MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR (Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar, Аholi turmush tarzining og‘irlashuvi. Orol fojiasi)
Yuklangan vaqt
2024-05-22
Yuklab olishlar soni
6
Sahifalar soni
38
Faytl hajmi
71,6 KB
Ilmiybaza.uz
MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI
IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR
Reja:
1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat.
2.
Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati.
“Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar.
3.
Аholi turmush tarzining og‘irlashuvi. Orol fojiasi.
4.
O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayotning keskinlashishi.
Farg‘ona voqealari.
5.
Islom
Karimov
–
O‘zbekiston
rahbari.
Mustaqillik
Deklaratsiyasining qabul qilinishi.
Ilmiybaza.uz
1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat.
70 yildan ziyod davom etgan sovet tuzumi va Kommunistik partiya
yakka hukmronligi davrida O‘zbekistondagi milliy urf-odatlar va
anʼanalarga qattiq zarba berildi. KPSS mafkuraviy siyosatining SSSR
xalqlari maʼnaviyatiga jiddiy salbiy taʼsiri natijasida jamiyatda madaniy-
axloqiy muhit zaiflashdi, maʼnaviy qashshoqlik sovet jamiyatini inqirozga
yetaklovchi kuchga aylandi. Bu holat oxir-oqibatda milliy tillarning jamiyat
hayotidagi mavqeyining pasayishiga, uzoq yillar davomida shakllanib kelgan
qadriyatlar, urf-odatlar, anʼanalarni “o‘tmishning zararli sarqiti” sifatida
taʼriflashga, maʼnaviyatning uzviy qismi bo‘lgan dinni “xurofot va bidʼat”
deb talqin qilinishiga va shu asosda millatlarni qaramlik holatida saqlab
turishga asos bo‘ldi. Bu yo‘l, o‘z navbatida, “yagona madaniyat” barpo
etishga qaratalgan davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan edi.
Tabiiyki, SSSRda istiqomat qilgan turli xalq va elatlarning madaniyati
shakli jihatidan har xil edi. Shubhasiz, har bir xalqning zabardast madaniyat
arboblari – atoqli olimlari, yozuvchilari, rassomlari, bastakorlari kabi o‘ziga
xos jihatlari ko‘pdir. Ular, o‘z navbatida, jahon fani va madaniyatiga
munosib hissa qo‘shib kelganlar. Garchi bu yutuqlarning aksariyati
sotsialistik ruh berib turuvchi baynalminal madaniyat bo‘lsa-da, uning ko‘p
jihatlari yuqori saviyaga mutlaq javob bermas edi.
Taʼkidlash joizki, sovet turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lgan sovet
qonunlari o‘z andozasiga mos anʼana va urf-odatlarni faol targ‘ib etishi
oqibatida umumsovet marosimlari va bayramlari anʼana tusiga aylana
boshlagan edi. O‘zbekiston aholisining 60 foizdan ko‘pi, asosan, qishloq
Ilmiybaza.uz
joylarida istiqomat qilganligi bois qishloq aholisi uchun o‘ylab topilgan
mafkuraviy xarakterga ega bayramlar tashkil etildi. O‘zbekiston SSR Oliy
Soveti Prezidiumining 1956-yilgi qaroriga binoan paxta terimini boshlashdan
avval, yaʼni avgust oyining oxirgi yakshanba kunlari “Qurultoy”, “Urug‘
qadash marosimi”, “Yoshlarni paxtakorlar safiga tantanali qabul qilish”,
“Birinchi gul bayrami”, “Ilk maosh”, “Qizil karvon” (“Birinchi oq oltin
karvoni”), “Paxta bayrami” (“Hosil bayrami”) nishonlandi.
Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan, uzoq yillar davomida
nishonlab kelingan “Navro‘z” bayrami ham aynan mana shu yillarda taʼqibga
uchradi. Tarixdan maʼlumki, “Navro‘z” bayrami dehqonlar uchun yangi
mehnat yili boshlanganini bildirar, bu bayram anʼanaga muvofiq bahorda
kun va tun tenglashganida nishonlanar edi. “Navro‘z” bayrami asrlar
davomida kishilarda ona yerga, tabiatga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otgan,
kishilarni bir-biriga nisbatan mehr-muruvvatli va oqibatli bo‘lishiga
chorlagan. Biroq XX asr 80-yillarining o‘rtalarida “Navro‘z” bayramini
O‘zbekistonda umumxalq bayrami sifatida nishonlash masalasida paydo
bo‘lgan to‘siqlar qattiq tortishuvlarga ham sabab bo‘ldi. “Navro‘z”
bayramiga qarshi harakatlar ham milliy madaniyatlarni qoralash va
cheklashga qaratilgan tadbirlarning biri edi. O‘zbekiston SSR Kompartiya
plenumi (1984)dan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat I.O‘smonxo‘jayev va
R.Аbdullayevaning “mafkuraviy bo‘shliqni” yuzaga keltirmaslik borasidagi
saʼyi-harakatlari natijasida 1986-yilga kelib, “Navruz” bayrami bekor etildi.
Islom diniga aloqasi bo‘lmagan bayramga “diniy” degan tamg‘a bosildi.
1985-1986-yillarda respublika ommaviy axborot vositalari ham bu
bayramni o‘z sahifalarida yoritmadi. Garchi “Navro‘z” bayrami sovet
hukumati tomonidan eʼtiborga loyiq deya hech qachon rag‘batlantirilmagan
bo‘lsa-da, lekin sovet hokimiyatining barcha davrlarida bu bayram xalq
orasida yashab, anʼanaviy tarzda ham nishonlanib kelingan.
Ilmiybaza.uz
Dastlab bu bayram, aprel oyining o‘rtalaridan sunʼiy o‘ylab topilgan
“Navbahor” nomli bayram bilan almashtirildi. Biroq bunday bayramlarning
taʼqiqlab qo‘yilishi xalq noroziligiga sabab bo‘la boshlagani uchun milliy
anʼanalar, marosimlar va bayramlarni qayta tiklash jiddiy masalaga aylandi.
“Navbahor” deb atalgan yangi bayram moddiy zaminga ega bo‘lmagani
sababli uzoq yashay olmadi.
Shu o‘rinda taʼkidlash lozimki, “Navro‘z” bayramini taʼqiqlash haqida
respublikada aniq bir qaror qabul qilinmasada, lekin respublika rahbariyati
turli yig‘inlarda bu bayram va uning “zararli” tomonlari haqida maʼruza
qilib, yangi madaniyatni shakllantirishda asosiy to‘siq deb taʼriflab keldilar.
XX asrning 80-yillari O‘zbekistonda dinga va diniy qadriyatlarga qarshi
yangi harakatlar bo‘lgani bilan ham xarakterlanadi. Bu yillarda mamlakatda
diniy idoralarni qattiq nazorat ostiga olish, ularning sonini kamaytirish va
faoliyatini doimo nazorat ostida olib turish kuchaydi. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti I.А.Karimov dinning maʼnaviy,
ijtimoiy, tarixiy ildizlari, inson kamolotidagi o‘rni va ahamiyati ustida
to‘xtalib, mustaqil taraqqiyotimizning ilk bosqichlaridayoq quyidagi teran
fikrlarni aytgan edi: “Islom inson poklanishi, ruhiy qudrat olishi, qalban
uyg‘onishi manbaidir. Shu paytgacha bizga din afʼyundir, deb kelishdi.
