MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR (Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar, Аholi turmush tarzining og‘irlashuvi. Orol fojiasi)

Yuklangan vaqt

2024-05-22

Yuklab olishlar soni

6

Sahifalar soni

38

Faytl hajmi

71,6 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
 
 
MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI 
IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR 
 
 
Reja: 
1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy 
va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat. 
2. 
Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. 
“Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. 
3. 
Аholi turmush tarzining og‘irlashuvi. Orol fojiasi. 
4. 
O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayotning keskinlashishi. 
Farg‘ona voqealari. 
5. 
Islom 
Karimov 
– 
O‘zbekiston 
rahbari. 
Mustaqillik 
Deklaratsiyasining qabul qilinishi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR Reja: 1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat. 2. Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. 3. Аholi turmush tarzining og‘irlashuvi. Orol fojiasi. 4. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayotning keskinlashishi. Farg‘ona voqealari. 5. Islom Karimov – O‘zbekiston rahbari. Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi.
Ilmiybaza.uz 
 
 
 
1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat. 
 
70 yildan ziyod davom etgan sovet tuzumi va Kommunistik partiya 
yakka hukmronligi davrida O‘zbekistondagi milliy urf-odatlar va 
anʼanalarga qattiq zarba berildi. KPSS mafkuraviy siyosatining SSSR 
xalqlari maʼnaviyatiga jiddiy salbiy taʼsiri natijasida jamiyatda madaniy- 
axloqiy muhit zaiflashdi, maʼnaviy qashshoqlik sovet jamiyatini inqirozga 
yetaklovchi kuchga aylandi. Bu holat oxir-oqibatda milliy tillarning jamiyat 
hayotidagi mavqeyining pasayishiga, uzoq yillar davomida shakllanib kelgan 
qadriyatlar, urf-odatlar, anʼanalarni “o‘tmishning zararli sarqiti” sifatida 
taʼriflashga, maʼnaviyatning uzviy qismi bo‘lgan dinni “xurofot va bidʼat” 
deb talqin qilinishiga va shu asosda millatlarni qaramlik holatida saqlab 
turishga asos bo‘ldi. Bu yo‘l, o‘z navbatida, “yagona madaniyat” barpo 
etishga qaratalgan davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan edi. 
Tabiiyki, SSSRda istiqomat qilgan turli xalq va elatlarning madaniyati 
shakli jihatidan har xil edi. Shubhasiz, har bir xalqning zabardast madaniyat 
arboblari – atoqli olimlari, yozuvchilari, rassomlari, bastakorlari kabi o‘ziga 
xos jihatlari ko‘pdir. Ular, o‘z navbatida, jahon fani va madaniyatiga 
munosib hissa qo‘shib kelganlar. Garchi bu yutuqlarning aksariyati 
sotsialistik ruh berib turuvchi baynalminal madaniyat bo‘lsa-da, uning ko‘p 
jihatlari yuqori saviyaga mutlaq javob bermas edi. 
Taʼkidlash joizki, sovet turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lgan sovet 
qonunlari o‘z andozasiga mos anʼana va urf-odatlarni faol targ‘ib etishi 
oqibatida umumsovet marosimlari va bayramlari anʼana tusiga aylana 
boshlagan edi. O‘zbekiston aholisining 60 foizdan ko‘pi, asosan, qishloq 
Ilmiybaza.uz 1. XX asr 80-yillari o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va maʼnaviy hayotidagi inqirozli holat. 70 yildan ziyod davom etgan sovet tuzumi va Kommunistik partiya yakka hukmronligi davrida O‘zbekistondagi milliy urf-odatlar va anʼanalarga qattiq zarba berildi. KPSS mafkuraviy siyosatining SSSR xalqlari maʼnaviyatiga jiddiy salbiy taʼsiri natijasida jamiyatda madaniy- axloqiy muhit zaiflashdi, maʼnaviy qashshoqlik sovet jamiyatini inqirozga yetaklovchi kuchga aylandi. Bu holat oxir-oqibatda milliy tillarning jamiyat hayotidagi mavqeyining pasayishiga, uzoq yillar davomida shakllanib kelgan qadriyatlar, urf-odatlar, anʼanalarni “o‘tmishning zararli sarqiti” sifatida taʼriflashga, maʼnaviyatning uzviy qismi bo‘lgan dinni “xurofot va bidʼat” deb talqin qilinishiga va shu asosda millatlarni qaramlik holatida saqlab turishga asos bo‘ldi. Bu yo‘l, o‘z navbatida, “yagona madaniyat” barpo etishga qaratalgan davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan edi. Tabiiyki, SSSRda istiqomat qilgan turli xalq va elatlarning madaniyati shakli jihatidan har xil edi. Shubhasiz, har bir xalqning zabardast madaniyat arboblari – atoqli olimlari, yozuvchilari, rassomlari, bastakorlari kabi o‘ziga xos jihatlari ko‘pdir. Ular, o‘z navbatida, jahon fani va madaniyatiga munosib hissa qo‘shib kelganlar. Garchi bu yutuqlarning aksariyati sotsialistik ruh berib turuvchi baynalminal madaniyat bo‘lsa-da, uning ko‘p jihatlari yuqori saviyaga mutlaq javob bermas edi. Taʼkidlash joizki, sovet turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lgan sovet qonunlari o‘z andozasiga mos anʼana va urf-odatlarni faol targ‘ib etishi oqibatida umumsovet marosimlari va bayramlari anʼana tusiga aylana boshlagan edi. O‘zbekiston aholisining 60 foizdan ko‘pi, asosan, qishloq
Ilmiybaza.uz 
 
