, 8-qo'mita raislari va uning a'zolarini sayladi. Ayni paytda
deputatlar qo'mitalar raislari rahbarligida respublika qonunchilik tizimini yaratishda
faol ishtirok etmoqdalar.
Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo'yishdagi rasmiyatchilik va to'rachilik
illatlariga barham berish alohida ta'kidlandi. Jo'qarg'i Kenges amalda tarixga aylanib
qolgan va o'tmish sarqiti hisoblan-gan sho'rolar davridagi «O1iy Sovet Prezidiumi»
rolini bajarayotgani ko'rsatib o'tildi.
Jo'qarg'i Kenges qo'mitalari faoliyati o'z maqomiga va o'z ol-diga qo'ygan
vazifalarga mos kelmaydi. Jumladan, ular muhokama qilayotgan masalalarning
aksariyati ishlab chiqarishga doir muam-molardir. Aksincha, qonunchilik bilan
shug'ullanish, har bir qo'mita o'z sohasi bo'yicha qonunlar tizimini yaratish lozim.
Qonunchilik hokimiyati - Jo'qarg'i Kenges o'z vazifasi, Ijro hokimiyati -
Ministrlar kengashi va sud hokimiyatlari o'z maqomi doirasida ish olib bormog'i
lozim. Ana shunda haqiqiy demokratik jamiyat shakllanadi.
1991-2008-yillar,
aytish
mumkinki,
Qoraqalpog'iston
davlatchiligi5
shakllanish davri bo'ldi. Ayni paytda bu o'lkada hozirgi zamon davlatchiligi ilg'or
tajribalari asosida, O'zbekiston davlatining ko'magi va yordami bilan amaldagi
konstitutsiyalar doirasida har to-monlama rivojlanmoqda. Fuqarolik jamiyati
tamoyillari tobora chuqurlashmoqda.
5 Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.134-b.
1.2.Mustaqil Qoraqalpog’iston davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
O'zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni amal-ga oshirishda
ko'p millatli Qoraqalpog'iston xalqining, ana shu mo'tabar yurt kishilarining ham
munosib hissasi bor.
Shu bois mamlakat hukumati bu masalada Qoraqalpog'iston Respublikasini
har tomonlama qo'llab-quvvatlamoqdaki, 1996-yili ushbu maqsadlar uchun 10
milliard so'm mablag' ajratildi. Bu Qoraqalpog'iston milliy daromadining 55 foizini
tashkil qilardi. Bundan tashqari, Qoraqalpog'istonga berilayotgan moliyaviy yordam
miqdo-ri 1994-yilga nisbatan 18 barobar ko'paydi.
2006-yilga kelib O'zbekiston markaziy budjetidan Qoraqalpog'istonga
berilayotgan subvensiya, ya'ni moliyaviy yordam miqdo-ri yana ham ko'paydi yoki
butun Qoraqalpog'iston budjeti xarajatla-rining 75 foizini tashkil etmoqda.
O'zbekiston hukumatining amaliy yordami qoraqalpoq xalqining fidoyi mehnati
tufayli keyingi yillarda Qoraqalpog'istonda aholi turmush sharoitini yaxshilash, tub
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy natijalarga erishildi. Eng
avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi. Hamjihatlik bilan yurt istiqboli
yo'lida mehnat qilishga sharoit yaratildi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq Respublikada mulkchilikning yangi
shakllari paydo bo'la boshladi. Ishlab chiqarish va xizmat sohasida nodavlat
sektorning hissasi oshib bordi6. 2006-yilga kelib sanoat, qishloq xo'jaligi va savdoda
bu ko'rsatkich 90 foizni tashkil etmoqda. Respublika iqtisodiyotining boshqa
yo'nalishlarida ham modernizatsiyalash jarayoni tobora chuqurlashmoqda.
Qoraqalpog'istonda 1996-yili 51 ta ulgurji tizim, shu jumladan 2 ta savdo
uyi, 13 ta ulgurji savdo do'konlari va omborlar, 17 ta ko'tara savdo bozor hamda
O'zbekiston tovar xomashyo birja-si Qoraqalpog'iston bo'limi 19 ta supermarket
do'konlari faoliyat ko'rsatdi. 1997-yilning birinchi yanvarigacha bo'lgan
ma'lumotlarga qaraganda xususiylashtirishdan tushgan mablag'laming umumiy
hajmi 330 million so'mni tashkil etdi7. Uning 20 foizi respublika ijtimoiy
6 Қорақалпоғистон тарихи (1917-1994 йй.). - Нукус, 1995.59-b.