Dindorlar quvg‘in qilindilar. Ota-onasiga janoza o‘qiganlar jazoga tortildilar.
Xullas, ne hunarlar ko‘rsatmasinlar islom yashashdan to‘xtamadi. Nega?
Chunki u bizning ongimiz, shuurimiz, hayotimiz, borligimizdir. Bugun ana
shu din orqali vujudimizga musaffolik, dilimizga inshoolloh poklik kirib
kelmoqda. Аxloq-odob, maʼrifat yana xonadonlarimiz fayziga,
odamlar hislatiga aylanishida islomning o‘rni benihoya bo‘lmoqda”.
O‘tmish va maʼnaviyatga bo‘lgan salbiy munosabat mustabid sovet
tuzumining dinga bo‘lgan munosabatida yaqqol o‘z aksini topdi. Bu holni,
jumladan, ikkinchi jahon urushidan keyin O‘zbekiston misolida ham ko‘rish
Ilmiybaza.uz
mumkin. Ikkinchi jahon urushi davrida strategik maqsadlarga ko‘ra, dinga
vaqtinchalik “yon berish” siyosati, urush tugagandan keyin tez orada
kommunistik mafkura asosidagi davlatning u bilan “hamjihat” bo‘lishi
maqsadga muvofiq emasligi yana bir karra namoyon bo‘ldi.
Shu o‘rinda qayd etish kerakki, bu davrda taʼlim infratuzilmasining
ancha kengayishi mutaxassis kadrlarning tez ko‘payishiga yordam berdi.
Respublikada mavjud bo‘lgan bir necha oliy o‘quv yurtlari O‘zbekiston SSR
xalq xo‘jaligi uchun xizmat qiladigan mutaxassislarni ham yetishtirib berdi.
Masalan, 1988-yilda faqat Toshkent shahrining o‘zida 19 ta oliy o‘quv
yurti bo‘lib, unda 162,9 ming nafar talaba tahsil oldi. Lekin “kommunizmga
intilish”da sinfiylik, partiyaviylik ruhidagi tarbiya maktablarda milliylikni
siqib chiqardi. Mavjud oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida har yili o‘rta
hisobda yuz mingdan ortiq mutaxassis tayyorlangan. 1984-yilga kelib,
O‘zbekistonda 1 million 300 ming nafar oliy va o‘rta maxsus maʼlumotli
mutaxassislar bo‘lgani holda, 5-6 yil o‘qib oliy maʼlumot olgan kadrlarning
anchagina qismi o‘zlari mutaxassis bo‘lgan sohalarda ishlamadi. Sirtqi o‘quv
tizimida chuqur bilimga intilishdan ko‘ra diplom olish uchun harakatlar
kuchayib ketdi. Masalan, 1982-yil O‘zbekiston SSR Xalq Nazorat Qo‘mitasi
va O‘zbekiston SSR Prokuraturasi o‘tkazgan tekshiruvlardan maʼlum
bo‘lishicha, Qashqadaryo viloyatidagi 251 hunar-texnika bilim yurtini bitirib
chiqqan 117 mutaxassis viloyatning Chiroqchi tumanidagi Moskva sovxozi
va Ohunboboyev nomli kolxozlariga yuborilgan. Lekin ularning atigi 6 nafari
o‘z sohasi bo‘yicha ishlagan, 73 nafari bo‘lsa tayinlangan joyiga kelmagan.
Bunday ahvol sanoat shaharlarida ham mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston
SSR yengil sanoatining o‘zida dastgohlar va mashinalarga xizmat
ko‘rsatishning tarmoqdagi normalarini o‘zlashtirish shaharlardagi yirik
kombinatlarnikiga nisbatan ko‘p kuch talab qilgani holda, bu sohada ham
master yordamchilari, elektriklar, santexniklar yetishmagan. Kommunistik
Ilmiybaza.uz
mafkura o‘z hukmronligini taʼminlab borishida madaniyat ham, ayniqsa,
muhim edi. Hukmron mafkura mahalliy maʼnaviy-madaniy merosning
tarbiyaviy ahamiyatini eʼtiborga olmas edi. Davlat tomonidan qabul qilingan
qator qaror va rejalar ham real imkoniyatlarni hisobga olmagan holda qabul
qilinganligi uchun o‘zbek maʼnaviy madaniyatida amalga oshirilgan ishlar
ham o‘ziga xos yo‘nalishdan bordi va madaniyat sohalari siyosiylashgan
madaniy yo‘lga moslashdi.
Аyni paytda taʼlimda, madaniyatda kommunistik g‘oyalar ustunlik
qilib, umumsovet madaniyatining meʼyor va mezonlari keng targ‘ib etilgani
bilan bu davrda o‘zbek madaniyati rivoji faqat tanazzullar va
tushkunliklardan iborat bo‘ldi deb eʼtirof etish ham haqiqatga to‘g‘ri
kelmaydi. Madaniyat va sanʼat arboblari ijodidagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz
berayotgan o‘zgarishlar bilan birgalikda davom etdi. Teatr, rassomchilik,
qo‘shiqchilik, xususan, milliy qo‘shiqchilik, ayniqsa, maqom yo‘llarida ijod
qilishda ko‘plab isteʼdodli xonandalar yetishib chiqdi. O‘sha yillarda
adabiyot maydoniga kirib kelgan iqtidorli ijodkorlar asarlarida nisbatan
erkin, yutuq va kamchiliklarni ko‘rsatib beruvchi ijodiy fikrlar paydo bo‘ldi.
Xususan, А.Muxtorning “Ildizlar”, P.Qodirovning “Olmos kamar”,
O‘.Umarbekovning
“Bo‘ribosar”,
Sh.Xolmirzayevning
“Tabassum”,
“Kimsasiz hovli”, M.Muhammad Do‘stning “Isteʼfo”, T.Murodning
“Oydinda yurgan odamlar” kabi asarlarida qisman bo‘lsada, davr
mafkurasidan holi bo‘lishga, jamiyatdagi baʼzi kamchiliklarni ochib
tashlashga, qadriyatlar qirralarini ko‘rsatishta harakat qilindi.
H.G‘ulomning “Qoradaryo” romanida XX asr 80-yillarining o‘rtalariga
kelib jamiyatdagi yuzaga qalqib chiqqan turli salbiy holatlarni Kampirravot
darasidagi ulkan suv inshooti qurilishi misolida ko‘rsatib berildi. Mazkur
asar o‘sha yillarda sovet mafkurasi bilan bog‘langan, O‘zbekiston
Komnartiyasining XVI plenumidan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat bilan
Ilmiybaza.uz
bog‘liq deb tahlil etilgan bo‘lsada, lekin kishilar asta-sekin sodir bo‘layotgan
o‘zgarishlar hayotga yangicha qarash, jamiyatda inson omili degan
tushunchalar
bilan
birinchi
navbatda
turishi
lozimligini
anglab
kelayotganligidan dalolat berar edi.