joylarida istiqomat qilganligi bois qishloq aholisi uchun o‘ylab topilgan 
mafkuraviy xarakterga ega bayramlar tashkil etildi. O‘zbekiston SSR Oliy 
Soveti Prezidiumining 1956-yilgi qaroriga binoan paxta terimini boshlashdan 
avval, yaʼni avgust oyining oxirgi yakshanba kunlari “Qurultoy”, “Urug‘ 
qadash marosimi”, “Yoshlarni paxtakorlar safiga tantanali qabul qilish”, 
“Birinchi gul bayrami”, “Ilk maosh”, “Qizil karvon” (“Birinchi oq oltin 
karvoni”), “Paxta bayrami” (“Hosil bayrami”) nishonlandi. 
Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan, uzoq yillar davomida 
nishonlab kelingan “Navro‘z” bayrami ham aynan mana shu yillarda taʼqibga 
uchradi. Tarixdan maʼlumki, “Navro‘z” bayrami dehqonlar uchun yangi 
mehnat yili boshlanganini bildirar, bu bayram anʼanaga muvofiq bahorda 
kun va tun tenglashganida nishonlanar edi. “Navro‘z” bayrami asrlar 
davomida kishilarda ona yerga, tabiatga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otgan, 
kishilarni bir-biriga nisbatan mehr-muruvvatli va oqibatli bo‘lishiga 
chorlagan. Biroq XX asr 80-yillarining o‘rtalarida “Navro‘z” bayramini 
O‘zbekistonda umumxalq bayrami sifatida nishonlash masalasida paydo 
bo‘lgan to‘siqlar qattiq tortishuvlarga ham sabab bo‘ldi. “Navro‘z” 
bayramiga qarshi harakatlar ham milliy madaniyatlarni qoralash va 
cheklashga qaratilgan tadbirlarning biri edi. O‘zbekiston SSR Kompartiya 
plenumi (1984)dan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat I.O‘smonxo‘jayev va 
R.Аbdullayevaning “mafkuraviy bo‘shliqni” yuzaga keltirmaslik borasidagi 
saʼyi-harakatlari natijasida 1986-yilga kelib, “Navruz” bayrami bekor etildi. 
Islom diniga aloqasi bo‘lmagan bayramga “diniy” degan tamg‘a bosildi. 
1985-1986-yillarda respublika ommaviy axborot vositalari ham bu 
bayramni o‘z sahifalarida yoritmadi. Garchi “Navro‘z” bayrami sovet 
hukumati tomonidan eʼtiborga loyiq deya hech qachon rag‘batlantirilmagan 
bo‘lsa-da, lekin sovet hokimiyatining barcha davrlarida bu bayram xalq 
orasida yashab, anʼanaviy tarzda ham nishonlanib kelingan. 
Ilmiybaza.uz joylarida istiqomat qilganligi bois qishloq aholisi uchun o‘ylab topilgan mafkuraviy xarakterga ega bayramlar tashkil etildi. O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1956-yilgi qaroriga binoan paxta terimini boshlashdan avval, yaʼni avgust oyining oxirgi yakshanba kunlari “Qurultoy”, “Urug‘ qadash marosimi”, “Yoshlarni paxtakorlar safiga tantanali qabul qilish”, “Birinchi gul bayrami”, “Ilk maosh”, “Qizil karvon” (“Birinchi oq oltin karvoni”), “Paxta bayrami” (“Hosil bayrami”) nishonlandi. Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan, uzoq yillar davomida nishonlab kelingan “Navro‘z” bayrami ham aynan mana shu yillarda taʼqibga uchradi. Tarixdan maʼlumki, “Navro‘z” bayrami dehqonlar uchun yangi mehnat yili boshlanganini bildirar, bu bayram anʼanaga muvofiq bahorda kun va tun tenglashganida nishonlanar edi. “Navro‘z” bayrami asrlar davomida kishilarda ona yerga, tabiatga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otgan, kishilarni bir-biriga nisbatan mehr-muruvvatli va oqibatli bo‘lishiga chorlagan. Biroq XX asr 80-yillarining o‘rtalarida “Navro‘z” bayramini O‘zbekistonda umumxalq bayrami sifatida nishonlash masalasida paydo bo‘lgan to‘siqlar qattiq tortishuvlarga ham sabab bo‘ldi. “Navro‘z” bayramiga qarshi harakatlar ham milliy madaniyatlarni qoralash va cheklashga qaratilgan tadbirlarning biri edi. O‘zbekiston SSR Kompartiya plenumi (1984)dan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat I.O‘smonxo‘jayev va R.Аbdullayevaning “mafkuraviy bo‘shliqni” yuzaga keltirmaslik borasidagi saʼyi-harakatlari natijasida 1986-yilga kelib, “Navruz” bayrami bekor etildi. Islom diniga aloqasi bo‘lmagan bayramga “diniy” degan tamg‘a bosildi. 1985-1986-yillarda respublika ommaviy axborot vositalari ham bu bayramni o‘z sahifalarida yoritmadi. Garchi “Navro‘z” bayrami sovet hukumati tomonidan eʼtiborga loyiq deya hech qachon rag‘batlantirilmagan bo‘lsa-da, lekin sovet hokimiyatining barcha davrlarida bu bayram xalq orasida yashab, anʼanaviy tarzda ham nishonlanib kelingan.
Ilmiybaza.uz 
 