7 Қорақалпоғистон тарихи (1917-1994 йй.). - Нукус, 1995.98-b.
taraqqiyotiga ajratildi. 50 foizi esa tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash maqsadida
imtiyozli kreditlar ajratishga sarflandi. Shu bilan birga Qoraqalpog'iston
Respublikasi davlat mulkini xususiy-lashtirish qo'mitasi xususiylashtirilgan
korxonalar va tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash maqsadida 13,8 million so'm kredit
ajratdi.
Bozor fondining faoliyati sezilarli ravishda faollashdi. 1996-yilda respublika
fond birjalari filiallarida 191,6 million so'mlik aksi-yalar sotildi. O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining davlat korxo-nalarini aksionerlik jamiyatlariga
aylantirish, qimmatbaho qog'ozlar bozorini rivojlantirishga oid farmonlarini bajarish
amalda o'z samaralarini bera boshladi.
Qoraqalpog'istonda mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi qishloqda
istiqomat qiladi. Mustaqillik yillarida boshqa sohalar qa-torida agrar sektorda ham
iqtisodiy qayta qurish, bozor munosa-batlariga o'tish ro'y berdi. Qishloq xo'jaligi
ilgarigidek, respublika iqtisodiy otining yetakchi tarmog'i bo'lib qoldi. 1997-yil 1-
yanvar holatiga ko'ra respublikada 263 ta qishloq xo'jalik korxonasi faoliyat
ko'rsatdi. Nodavlat sektorining jami ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi 98,3
foizni tashkil etdi. Ayrim qishloq xo'jalik mahsulotlari, jumladan, paxta
yetishtirishda nodavlat korxonalarning hissasi 97,9 foizni, donchilikda 98,1 foizni,
kartoshkachilikda 99,7 foizni, sab-zavotchilikda 98,8 foizni, polizchilikda 95,1
foizni, bog'dorchilikda 98,5 foizni, pillachilikda 100 foizni, go'sht yetishtirishda 98,9
foizni, sut va tuxum ishlab chiqarishda 99,4 foizni, qorako'l teri va jun yetishtirishda
100 foizni tashkil etdi.
Dehqonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o'zgardi. Agar 1991-yilda g'alla
maydonlari ekin maydonlarining 27,1 foizini (jumladan, bug'doy 1,9) tashkil etgan
bo'lsa, 1996-yilning oxirida bu 35,8 foizga у etdi (bug'doy maydonlari 8,3 foiz). Shu
davr mobay-nida bug'doy yetishtirish 13,6 ming tonna, ya'ni 3 marta, kartoshka 6,7
ming tonna yoki 2,3 marta, sabzavot 11,4 ming tonna, uzum yetishtirish 4 martaga
ko'paydi. Respublika oziq-ovqat majmuasida shaxsiy yordamchi xo'jaliklarning
hissasi tobora ko'paydi.
Tashqi savdo oborotida importning salmog'i 1996-yilda 46,2 foizni tashkil
qildi. Uning hajmi 1995-yildagiga nisbatan 3,4 marta ko'paydi. Import mahsulotlari
tarkibida asosan xalq iste'mol mollari 60,9 foiz, qora va rangli metallar 18,9 foiz,
oziq-ovqat mahsulotlari 13,1 foizni tashkil etdi.
Uzoq g'arb mamlakatlaridan keltirilgan mahsulotlar 70,1 million AQSH
dollariga teng bo'lib, bu jami importning 66,4 foizini tashkil qildi. Yaqin xorijiy
mamlakatlardan respublikaning 130 korxonalari orqali 35,4 million dollarlik
mahsulotlar olib kelindi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan asosan shakar, bug'doy,
mashina va jihozlar, agre-gatlar va ularning ehtiyot qismlari, quvurlar,
avtomashinalar, ishlab chiqarishni komplektlovchi materiallar va boshqa turdagi
mahsulotlar keltirildi. Xususan, 2006-yilda Qoraqalpog'istonning yalpi hududiy
mahsuloti avvalgi yildagiga nisbatan 106,3 foiz o'sdi.
Mustaqillik yillarida respublikada ijtimoiy sohalar rivojlani-shiga e'tibor
kuchaydi.