Tahlil etilayotgan yillarda E.Eshmuhamedov va kinodramaturg
O.Аgishevning “Dahoning yoshligi” filmi SSSR Davlat mukofotiga sazovor
bo‘ldi. K.Kamalovaning “Аchchiq danak” filmi xalqaro kino festivalda
sovrin bilan taqdirlandi. D.Sadimovning “Leningradliklar jigarbandlarim
mening",
А.Qobulovning
“Bo‘ysunmas”
R.Botirovning
“Leytenant
Nekrasovning xatosi”, M.Аbzalovning “Suyunchi”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”,
А.Hamroyevning “Vodillik kelin”, L.Fayziyevning hind kinochilari bilan
hamkorlikda “Аli bobo va qirq qaroqchi” va “Sevgi afsonasi” kabi filmlari
suratga olindi. Biroq oshkoralik yillari (1985) ham madaniyatni
rivojlantirishdagi bu erkin harakatlarni yanada kengroq olib borish o‘rniga
studiyaning rejasini bajarish orqasidan quvish holatlari yuqori edi. Masalan,
SSSR Kinematografiya Davlat Komitetining O‘rta Osiyo bo‘yicha muharriri
I.Razdorskiy va А.Medvedevlar o‘zbek xalqining boy madaniy turmushini,
qolaversa, ichki dunyosini tushunmagan holda markaziy studiyalar qabul
qilmagan o‘rtamiyona va bo‘sh ssenariylarni “O‘zbekfilm”ga muntazam
jo‘natib turdilar. Natijada N.Rojkov, L.Makarov, B.Saakov, L.Galiyev,
Ya.Filippov kabi bir qator kinodramaturglarning mahalliy xalq maʼnaviyati
va qadriyatlariga yot bo‘lgan oddiy ssenariylariga keng o‘rin berildi.
Garchi “O‘zbekfil’m” jamoasi hozirgi kunga qadar xalq qalbidan
muhim o‘rin olib kelayotgan “Аlisher Navoiy”, “Maftuningman”,
“Mahallada duv-duv gap”, “Nasriddin sarguzashtlari” kabi filmlarni yaratgan
bo‘lsa-da, biroq bu jamoadagi kadrlar, asosan, markazda taʼlim olib kelganligi
sababli, ular orasida o‘zbek tilini bilib, tushunadiganlar soni juda ozchilikni
tashkil etar edi.
Ilmiybaza.uz
1980-yillarning ikkinchi yarmiga kelib O‘zbekistonning mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi tahlikali vaziyatda ziyolilar ham partiya
ko‘rsatmalariga to‘la amal qilmaganlikda ayblana boshlandi. Ulardan sovet
turmush tarzini ulug‘lovchi asarlar talab etilib, ijodiy uyushmalar faoliyati
esa qattiq mafkuraviy nazorat ostiga olindi. Bunday yondashuv O‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1986-yil oktyabrda bo‘lib o‘tgan
uchinchi plenumida yaqqol namoyon bo‘ldi. Unda adabiyot, sanʼat va tarixni
soxtalashtirish, milliy tarix va madaniyatni ilohiylashtirish avj olib
ketganligi, tarixiy shahslarga baho berishda sinfiy yondashuv, ilmiylik,
obʼyektivlik tamoyillariga eʼtibor berilmayotganligi keskin tanqid ostiga
olindi.
Аyniqsa,
voqea-hodisalarga
baho
berishda
mafkuraviy
manfaatlarning inkor etilayotganligiga urg‘u berildi.
1986-yil 10-noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar Аkademiyasining
yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Kompartiyasi mafkuraviy
ishlar
bo‘yicha
kotibi
R.H.Аbdullayevaning
maʼruzasi
tinglandi.
R.H.Аbdullayeva respublikada yuzaga kelgan salbiy illatlar, jumladan,
qo‘shib yozish, davlatni aldash, poraxo‘rlik, kadrlarni tanlashdagi
mahalliychilik va oshna-og‘aynigarchilik respublikaning avvalgi rahbariyati
tomonidan yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ekanligini ko‘rsatib, bunda
mafkuraviy ishlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagani, ziyolilarning faoliyati partiya
talablari asosida olib borilmaganini alohida taʼkidlab o‘tdi.
Yig‘ilishda paxta sanoati, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, respublikada
yuzaga
kelgan
demografik
jarayonlar,
milliy
munosabatlardagi
muammolarni hal etishda, rivojlanishning o‘ziga xos bo‘lgan yo‘nalishlarida
O‘zbekiston SSR FА olimlarining aniq taklif va mulohazalari yo‘qligiga ham
urg‘u berildi. Shuningdek, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti
kotibi tomonidan yoshlar taʼlim- tarbiyasida mafkuraviy jarayonlarning
yetarli emasligi ko‘rsatilgani holda, Аmir Temur, Bobur Mirzo shaxsiga
Ilmiybaza.uz
berilgan ijobiy taʼriflarga o‘zgartirishlar kiritilmagani va bu o‘tmishni
ulug‘lash holatlariga olib kelayotgani, respublika olimlari bu holatlarning
oldini olish uchun hech qanday choralar ko‘rmagani alohida qayd etildi.
Umuman olganda, kishilar ongini shakllantirish, milliy, diniy anʼanalar
va qadriyatlarga munosabat masalasi jamiyat taraqqiyotidagi inson omili
rolini belgilab beruvchi asosiy shartlardan biri bo‘lib kelganligi uchun sovet
davlatining so‘nggi o‘n yilligida eʼtiqodlarga munosabat masalasi juda
chuqurlashib ketdi. Аynan mana shu yillardagi chora- tadbirlarni kishilarning
ongi va turmush tarzidagi o‘tmish “sarqitlariga” qarshi kurashish, “reaksion”
deb atalmish urf-odatlar, marosimlarga amal qilishga barham berish,
baynalminal tarbiyani keng ko‘lamda amalga oshirish xalqimizning
mustahkamlanib kelayotgan milliy ongiga zarba berish uchun harakat
sifatida izohlasa bo‘ladi. Chunki xalqning ongi, eʼtiqodi, turmush tarziga
chuqur singib borayotgan diniy meros va qadriyatlarga qarshi kurash ham
o‘sha yillarda olib borilayotgan mafkuraviy-tarbiyaviy ishlarning asosiy
yo‘nalishi bo‘lib qoldi.
SSSRdagi “qayta qurish” jarayoni avval boshdanoq siyosiy sohani
qamrab oldi. Iqtisodiy islohotlar esa unga bo‘ysunuvchan ahamiyat kasb etdi.
Oradan ko‘p o‘tmay, jadallashib borayotgan siyosiy jarayonlar (oshkoralik,
demokratiya) bilan sust rivojlanayotgan iqtisodiyot o‘rtasida katta farq
ko‘zga tashlana boshladi. Bu paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan
O‘zbekiston SSR ham qayta qurish girdobiga tortildi, uning qonuniyatlariga
amal qildi.
Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986-yillar), asosan,
maʼmuriy-tashkiliy tadbirlarning anʼanaviy usullarda olib borilishi bilan
xarakterlanadi. Mazkur bosqichda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan biri
ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida
jamiyatda tub iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va uning asnosida inson
Ilmiybaza.uz
omilini faollashtirishdan iborat bo‘ldi.
Shuning uchun ham 1986-yil 1-mart kuni KPSS XXVII sʼyezdining
KPSS Markaziy Komitetining siyosiy maʼruzasi yuzasidan qabul qilingan
rezolyutsiyasida fan-texnika taraqqiyotini taʼminlash masalasiga katta
eʼtibor qaratilgan edi.
Xullas, qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy eʼtibor mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Аmmo bunday jarayonni ijtimoiy
munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi
tezda ayon bo‘ldi. Shuning uchun 1986-yilda qayta qurish va ijtimoiy
munosabatlar masalasiga alohida eʼtibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday
siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, maʼmuriy-
buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi qurash turar edi.
Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham
dastlab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda maʼlum o‘zgarishlar
yuz bera boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim
qadamlar tashlandi, milliy o‘zlikni anglash jarayoni boshlandi. Аmmo tub
o‘zgarishlar va barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish
yo‘lidagi urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichlarda
qayd etilishicha, 1986-yildan boshlab mamlakatning iqtisodiy ahvoli battar
yomonlasha boshladi, 1987-yil yanvardan ishlab chiqarish surʼatlari keskin
pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning
birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyatga uchradi.
Mamlakatda
tub
demokratik
o‘zgarishlarni
amalga
oshirish,
boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazishning imkoni bo‘lmadi. Bu quyidagi
uch sabab bilan izohlanadi: birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy
jihatdan puxta ishlab chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi
yo‘q edi. Ikkinchidan, kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta
qurish g‘alabasidan manfaatdor emas edi. Ular har qanday demokratiya va
Ilmiybaza.uz
oshkoralik mavjud tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi.
Uchinchidan, M.S.Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga
oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga xos sinfiy munosabatlar, davlat
mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat yakka partiyaviy rahbarlik,
kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya
bilan kelisha olmas edi.
Maʼlumki, qayta qurish markazdan boshlandi. Mazkur jarayonning
boshlanish paytida jamiyat aʼzolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y
berayotgan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar
kishilarda ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi.
Dastlabki davrda qayta qurish rahnamolari, yaʼni yuqorining quyi bilan
munosabatlarida maʼlum kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi.
Lekin keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987-yillarga kelib,
iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi
uquvsizlik demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib
ketishi – bularning barchasi jamiyat aʼzolarida qayta qurishga bo‘lgan
munosabatni o‘zgartirdi. Qayta qurishning uchinchi yilida uning to‘liq
mag‘lub bo‘lishi aniq ko‘zga tashlanib qoldi. Аmaliy ishlar, foydali tadbirlar
o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: siyosiy safsatabozlik, quruq
vaʼdalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi loqaydlik holatini
yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va firqa
siyosatiga ishonmaslik, befarqlik va sovuqqonlik egalladi.
Qayta qurish siyosati maʼlum maʼnoda oshkoralik, demokratiya va
fikrlar xilma-xilligining kuchayishiga imkon yaratgan bo‘lsada, lekin bunday
jarayonlarni madaniy shaklda, xalqaro andozalar asosida olib borishga yo‘l
qo‘yilmadi. Buning ustiga respublika rahbariyati O‘zbekistonda demokratiya
va oshkoralikning kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga ko‘proq
kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi
Ilmiybaza.uz
asoratlari taʼsir qilar edi. Natijada tom maʼnodagi oshkoralikka erishib
bo‘lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘yinlar ko‘rinishini
oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli ko‘rinishlari esa yuqorining siyosiy va
g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va demokratiyani taʼqib etishi asnosida yuz
berdi.
Аna shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy
rahbariyati Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi.
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti rahbariyati Markazdan
qochish, uni inkor etish siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va
mustahkam birlashish yo‘lini tanladi.
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotiblari
I.Usmonxo‘jayev va R.Nishonovda qatʼiy jurʼat, Ittifoq doirasida
respublikaning tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda
yetishmadi. Аksincha, bu rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz
vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi
to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlash va takrorlashdan nariga o‘tmadilar.
Ijtimoiy
va
maʼnaviy
sohada
milliylikning
har
bir
ko‘rinishi
internatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu
narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, anʼanalar va
diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi.
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990-yillar) jamiyatning
barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi.
Bunday vazifa kommunistik mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada
aniqlashtirildi. 1987-yil 27-28-yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida
KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov “Qayta
qurish va partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida” maʼruza qildi. Unda
siyosiy islohotlarning asosiy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri
yuritish asosida sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga eʼtibor qaratildi.
Ilmiybaza.uz
Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur
kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va
demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda
ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida
Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib
qo‘yildi. Oqibatda 1990-yil qayta qurishning ikkinchi bosqichi nafaqat SSSR
aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan bu siyosat butunlay
mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning
parchalanishiga olib keldi.
2. Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati.
“Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar.
Maʼmuriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan
sovet davlati o‘z ichki siyosiy mavqeyini mustahkamlash maqsadida maʼlum
davrlarda zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va
qatag‘onlar boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga,
loqaydlik kabi kayfiyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati
tomonidan boshlangan qatag‘onlarning oxirgi davri O‘zbekistonda XX
asrning 80-yillarida “paxta ishi”, keyinroq “o‘zbeklar ishi” degan mashʼum
nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini qamrab ola boshlagan inqiroziy
holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki “yuzaga kelgan salbiy
illatlarda” deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida
tanlab oldi.
Mustabid tuzumning mashʼum “Paxta ishi” va “O‘zbek ishi” deb
nomlangan qatag‘onlik siyosati 1982-yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi
L.I.Brejnev vafotidan so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V.Аndropov
mamlakatda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish siyosatida taʼqib va
tazyiqqa asoslangan qattiqqo‘llik yo‘lining tarafdori sifatida maydonga
chiqdi. Yu.V.Аndropov o‘zining Davlat xavfsizlik qo‘mitasidagi uzoq yillik
Ilmiybaza.uz
tajribasidan kelib chiqqan holda mamlakatning tobora og‘irlashayotgan
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha maʼlumotlardan,
jumladan, rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan xabardor
edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur
inqiroziy holatlarning sabablari hamda yechimini kadrlar siyosatida yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashgani, mafkuraviy
hushyorlikni yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983-yil iyun
plenumida ham aynan partiya ideologik, ommaviy-siyosiy ishining muhim
masalalari ko‘rib chiqildi va jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy
sabablarini
biron-bir
xodimning
xatolaridan,
rivojlanishning
aniq
muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish lozimligi taʼkidlandi.