Dastlab bu bayram, aprel oyining o‘rtalaridan sunʼiy o‘ylab topilgan 
“Navbahor” nomli bayram bilan almashtirildi. Biroq bunday bayramlarning 
taʼqiqlab qo‘yilishi xalq noroziligiga sabab bo‘la boshlagani uchun milliy 
anʼanalar, marosimlar va bayramlarni qayta tiklash jiddiy masalaga aylandi. 
“Navbahor” deb atalgan yangi bayram moddiy zaminga ega bo‘lmagani 
sababli uzoq yashay olmadi. 
Shu o‘rinda taʼkidlash lozimki, “Navro‘z” bayramini taʼqiqlash haqida 
respublikada aniq bir qaror qabul qilinmasada, lekin respublika rahbariyati 
turli yig‘inlarda bu bayram va uning “zararli” tomonlari haqida maʼruza 
qilib, yangi madaniyatni shakllantirishda asosiy to‘siq deb taʼriflab keldilar. 
XX asrning 80-yillari O‘zbekistonda dinga va diniy qadriyatlarga qarshi 
yangi harakatlar bo‘lgani bilan ham xarakterlanadi. Bu yillarda mamlakatda 
diniy idoralarni qattiq nazorat ostiga olish, ularning sonini kamaytirish va 
faoliyatini doimo nazorat ostida olib turish kuchaydi. O‘zbekiston 
Respublikasining Birinchi Prezidenti I.А.Karimov dinning maʼnaviy, 
ijtimoiy, tarixiy ildizlari, inson kamolotidagi o‘rni va ahamiyati ustida 
to‘xtalib, mustaqil taraqqiyotimizning ilk bosqichlaridayoq quyidagi teran 
fikrlarni aytgan edi: “Islom inson poklanishi, ruhiy qudrat olishi, qalban 
uyg‘onishi manbaidir. Shu paytgacha bizga din afʼyundir, deb kelishdi. 
Dindorlar quvg‘in qilindilar. Ota-onasiga janoza o‘qiganlar jazoga tortildilar. 
Xullas, ne hunarlar ko‘rsatmasinlar islom yashashdan to‘xtamadi. Nega? 
Chunki u bizning ongimiz, shuurimiz, hayotimiz, borligimizdir. Bugun ana 
shu din orqali vujudimizga musaffolik, dilimizga inshoolloh poklik kirib 
kelmoqda. Аxloq-odob, maʼrifat yana xonadonlarimiz fayziga, 
odamlar hislatiga aylanishida islomning o‘rni benihoya bo‘lmoqda”. 
O‘tmish va maʼnaviyatga bo‘lgan salbiy munosabat mustabid sovet 
tuzumining dinga bo‘lgan munosabatida yaqqol o‘z aksini topdi. Bu holni, 
jumladan, ikkinchi jahon urushidan keyin O‘zbekiston misolida ham ko‘rish 
Ilmiybaza.uz Dastlab bu bayram, aprel oyining o‘rtalaridan sunʼiy o‘ylab topilgan “Navbahor” nomli bayram bilan almashtirildi. Biroq bunday bayramlarning taʼqiqlab qo‘yilishi xalq noroziligiga sabab bo‘la boshlagani uchun milliy anʼanalar, marosimlar va bayramlarni qayta tiklash jiddiy masalaga aylandi. “Navbahor” deb atalgan yangi bayram moddiy zaminga ega bo‘lmagani sababli uzoq yashay olmadi. Shu o‘rinda taʼkidlash lozimki, “Navro‘z” bayramini taʼqiqlash haqida respublikada aniq bir qaror qabul qilinmasada, lekin respublika rahbariyati turli yig‘inlarda bu bayram va uning “zararli” tomonlari haqida maʼruza qilib, yangi madaniyatni shakllantirishda asosiy to‘siq deb taʼriflab keldilar. XX asrning 80-yillari O‘zbekistonda dinga va diniy qadriyatlarga qarshi yangi harakatlar bo‘lgani bilan ham xarakterlanadi. Bu yillarda mamlakatda diniy idoralarni qattiq nazorat ostiga olish, ularning sonini kamaytirish va faoliyatini doimo nazorat ostida olib turish kuchaydi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.А.Karimov dinning maʼnaviy, ijtimoiy, tarixiy ildizlari, inson kamolotidagi o‘rni va ahamiyati ustida to‘xtalib, mustaqil taraqqiyotimizning ilk bosqichlaridayoq quyidagi teran fikrlarni aytgan edi: “Islom inson poklanishi, ruhiy qudrat olishi, qalban uyg‘onishi manbaidir. Shu paytgacha bizga din afʼyundir, deb kelishdi. Dindorlar quvg‘in qilindilar. Ota-onasiga janoza o‘qiganlar jazoga tortildilar. Xullas, ne hunarlar ko‘rsatmasinlar islom yashashdan to‘xtamadi. Nega? Chunki u bizning ongimiz, shuurimiz, hayotimiz, borligimizdir. Bugun ana shu din orqali vujudimizga musaffolik, dilimizga inshoolloh poklik kirib kelmoqda. Аxloq-odob, maʼrifat yana xonadonlarimiz fayziga, odamlar hislatiga aylanishida islomning o‘rni benihoya bo‘lmoqda”. O‘tmish va maʼnaviyatga bo‘lgan salbiy munosabat mustabid sovet tuzumining dinga bo‘lgan munosabatida yaqqol o‘z aksini topdi. Bu holni, jumladan, ikkinchi jahon urushidan keyin O‘zbekiston misolida ham ko‘rish
Ilmiybaza.uz 
 