1991-1996-yillarda
Qoraqalpog'iston
Res-publikasida
ma'lum
demografik o'zgarishlar ro'y berdi. Tug'ilish (ming kishi hisobida) 1991-yildagi 36,4
dan 1996-yilda 25,0 kishiga qisqardi. Tug'ilishning kamayishi o'z o'rnida respublika
aholisining o'sish darajasiga ta'sir etdi. Jumladan, O'zbekistonning viloyatlar ichida
aholi o'sishi eng past bo'lgan Toshkent viloyati (23,4) pasa-yib ketdi (18,6).
Demografik o'zgarishning asosiy sabablaridan biri tug'ilishning kamayishiga,
aholining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik yashash sharoitlariga bog'liqdir. 1991-
1996-yillarda respublikadan (kelganlarni chiqarib tashlaganda) 26,7 ming kishi
ko'chib ketgan. 1997-yil 1-yanvar holati bo'yicha respublika aholisi 143 ming 764
kishini, shundan shahar aholisi 694,1 ming kishini, qishloq aholisi 74 ming 363
kishini tashkil etdi. 1996-yilda aholining o'rtacha yillik o'sishi 1,36 foizga teng
bo'ldi.
Ishsizlar soni har yili o'zgarib turibdi, 1996-yil oxirida ular 4,2 ming kishiga
yetdi. 1996-yilda 16 ming ishchi o'rinlari yaratildi, jumladan, qishloq joylarida 8,5
mingta. Bu esa shahar va tuman mehnat birjalariga murojaat qilgan fuqarolarni ish
bilan ta'minlash imkonini berdi.
1996-yilda aholi jon boshiga pul daromadlari 9628,8 so'mni, xarajatlar esa
6300 so'mni tashkil etdi yoki 1995-yilga nisbatan 2,2 va 2,3 marta ko'paydi.
Daromadlarning ko'payishi iste'mol bozoridagi vaziyatni jon-lantirdi. Aholi
jon boshiga tovar aylanishi hajmi amaldagi narxlar-da 5 ming 36 so'mlikni tashkil
qildi va 2,1 martaga, solishtirma narxlarda esa 8,8 foizga o'sdi. Pullik xizmat 2,8
marta, maishiy xizmat 2,7 martaga ko'payib jon boshiga 679 va 108 so'mni tashkil
etdi. Lekin shunga qaramasdan aholi jon boshiga xizmat ko'rsatish hajmi
O'zbekiston Respublikasi ko'rsatkichidan 2,2 marta kam bo'ldi.
1996-yilda aholiga 7,2 milliard so'mlik iste'mol mollari so-tilgan. Bu
amaldagi narxlarda 1995-yildagiga nisbatan 2,1 marta ko'p. Tovar aylanishining
jami hajmi 10,3 foizga yoki 350,5 million so'mlikka ko'paydi. Tovar oborot hajmida
davlat sekto-rining ulushi pasayib, nodavlat sektoriniki o'sib bordi. Rasmiy savdo
tarmoqlariga nisbatan iste'mol va buyum bozorlarida holat ancha yaxshilandi, jami
tovar oborotida ularning ulushi 20 foizga yetdi.
Ishchi va xizmatchilarning o'rtacha ish haqi izchil o'sib bordi. 1996-yilda u
1409 so'mdan 2761,1 so'mga yetdi yoki 1,96 marta ko'paydi8.
Qoraqalpog'iston xalqi I. Karimovning BMT minbaridan tu-rib dunyo
mamlakatlarini Orol dengizini saqlab qolishga qarata chaqirig'ini katta qoniqish
bilan kutib oldi. Uning tashabbusi bilan 1994-yil (14-yanvar) Nukusda Markaziy
Osiyoning beshta davlat Prezidentlari hamda Rossiya Federatsiyasining vakillari
ishtirokida o'tkazilgan uchrashuvda Orolga va Orolbo'yi aholisiga amaliy yordam
berish masalasi muhokama etildi. 1995-yil sentabrda I. Karimov tashabbusi bilan
Nukusda o'tkazilgan xalqaro konferensiya esa tarixiy voqea bo'ldi. Bu anjumanning
asosiy hujjatlaridan bin - Nu-kus Deklaratsiyasi boiib, unda butun dunyo
jamoatchiligi e'tibori Orol muammosiga qaratildi.