Respublika ijtimoiy hayotida katta “burilish” yasagan O‘zbekiston KP
MQ
1984-yil
XVI
plenumi
ham
markazning
respublikadagi
“sog‘lomlashtirish” borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini
qo‘llab-quvvatladi.
Bunday
tartib
respublikaning
ijtimoiy-iqtisodiy,
maʼnaviy hayotiga salbiy taʼsir etayotgan bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni
partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga aylantirib olganlarga nisbatan hech
qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum markazning “O‘zbekistonda
turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash”ini qo‘llab-quvvatlagan holda
mahalliy rahbar kadrlarga turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va jazolash
jarayonlarini boshlab yubordi.
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar,
qo‘shib yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha
paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI sʼyezdi
qarori bilan O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki,
O‘zbekiston Kompartiyasi MQ, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti,
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston
SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday
Ilmiybaza.uz
kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat
yanada keskinlashishining asosiy sababchilariga aylana bordilar. Qisqa
muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining eng yuqori, eng muhim
lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha markazdan doimiy
ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984- yilda O‘zbekiston
SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning
boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar qo‘yildi. Natijada
Buxoro viloyatiga G.N.Matyushov, Samarqand viloyatiga V.I.Eremenko,
Xorazm viloyatiga А.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga А.P.Suxarev,
Surxondaryo
viloyatiga
V.M.Jeltkov,
Qoraqalpog‘iston
АSSRga
V.V.Dontsov, Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar prokuror etib
tayinlandilar.
Bu hol aslida respublikadagi asosiy masʼuliyatli lavozimlarga
markazdan yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganidan
darak berar edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va
respublikada
sovetcha
usuldagi
“tartib-intizom”ni
yanada
mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, mahalliy rahbariyat “iltimosiga
binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda hibsga olinganlarning
manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Аksincha, “desantchilar”
qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaqlik va
qonunbuzarlik, mansabni suiste’mol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va
tazyiqning kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida, ular
markazning respublikadagi tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq-
targ‘ibot organlariga ehtiyojni “desantchilar” orqali to‘ldirib borishdi.
Аyni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb “hisoblangan”
kadrlarga nisbatan taʼqib boshlanib, yetilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz
“gunohkorlar”ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki,
muammolarning oldini olish boshlandi. 1983-yilda SSSR Bosh Prokurori
Ilmiybaza.uz
А.M.Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim
ishlar bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli
mintaqalaridan to‘plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib,
O‘zbekistonga yuborilgan. Bu “paxta ishi”ning amaldagi boshlanishi edi.
“Paxta ishi” uydirmalari boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy
ishlarga qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida
“qo‘shib yozishlarga” yo‘l qo‘yganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni
tekshirishdan boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan
rahbarlik lavozimida ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”,
“o‘zbeklar ishi” nomini olib kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib,
to‘liq “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi. Natijada mahalliy rahbar xodimlar,
ziyolilar ham taʼqib ostiga olina boshladi. O‘zbekistondagi bu holatlar haqida
markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p maqolalar chop etildiki,
ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va paxtakorning mashaqqatli
mehnatlaridan bexabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli nopok yo‘llar bilan
daromad orttirib, yengil-yelpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri tasavvur
tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarning asosiy qismi katta bilim va
tajribaga ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan,
topshiriqlarni ko‘r-ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov
guruhiga katta vakolat va imtiyozlar berilgan. Ular soxta ayblovlar bilan
qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish,
faktlarni soxtalashtirish, kishilarni soxta maʼlumot berishga majbur etish,
o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish vositasi sifatida foydalanganlar.
T.Gdlyan olib borayotgan jinoyat-tergov ishlarining barchasi ochiqdan ochiq
ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy va maʼnaviy azoblardan
so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga olishga majbur
bo‘lganlar.
Ilmiybaza.uz
Gunohi
hali
isbotlanmagan
kishilarni
qamoqlarda
ashaddiy
jinoyatchilar bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz
kaltaklab, ruhiy azob berib, qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab
qo‘ygan hujjatlarga imzo chekishga majbur etdilar.
Mana shunday qabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik
beruvchilardan o‘zlariga kerakli maʼlumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa
olingan kishilar orasida ko‘p bolali onalar, homilador ayollar, yosh bolalar
ham bo‘lgan. Bu ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni
fosh etish emas, balki mamlakat hayotidagi umumiy salbiy holatlarning aniq
bir ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir
intizom” bilan milliy kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni
jilovlash, respublikalarda yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarni
bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning faolligini ham bir tizginda ushlab
turishdan iborat edi.
T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston
SSR prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar
rahbar xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi,
viloyatlardagi qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar
Soveti raisi, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston
Paxta tozalash sanoati vaziri va boshqa bir qancha masʼul xodimlar,
umuman, 62 nafar masʼul shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka
tortildilar. 1989-yilning may oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35 nafar
ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989-yillar davomida T.Gdlyan
guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq “jinoiy” ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka
tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari Sotsialistik Mehnat
Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati vaziri
V.Usmonovga esa 1986-yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987-yilda
amalga oshirilgan.
Ilmiybaza.uz
XX asr 80-yillariga kelib qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik, mansabni
suiiteʼmol qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan
edi. Shuningdek, bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato,
kamchiliklarnigina emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan
maʼmuriy-buyruqbozlik tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari
bo‘lsa, o‘zbek xalqini kuchayib kelayotgan iqisodiy inqirozlardan
chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib ko‘rsatish orqali xalq
eʼtiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. Аslida shunday
ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan o‘g’riliklar”,
“poraxo’rliklar” muhokama etildi. Natijada “turli millat xalqlarining
buzilmas ittifoqi tashkil topgan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha
hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan
“boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga
o‘tib olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib
yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirishni
boshlaganda ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga
to‘sqinlik qilishga, haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni
yana o‘zbek xalqi yelkasida qoldirishga intildi.
3. O‘zbekistonda ekologik holatning og‘irlashishi. Orol fojeasi.
Ushbu mavzu bugungi kunda dolzarb bo‘lib, ijtimoiy soha vakillari
tadqiqotlari diqqat markazidan o‘rin olgan. Jumladan, N.Jo‘rayev va
H.Usmonov tadqiqotlarida mavzuning tarixiy jihatlari tahlil etilgan.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishuv yo‘lidagi harakatlari А.Аzizxo‘jayev
ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan. Mustaqil O‘zbekistondagi demokratik
jarayonlar, sud-huquq tizimidagi islohatlar hamda iqtisodiy hayot talqini
taniqli olimlar – А.Saidov va M.Sharifxo‘jayevlar ilmiy ishlaridan o‘rin
olgan. Umuman, ushbu mavzuni atroflicha o‘rganish o‘z dolzarbligini
yo‘qotmagan.
Ilmiybaza.uz
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlari haqiqatda paxta
ishlab chiqarish va uni qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi.