mumkin. Ikkinchi jahon urushi davrida strategik maqsadlarga ko‘ra, dinga 
vaqtinchalik “yon berish” siyosati, urush tugagandan keyin tez orada 
kommunistik mafkura asosidagi davlatning u bilan “hamjihat” bo‘lishi 
maqsadga muvofiq emasligi yana bir karra namoyon bo‘ldi. 
Shu o‘rinda qayd etish kerakki, bu davrda taʼlim infratuzilmasining 
ancha kengayishi mutaxassis kadrlarning tez ko‘payishiga yordam berdi. 
Respublikada mavjud bo‘lgan bir necha oliy o‘quv yurtlari O‘zbekiston SSR 
xalq xo‘jaligi uchun xizmat qiladigan mutaxassislarni ham yetishtirib berdi. 
Masalan, 1988-yilda faqat Toshkent shahrining o‘zida 19 ta oliy o‘quv 
yurti bo‘lib, unda 162,9 ming nafar talaba tahsil oldi. Lekin “kommunizmga 
intilish”da sinfiylik, partiyaviylik ruhidagi tarbiya maktablarda milliylikni 
siqib chiqardi. Mavjud oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida har yili o‘rta 
hisobda yuz mingdan ortiq mutaxassis tayyorlangan. 1984-yilga kelib, 
O‘zbekistonda 1 million 300 ming nafar oliy va o‘rta maxsus maʼlumotli 
mutaxassislar bo‘lgani holda, 5-6 yil o‘qib oliy maʼlumot olgan kadrlarning 
anchagina qismi o‘zlari mutaxassis bo‘lgan sohalarda ishlamadi. Sirtqi o‘quv 
tizimida chuqur bilimga intilishdan ko‘ra diplom olish uchun harakatlar 
kuchayib ketdi. Masalan, 1982-yil O‘zbekiston SSR Xalq Nazorat Qo‘mitasi 
va O‘zbekiston SSR Prokuraturasi o‘tkazgan tekshiruvlardan maʼlum 
bo‘lishicha, Qashqadaryo viloyatidagi 251 hunar-texnika bilim yurtini bitirib 
chiqqan 117 mutaxassis viloyatning Chiroqchi tumanidagi Moskva sovxozi 
va Ohunboboyev nomli kolxozlariga yuborilgan. Lekin ularning atigi 6 nafari 
o‘z sohasi bo‘yicha ishlagan, 73 nafari bo‘lsa tayinlangan joyiga kelmagan. 
Bunday ahvol sanoat shaharlarida ham mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston 
SSR yengil sanoatining o‘zida dastgohlar va mashinalarga xizmat 
ko‘rsatishning tarmoqdagi normalarini o‘zlashtirish shaharlardagi yirik 
kombinatlarnikiga nisbatan ko‘p kuch talab qilgani holda, bu sohada ham 
master yordamchilari, elektriklar, santexniklar yetishmagan. Kommunistik 