Aholini ish bilan ta'minlash, ularning foydali mehnat bilan shug'ullanishi
borasida qator chora-tadbirlar majmui amalga oshi-rildi. Natijada quyidagi
yutuqlarga erishildi: 2002-yilda 22000 ta, 2003-yilda 21000 ta, 2004-yilda ham
21000 ta, 2005-yilda 23000 taga yaqin, 2006-yilda 22000 ta, jami 109000 ta ish joyi
8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Учинчи китоб. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т.: Шарқ, 2000.223-b.
tashkil etildi. Shulardan 79000 taga yaqini qishloq joylarida faoliyat ko'rsatmoqda.
Ishlab chiqarishning kasanachilik usuliga ham katta e'tibor berilmoqda. Jumladan,
ayni paytda o'lkada 650 ta xonadonda aholi kasanachilik bilan shug'ullanmoqda.
Respublika aholisining o'rtacha oylik ish haqi 2002-yildagi 17,5 ming
so'mdan 2006-yilga kelib 96 ming 300 so'mga yetdi. O'qituvchilar maoshi ham
keskin oshdi. Bu sohada 2008-yil yakun-lariga ko'ra ko'rsatkich qariyb 2 baravarga
yetdi.
II-BOB.MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON
RESPUBLIKASI IJTIMOIY-IQTISODIY VA SIYOSIY HAYOTIDA
AMALGA OSHIRILGAN ISLOHOTLAR.
2.1. Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’naviy-madaniy va iqtisodiy
sohadagi o’zgarishlar
1990-yil 14-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashi
o’zining XV sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Davlat suvereniteti to’g’risidagi” Deklaratsiyani qabul kildi. Mazkur
Deklaratsiya 1991-yil 31-avgustda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi davlat
mustaqilligi asoslari to’g’risidagi” qonunda ham o’zining huquqiy asosini topib, 1
va 17-moddalarida Qoraqalpog’istonning hududiy yaxlitligi va mustaqilligi e’tirof
etildi. Har ikki respublika o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy munosabatlar
O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasida
(70-75 moddalar) ham o‘z aksini topdi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog`iston Respublikasi
maqomi alohida bobda mustahkamlangan (XVII bob). O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 70-moddasida “Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi
O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasining
suvereniteti O`zbekiston Respublikasi tomonidan muhofaza etiladi" deyiladi.
Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida
“Qoraqalpog`iston - O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi suveren
demokratik respublikadir” deb mustahkamlangan.
Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun
xalq
bayrami
sifatida
e'lon
qilindi.
Qoraqalpog`iston
Respublikasi
Konstitutsiyasining ahamiyati quyidagilarda o`z aksini topgan:
- Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi
hamda ular o`rtasidagi o`zaro do`stona munosabatlarning huquqiy asosi;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z davlat ramzlariga ega ekanligini
belgilaydi;
- suveren hamda mustaqil davlat ekanligining kafili;
- davlat va ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini mustaqil hal qilishi;
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 70-moddasining 15-
bandida "O`zbekiston Respublikasining Oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari hujjatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga muvofiqligi
haqida O`zbekiston Konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish" huquqi belgilangan. 81-
moddasida esa “Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi raisining
vakolatlari jumlasiga, O`zbekiston Respublikasi qonunlarini va Oliy Majlisning
boshqa qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va boshqa
hujjatlarini hayotga tatbiq etishni tashkil qiladi" deyilgan.
Ushbu konstitutsiyaviy normalardan xulosa qilib aytish mumkinki,
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo`ladi. Qoraqalpog`iston
Respublikasida
O`zbekiston
va
Qoraqalpog`iston
Respublikasining
Konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. O`zbekiston
fuqarolari
uchun
majburiy
bo`lgan
qonunlar
uning
tarkibiga
kiruvchi
Qoraqalpog`iston hududida ham majburiydir.
Qoraqalpog`iston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini uning o`zi
ko`rib chiqadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruv tizimini belgilaydi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 73-moddasida “Qoraqalpog`iston
Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o`zgartirilishi mumkin
emas. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z ma'muriy-hududiy tuzilishi masalalarini
mustaqil hal qiladi”. Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlardan, shaharlardan,
shaharchalardan, ovullardar iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat siyosatiga mos
holda o`z siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining hududi bo`linmas
va daxlsizdir.