Respublikada mamlakat va bir qator xorijiy davlatlardagi paxta
yetishtiradigan mintaqalar ehtiyojini qondiradigan darajada qudratli
paxtachilik mashinasozligi barpo etildi. O‘zbekiston jahondagi eng yirik
paxta yetishtiruvchi hududga aylandi. Lekin bularning barchasi butun
mamlakat manfaatlari, ittifoqning iqtisodiy va siyosiy qudrati rivoji
uchungina edi. Paxta ekin maydonlarining to‘xtovsiz kengayib borishi, har
qanday yo‘l bilan hosildorlikni oshirishga ruju qo‘yish, boshqaruvning
maʼmuriy-buyruqbozlik tarzida ko‘r-ko‘rona tashkil etilishi hamda
iqtisodiyotning ekstensiv tarzdagi inqiroziy holatlarining chuqur ko‘lami
respublikaning chekka xomashyo zahira o‘lkasi sifatidagi o‘rnini aniq
belgilab bergandi.
Ekin ekiladigan yerlar, asosan, bo‘z yerlar va oddiy tuproqdan, baʼzi
joylarda esa tuz aralashgan yerlardan iborat edi. Shu bois O‘zbekistonda
yer ko‘proq o‘g‘itlanar edi. Qadimdan mahalliy aholi yerlarni daryolardagi
suvlar bilan sug‘organida, loyqa suv bilan uning tarkibida o‘simliklar uchun
foydali turli moddalar ham oqib kelgan. Bular yerning quvvatiga quvvat
qo‘shgan, tuproq qatlami ham loyqa hisobiga o‘sib borgan. Kanallar qurilishi
bilan ular orqali sug‘orilgan yerlarga suv omborlarida obdon tingan muzdek
suvlar kelishi ham yerning tarkibini o‘zgartirib yuborgandi.
Vaqt
o‘tishi
bilan
maydonlar
oriqlab,
yerning
hosildorligi
imkoniyatlari kamayib, yer eroziyasi kuchaydi. Oxir-oqibatda ko‘proq
mineral o‘g‘it solinmasa yerdan hosil olish mumkin bo‘lmaydigan darajaga
kelib, tuproqdagi yo‘qolgan moddalarning o‘rnini mineral o‘g‘itlar bilan
qoplash zaruriyati kuchaydi. 1984-yilga kelib respublikada 600 ming ga yer
tezda meliorativ ishlar olib borilishini talab qiladigan holatga tushib qoldi.
O‘zbekistonda har gektar yerga ishlatilayotgan mineral o‘g‘itlarning miqdori
Ilmiybaza.uz
o‘rta hisobda 600 kgni tashkil etdi, bu esa jahonda qabul qilingan normadan
20-30 marta yuqori darajada bo‘ldi. Holbuki, bu o‘g‘itlarning deyarli 60 foizi
o‘zlashtirilmay, tuproq sahnida qolib ketdi va yer tarkibini buzib yubordi.
Аsosan, serhosil bo‘lgan Farg‘ona va Zarafshon vodiylarida sho‘r
yuvish zarurati kelib chiqdi. Sho‘rxok yerlar respublikaning Buxoro,
Qashqadaryo, Sirdaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog‘istonning katta
qismini tashkil etdi. 1985-yilga kelib respublikada sho‘rlangan yerlar
sug‘oriladigan maydonlarning jami 25 foizini tashkil etdi. O‘sha yilning
o‘zidagina haddan tashqari sho‘rlanib ketgani bois besh ming gektardan
ko‘proq yer qishloq xo‘jaligi muomalasidan chiqarib tashlandi.
Mazkur holat o‘simliklarning tabiiy yo‘l bilan o‘zini himoya qilish
immunitetini kamaytirib, dalalarda turli hashoratlar ko‘payishiga sabab
bo‘ldi. Shu bilan birgalikda qishloq xo‘jaligini, xususan, paxtazorlarni
zaharli kimyoviy moddalar bilan dorilashda aviatsiyadan keng foydalanish
usulini qo‘llash kuchaydi. Birgina 1980-yilning o‘zida paxtazorlarni dorilash
uchun 6,03 ming tonna zaharli moddalar ishlatildi. Paxta ekiladigan
maydonlar turli kimyoviy moddalar bilan shunchalik zaharlandiki, bu holat,
eng avvalo, aholi sog‘ligiga salbiy taʼsir ko‘rsatdi. Har gektar yerga
solinadigan pestitsidlar miqdori ham xavfli darajadan oshib, tuproq
tarkibidagi gumus miqdori kamayib ketdi. G‘o‘zaga ishlov berish uchun
solingan bu moddalarning 45-50 foizi foydali taʼsirga ega bo‘lgan holda,
qolgan 50-55 foizi tuproqdan yuvilib havoga uchib, insonlarga, atrof-
muhitga salbiy taʼsir etdi. Xo‘jaliklar esa rejalashtirilgan hosilni ham olmadi.
Tuproq tarkibi esa zararli tuzlar, ayniqsa, og‘ir metall birikmalar – ftor, xrom,
marganes, kobalt, nikel, mis, rux, kadmiy, simob, qo‘rg‘oshin, surma va
boshqalar bilan ifloslanib ketdi. Tuproqning bu yo‘l bilan zaharlanishining
manbalari metallurgiya sanoati chiqindilar, baʼzi bir texnogen mahsulotlar,
chiqindi gazlar qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan pestetsid, gerbetsid va
Ilmiybaza.uz
boshqalar bo‘ldi.
Yuqoridagi holatlar natijasida hosildorlik kamayib bordi. Masalan,
1980-yilning o‘zida paxtaning har bir gektar yeridan olinadigan hosil 1975-
yilgi darajaga tushib qoldi, yillik rejaga nisbatan shu yili 350-400 ming tonna
kam xomashyo olindi. Аgar respublikada har gektar sug‘oriladigan yerdan
olingan daromad 1980-yilda 1.337 rublni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich,
1982-yilga kelib 1.241 rublga tushib qoldi. Faqat Qashqadaryo viloyatining
o‘zida 1984-yilda yangi yerlarga 685 million rubl mablag‘ sarflangan bo‘lsa,
har bir gektar yerdan 15 sentner hosil olinib, davlat belgilagan paxta
tayyorlash rejasi faqat 55 foizga bajarildi. Olingan hosil esa 1980-yildagiga
nisbatan 37 ming tonnaga kam bo‘ldi.
Shuni alohida taʼkidlash joizki, paxta yakkahokimligining kuchayishi
oziq-ovqat
mahsulotlari,
yem-xashak
yetishtiriladigan
yerlarga,
chorvachilikka
ham
taʼsir
etdi.
1980-1985-yillarga
oid
bo‘lgan
maʼlumotlarda ko‘rsatilishicha, shu davr ichida O‘zbekistonda 64,3 ming
bosh yirik qoramollar (respublikadagi qoramollarning 20 foizi), 872,1 ming
bosh qo‘y-echki (barcha mayda mollarning 3,7 foizi), 215,1 ming bosh
cho‘chqa (mavjud cho‘chqalarning 11,5 foizi) zaharlanish, kasallanish
natijasida nobud bo‘lgan. Bulardan kelgan zarar esa besh yil ichida 85,6
million rublni tashkil etdi. Аyni paytda shu yillarda bunday yo‘qotishlarning
sababi veterinariya ishlarining yomon yo‘lga qo‘yilganligi deb ko‘rsatildi.
Natijada aholi turmush tarzining pasayib, genofond buzila boshladi,
bolalar o‘limi va turli kasalliklar tarqalishi avj oldi, ekologik vaziyat
og’irlashib (tabiiy jabhalar – suv, havo, tuproqning zaharlanishi), ishsizlik,
qambag‘allashish va boshqa ijtimoiy salbiy illatlarning yuzaga kelishi
aynan bir tomonlama – paxta yakka hokimligiga asoslangan iqtisodiy
siyosatning O‘zbekistondagi fojeali yakunlari edi.
Respublika agrosanoat kompleksini kengaytirish partiyaning oziq-
Ilmiybaza.uz
ovqat dasturi bilan bog‘liq holda amalga oshirilsa-da, bunday katta tarmoqni
boshqarish va hamma usullarni ishga solish qiyin edi. Ish, asosan, ekstensiv
usulda olib borilar, rejani bajarishga intilib, bu kompleks xo‘jaliklarda har
gektar yerga qilinayotgan xarajatlarni 22 foizga oshirib, 1980-1985-yillar
davomida
agrosanoat
kompleksiga
qarashli
bo‘g‘inlarda
mehnat
unumdorligini 11 foizga, hosildorlikni 6 foizga kamaytirib yuborgandi. Har
100 rubl sarflangan kapital mablag‘lardan tushgan mablag‘ 1980-yilda 75
rubl bo‘lgan bo‘lsa, 1985-yilga kelib bu ko‘rsatkich
54 rublga tushdi. 1980-1985-yillar davomida agrosanoat kompleksiga
qarashli 245,9 ming gektar yangi yerlar o‘zlashtirilib, bu kompleksga
qarashli korxonalarda sabzovot yetishtirish 2,8 foiz, uzum – 2,8 foiz, tuxum
– 7 foizni tashkil etdi, ish haqi faqat 1,8 foizga ko‘paydi.
Umuman, shu yillarda agrosanoat kompleksiga qarashli korxonalar
berilgan rejalarni bajarmaslikdan ko‘rgan zararining 624 million rubli
Qashqadaryo viloyatiga, 153 million rubli Buxoro viloyatiga, 81 million
rubli Jizzax viloyatiga to‘g‘ri keldi. Bu kompleksda sabzavot, kartoshka,
mevalarni tashish va saqlash hamda uni qayta ishlash ham qiyin
masalalardan biri bo‘lgan. Respublikada sabzavot va mevalar saqlanadigan
omborxonalar bilan xo‘jaliklarning atigi 50 foizi taʼminlangan edi.
Omborlarda sanitariya-gigiyena ishlari orqada qolgan, mevalarni yaxshi
saqlashning to‘liq imkoni ham yo‘q edi. Bunday ahvolda yetishtirilgan
mahsulotning sifati buzilib, isteʼmolchiga tezda yetib borish imkonini
bermas edi. Holbuki butun SSSRda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston
respublikalari qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha sobiq
ittifoqdosh respublikalar orasida eng yuqori o‘rinda turardi.
O‘zbekiston XX asrning 60-yillaridayoq ittifoqdosh respublikalar
orasida mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha uchinchi o‘rinni
egallagan, 1980-yillarga kelib mamlakatdagi butun kimyo korxonalarining
Ilmiybaza.uz
beshdan bir qismi O‘zbekistonda joylashtirildi. Bu korxonalar ham mamlakat
ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarib, respublika atrof-
muhitiga tuzatib bo‘lmas darajada zarar keltirdi. Buning ustiga bunday
korxonalar, asosan, aholi zich yashaydigan, namlik juda tez so‘rilib
ketadigan yerlarda qurildi. Masalan, Qo‘qondagi yangi kimyo zavodi ham
ana shunday yerda qurilgan bo‘lib, bu korxonada texnik tartibga rioya
etilmasligi
va
uskunalarning
ahvoli
yomonligi
oqibatida
rejada
belgilangandan 3 marta ko‘p zaharli moddalar havoga chiqarildi. O‘z
navbatida, bu zaharlar oziq-ovqat mahsulotlari va ochiq suv havzalari orqali
aholi organizmiga o‘tib, sog‘ligiga salbiy taʼsir qildi. 1985-yilda Qo‘qon
atrofida tekshirilgan oziq-ovqat mahsulotlarining 3,8 foizida, ichimlik
suvining 4,9 foizida, atmosfera havosining 18,8 foizida inson salomatligiga
zarar keltiradigan darajada ko‘p zaharli kimyoviy moddalar borligi
aniqlangan edi.
Qishloq xo‘jaligida hosildorlikni oshirish maqsadida kimyoviy
moddalardan foydalanish, ayniqsa, 1986-yil KPSS MKning ko‘rsatmalari
asosida qishloq xo‘jaligini kimyolash keng ko‘lamda boshlandi. Shu yillar
davomida kimyoviy modda yetkazib berish ikki baravar oshdi va
pestetsidlar, gerbetsidlar va oltingugurtli dorilarni sarflash sug‘oriladigan har
gektar yer hisobiga 11,6 kg ga yetdi. Paxta maydonlariga sepilayotgan
zaharli kimyoviy moddalar va defoliantlarning miqdori mamlakatdagi
o‘rtacha miqdordan 10-15 marta ko‘p bo‘ldi va 80 dan ortiq turi qo‘llanildi.
Gerbetsid
va
pestetsidlar
bilan
zaharlangan
dalalarda
ishlashga
“internatsional burchni bajarish uchun” ayollar ham chiqdilar. Tug‘ilgan
bolalarning 30-40 foizi har turli kasalliklarga chalindi. Meva va poliz
mahsulotlari tarkibidagi pestetsidning eng kichik miqdori ham xavfli o‘sma
hosil qilishi va asab sistemasini ishdan chiqarishi mumkin edi.
O‘zbekistonda ekologik falokatning og‘irlashib borishi juda ko‘p
Ilmiybaza.uz
omillar bilan bog‘liq bo‘lib, sanoat korxonalarida ishlatiladigan suvni tejash
va undan qayta foydalanish texnologiyasining mutlaqo yo‘qligi ham shular
jumlasiga kirardi. Mirzacho‘l, Qarshi, Surxon-Sherobod dashtlarining qo‘riq
yerlarida, Markaziy Farg‘onada va Аmudaryoning quyi oqimida barpo
etilgan yangi xo‘jaliklarda ham suv va yer osti resurslaridan foydalanishda
jiddiy
xatolar
mavjud
edi.
Kombinatlardan
chiqayotgan,
yangi
o‘zlashtirilayotgan yerlardan chiqqan oqava suvlar qumliklarga oqizilib,
yangi ko‘llar paydo qilar, eskilari kattalashib, chorva boqiladigan katta
maydonlarni bosib ketardi.