O`zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining
71-moddasida,
Qoraqalpog`iston Respublikasining o`z Konstitutsiyasiga ega bo`lishligi, uning
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shuni
ta'kidlash joizki sobiq Ittifoq davrida Avtonom Respublikalarning Konstitutsiyalari
ular qaysi Respublikalar tarkibiga kiritilgan bo`lsa o`sha davlat hokimiyatining oliy
organlari tomonidan tasdiqlanishi shart edi. O`zbekiston o`z mustaqilligini qo`lga
kiritib bu adolatsizlikka chek qo`ydi. Qoraqalpog`iston suveren Respublikasi bilan
mustaqil
O`zbekiston
Respublikasining
bir-butun
yaxlitligi
mustahkamlanganQoraqalpog’iston Respublikasi Oliy Kengashi o’zining XII
sessiyasida (1993-yil 9-aprelda) Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasini
qabul qildi. Qoraqalpoq milliy davlatchiligi o’z taraqqiyoti tarixida birinchi marta
insonparvar, adolatli, demokratik imtiyozlarga ega bo’ldi. Ayni paytda u suveren
respublikaning barcha atributlariga ega. Jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Oliy
Majlisining
1992-yil
14-dekabrda
bo‘lib
o‘tgan
XI
sessiyasida
Qoraqalpog’iston Davlat bayrog’i, 1993-yil 9-aprelda bo‘lib o’tgan XII sessiyasida
Davlat gerbi, 1993-yil 4-dekabrda bo‘lib o’tgan XIV sessiyasida Davlat madhiyasi
tasdiqlandi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi parlamenti - Jo’qorg’i Kengesi hisoblanadi.
86 deputatdan iborat. Xususan, Jo’qorg’i Kengesida 1991-1992-yillarda Dauletbay
Shamshetov, 1992-1997-yillarda Ubbiniyaz Ashirbekov, 1997-2002-yillarda Timur
Kamalov hamda 2002-yil 2-maydan e’tiboran bu lavozimda Musa Tajetdinovich
Erniyozov rais sifatida faoliyat olib bormoqda. Avvalgi Oliy Kengashdan farqi
Jo’qorg’i Kengashga savlov ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkaziladi. Avvalgi
saylovlarda Oliy Kengashni shakllantirish jarayonida ishchilar sinfi, kolxozchi
dehqonlar, xalq ziyolilarining o‘rni va soni oldindan belgilab qo’yilar edi. Buning
ustiga Parlamentda vazifasi bo‘yicha albatta deputat bo‘luvchi o’rinlar xam mavjud
edi. Keyingi saylovlarda bunday yondoshuvdan voz kechildi. Deputatlarning o‘z
saylovchilari bilan kundalik munosabati, yaqin muloqoti yo’lga qo’yildi. Avvalgi
parlamentda bu masalaga uncha e’tibor berilmagan edi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z Konstitutsiyaviy nazorat organiga ega
bo`lib, uni Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi
amalga oshiradi. Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi Qoraqalpog`iston Respublikasi
Jo`qorg`i Kengesi tomonidan tarkibi saylanadi. Konstitutsiyaviy nazorat
qo`mitasiga saylangan sudyalarning vakolat muddati 5 yildir. Konstitutsiyaviy
nazorat qo`mitasiga saylangan shaxslar o`z vazifalarini bajarishda daxilsizdirlar va
faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo`ysunadilar. Uni tashkil
etish va ish tartibini belgilash Qoraqalpog`iston Respublikasining “Konstitutsiyaviy
nazorat qo`mitasi to`g`risida”gi qonuni bilan belgilangan.
Qoraqalpog`iston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga
saylanadigan Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy Sudi, Xo`jalik sudi, shu
muddatga tayinlanadigan tuman, shahar sudlaridan iborat. Ular O`zbekiston
Respublikasining "Sudlar to`g`risida"gi qonuniga muvofiq o`z faoliyatini olib
boradilar. Ushbu qonunda jumladan, "Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi,
fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha, fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo sudlari,
Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi faoliyat ko`rsatadi" deb belgilangan.
Ular faoliyatining tashkil etilishi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
vakolatlari jumlasiga kirib unga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti roziligi
bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesida, Qoraqalpog`iston
Respublikasi Oliy sudi raisi va a'zolari, shuningdek, tuman, shahar sudlarining
sudyalari, lavozimlariga nomzodlarni tavsiya qiladi. Qoraqalpog`iston Respublikasi
Oliy sudi jinoiy, fuqaroviy va ma'muriy sud ishlarini yuritish borasida, sud
hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Tuman, shahar sudlarining sudlov faoliyati
ustidan nazoratni olib boradi.9
Ijroiya organi -Vazirlar Ministrlar Kengashi hisoblanadi. Quyidagi davlat
arboblari Ministrlar Kengashi raislari bo’lib ishladi: Amin Tojiev (1989-1992),
Radjapboy Yo’ldashev (1992-1995), Baxram Jumaniyazov (1995-1996), Saparbay
Avezmatov (1996-1998), Amin Tojiev (1998-2002), Tursunbay Tangirbergenov
(2002-2006). Hozirgi kunda Ministrlar Kengashi raisi bo‘lib Baxadir Yangibaev
ishlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekiston markaziy byudjetidan Qoraqalpog’istonga
berilayotgan subvensiya, ya’ni moliyaviy yordam miqdori 9 milliarddan oshiq
so‘mni, yoki butun Qoraqalpog’iston byudjeti xarajatlarining 75 %ni tashkil
etmoqda. O‘zbekiston hukumatining amaliy yordami qoraqalpoq xalqining fidoiy
9 Усмонов Қ. ва бошқалар. Ўзбекистон қарамлик ва мустақиллик йилларида. Т., Ўқитувчи, 1996.11-b.
mehnati tufayli keyingi yillarda Qoraqalpog’istonda aholi turmush sharoitini
yaxshilash, tub iqtisodiy isloxotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy
natijalarga erishildi. Eng avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi.
Hamjihatlik bilan yurt istiqboli yo’lida mehnat kilishga sharoit yaratildi.
Respublikada mulkchilikning yangi shakllari paydo bo’la boshladi. Ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida nodavlat sektorning xissasi oshib bordi.
Sanoat, qishloq xo’jaligi va savdoda nodavlat sektori xissasi 80-90 %ni tashkil
etmoqda. Respublika iqtisodiyotining boshqa yo’nalishlarida ham islohotlar izchil
amalga oshirila boshlandi. Jumladan, bank tizimida xam jiddiy islohotlar amalga
oshirildi. Bu yerda davlat banklar bilan birga tijorat va xususiy banklari ham faoliyat
ko‘rsatmoqda. Agrosanoat banki va sanoat-qurilish banki ixtisoslashtirilgan
hissadorlik tijorat banklariga aylantirildi. “Tadbirkorbank”, “Asakabank”,
“Aloqabank”, “Sabzavotbank”, “Zaminbank”, “Turanbank”, “Savdogarbank”,
“G’allabank” kabilarning Qoraqalpog’iston bo‘limlari tashkil etildi.
Qoraqalpog’iston tarixida birinchi marta Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki tashkil etildi. Qoraqalpog’istonda ulgurji va birja savdosi bilan
shug‘ullanuvchi xissadorlik uyushmalari keng faoliyat ko‘rsatmoqda. Tovar ishlab
chiqaruvchilar, iste’molchilar va ishbilarmonlarning butun imkoniyatlarini ishga
solish maqsadida ularning erkinligi va teng huquqligini ta’minlash choralari
ko’rildi10.
Qoraqalpog’istonda 51 ta mayda ulgurji tizim, shu jumladan 4 ta savdo uyi,
35 ta mayda ulgurji savdo do’konlari va omborlar, 32 ta ko‘tara savdo bazasi xamda
O‘zbekiston tovar xom ashyo birjasining Qoraqalpog’iston bo‘limi, 19 ta
supermarket do‘konlari faoliyati yo’lga qo’yildi11. 1999-yilning 1-yanvarigacha
bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning
umumiy xajmi 650 million so’mni tashkil etdi. Uning 20% respublika ijtimoiy
taraqqiyotiga ajratildi. 50% esa tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash maqsadida
imtiyozli kreditlar ajratishga sarflandi. Shu bilan birga Qoraqalpog’iston
10 Мустақиллик: Изоҳли илмий-оммабоп луғат // М.Абдуллаев ва бошқалар: тўлдирилган учинчи нашр. -
Тошкент: Шарқ, 2006.
11 Ўзбекистон тарихи. Р.Ҳ.Муртазаеванинг умумий таҳрири остида. – Тошкент, 2005.198-b.