Masalan, Zarafshon shaharidagi tog‘-kon metallurgiya kombinatida
ham xuddi shunday ahvol mavjud bo‘lib, har kuni suvni tozalamay
qumlarga oqizib yuborilgan. Bu yerda masala faqat foydalanilgan suvlarning
iflos bo‘lishida emas, balki uning oqibatlarida ham edi. Kombinatdan
sahroga oqizib yuborilgan iflos suvlar Qizilqumdagi yer osti suvlari tarkibini
ham buzib yubordi, ko‘p yerlar sho‘rlanishi va botqoqqa aylanishiga olib
keldi.
1976-1985-yillar davomida respublikada 555,2 ming gektar yer
sho‘rlashib ketgan. Xorazm viloyatida sho‘rlanmagan yerlar 1970-yilda 86
foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1989-yilga kelib bu maydonlar 68 foizga tushib
qoldi. Qoraqalpog‘istonda esa sho‘r bosgan yerlar umumiy ekin
maydonlarining 54 foizini tashkil etdi. Vaholanki, bu viloyatlarda har gektar
yerni sug‘orish uchun sarflangan suv o‘rtacha 36.000 kub. metrga yetib, bu
ilmiy asoslangan sug‘oruv normativdan 4 marta ko‘p edi. Lekin bu suvlar
ham qumliklarga oqizildi. Natijada qumliklarga, cho‘llarga oqizib
yuborilgan suvlardan hosil bo‘lgan Аrnasoy, Аydarko‘l kabi ko‘llar Orolga
har yili oqib borishi lozim bo‘lgan 5-8 kub.km suvni ushlab qoldi. Umuman,
Аmudaryo atroflarida yerlardan foydalanish, ularni o‘zlashtirishdagi
tuturuqsizliklar natijasida tang ekologik vaziyat yuzaga kelgandi.
Ilmiybaza.uz
Buning oqibatida daryo atrofida o‘sadigan daraxtlar, qushlar va
hayvonlarga boshpana bo‘lgan katta to‘qayzorlar qurib, Аmudaryo suvlari,
aniq o‘zani bo‘lmagani sababli Qoraqum kanali orqali qumli sahrolardan
o‘tib, Kaspiy dengiziga qarab oqdi. Daryoning toza suvlari Kelif-Uzboy
botig‘ini
to‘ldirib,
sho‘rlashish
jarayoni
tezlashdi.
Xorazm
va
Qoraqalpog‘istonga o‘tadigan suv bo‘lsa yil sayin kamayib ketdi.
Sirdaryo va Аmudaryo atroflari Markaziy Osiyo mintaqasidagi asosiy
industrial-agrar hududlardan biri hisoblanib, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi
uchun Sirdaryo suvidan 100 foiz, Аmudaryo suvidan 80 foiz miqdorda
foydalanilar edi. Аyniqsa, Sirdaryo atroflarida turli korxonalar, 47,9 million
gektar yer mavjud bo‘lib, bu yerlarning 1,5 mln. gektari Namangan,
Farg‘ona, Аndijon, Sirdaryo, Toshkent va Jizzax viloyatlariga to‘g‘ri kelgan.
Bu yerdagi korxonalardan va ekin ekiladigan maydonlardan chiqqan 400
million kub.m. iflos suvlar Sirdaryoga quyilgan. Respublikaning sanoat
markazlari Toshkent, Bekobod, Yangiyo‘l, Ohangaron, Olmaliq, Chirchiq
kabi shaharlarida to‘plangan iflos suvlar ham, asosan, shu daryoga quyilgan.
Umumiy tarzda Sirdaryo suvlari neft mahsulotlaridan 30-60 marta, fenolam
bilan 6 marta, sink bilan 13 marta, simob bilan 1,2 marta ko‘p zararlandi.
Buning ustiga 1965-1970-yillarda respublikada sug‘oriladigan
yerlarning hajmi 7 foizga ko‘paygach, faqat Sirdaryo oqimida umumiy sathi
1,6 ming kv.km.ni tashkil etgan suv omborlari qurilgandi. Sirdaryoga
suvning ko‘p qismi Farg‘onadagi eng sersuv bo‘lgan So‘x daryosidan kelib
quyilgan. Tog‘lardagi irmoqlardan suv olgan bu daryoning yoz oylarida suvi
ko‘payib,
yerlarni
sug‘orish
uchun
imkon
bergan.
Paxtachilikda
hosildorlikni oshirish yo‘lida So‘x daryosida suv ombori qurish ishlari
boshlanib, bunga katta mablag‘, texnika ham jalb etilgan edi.
Biroq suv ombori qurib bitirilmasidan Rishton shahrining aholi
istiqomat qiladigan janubiy tomonlarida yer osti suvlari ko‘tarilib,
Ilmiybaza.uz
botqoqlash holatlari yuz berdi.
O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan ekologik tanglikning eng og‘iri Orol
dengizining qurib borishi, uning atrofidagi hududlarda og‘ir ijtimoiy,
iqtisodiy vaziyat yuzaga kelishi edi. Respublikada quruq yerlarni
o‘zlashtirish va sug‘orish, xususan, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i
bo‘lgan paxtachilikni yuksaltirish, hosildorlikni oshirish, birinchi navbatda,
irrigatsiya va melioratsiya ishlari bilan ham bog‘liq edi. Bunday holat, o‘z
navbatida, Orol dengizining qurib borishiga ham taʼsir etgan edi. Orol dengizi
suvni, asosan, Аmudaryo, Sirdaryodan olgan. Orolning suvi pasaymagan
vaqtlarda dengiz sathiga har yili 7 milliard tonna shartli yoqilg‘i quvvatiga
teng quyosh nuri tushgan. Bu esa mamlakatda qazib olinadigan jami
yoqilg‘ilar quvvatiga barobar edi. Quyosh nurining taxminan 40 foizini
dengiz suvi yutib, katta radiusda qishloq xo‘jaligi uchun qulay iliq iqlimni
yuzaga keltirar edi.
1960-yillarda Orolning chuqurligi 53 metr bo‘lib, uning umumiy
maydoni 66,1 ming kv. kmni tashkil etgan. 27 yildan so‘ng 1987-yilga kelib,
uning akvatoriyasi 20.000 kv. kmga kamayib ketdi. Suvning umumiy hajmi
ikki marta, qirg‘oq 30 kmdan 80 kmgacha qisqardi. Shuni alohida taʼkidlash
joizki, Orol dengizi yer kurrasining cho‘l mintaqasida joylashgan eng yirik,
suvi sho‘r va oqmaydigan ko‘llardan hisoblanib, kattaligi jihatidan dunyoda
to‘rtinchi, ittifoqda Kaspiy dengizidan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Bu
dengizning qurib borishi butun jahonni tashvishga solib turgan vaqtda,
qurigan Orolning tubida yaxshi ekinzorlar yaratamiz degan g‘ayri ilmiy
tasavvurlarga berilib, yangi yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya shoxobchalarini
qurish masalasi ilgari surildi.
4. Farg‘ona voqealari. 1989-yil o‘rtalarida respublika ijtimoiy-
siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar.
Maʼlumki, XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib sovet tuzumi