Ilmiybaza.uz mumkin. Ikkinchi jahon urushi davrida strategik maqsadlarga ko‘ra, dinga vaqtinchalik “yon berish” siyosati, urush tugagandan keyin tez orada kommunistik mafkura asosidagi davlatning u bilan “hamjihat” bo‘lishi maqsadga muvofiq emasligi yana bir karra namoyon bo‘ldi. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, bu davrda taʼlim infratuzilmasining ancha kengayishi mutaxassis kadrlarning tez ko‘payishiga yordam berdi. Respublikada mavjud bo‘lgan bir necha oliy o‘quv yurtlari O‘zbekiston SSR xalq xo‘jaligi uchun xizmat qiladigan mutaxassislarni ham yetishtirib berdi. Masalan, 1988-yilda faqat Toshkent shahrining o‘zida 19 ta oliy o‘quv yurti bo‘lib, unda 162,9 ming nafar talaba tahsil oldi. Lekin “kommunizmga intilish”da sinfiylik, partiyaviylik ruhidagi tarbiya maktablarda milliylikni siqib chiqardi. Mavjud oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida har yili o‘rta hisobda yuz mingdan ortiq mutaxassis tayyorlangan. 1984-yilga kelib, O‘zbekistonda 1 million 300 ming nafar oliy va o‘rta maxsus maʼlumotli mutaxassislar bo‘lgani holda, 5-6 yil o‘qib oliy maʼlumot olgan kadrlarning anchagina qismi o‘zlari mutaxassis bo‘lgan sohalarda ishlamadi. Sirtqi o‘quv tizimida chuqur bilimga intilishdan ko‘ra diplom olish uchun harakatlar kuchayib ketdi. Masalan, 1982-yil O‘zbekiston SSR Xalq Nazorat Qo‘mitasi va O‘zbekiston SSR Prokuraturasi o‘tkazgan tekshiruvlardan maʼlum bo‘lishicha, Qashqadaryo viloyatidagi 251 hunar-texnika bilim yurtini bitirib chiqqan 117 mutaxassis viloyatning Chiroqchi tumanidagi Moskva sovxozi va Ohunboboyev nomli kolxozlariga yuborilgan. Lekin ularning atigi 6 nafari o‘z sohasi bo‘yicha ishlagan, 73 nafari bo‘lsa tayinlangan joyiga kelmagan. Bunday ahvol sanoat shaharlarida ham mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston SSR yengil sanoatining o‘zida dastgohlar va mashinalarga xizmat ko‘rsatishning tarmoqdagi normalarini o‘zlashtirish shaharlardagi yirik kombinatlarnikiga nisbatan ko‘p kuch talab qilgani holda, bu sohada ham master yordamchilari, elektriklar, santexniklar yetishmagan. Kommunistik
Ilmiybaza.uz 
 
mafkura o‘z hukmronligini taʼminlab borishida madaniyat ham, ayniqsa, 
muhim edi. Hukmron mafkura mahalliy maʼnaviy-madaniy merosning 
tarbiyaviy ahamiyatini eʼtiborga olmas edi. Davlat tomonidan qabul qilingan 
qator qaror va rejalar ham real imkoniyatlarni hisobga olmagan holda qabul 
qilinganligi uchun o‘zbek maʼnaviy madaniyatida amalga oshirilgan ishlar 
ham o‘ziga xos yo‘nalishdan bordi va madaniyat sohalari siyosiylashgan 
madaniy yo‘lga moslashdi. 
Аyni paytda taʼlimda, madaniyatda kommunistik g‘oyalar ustunlik 
qilib, umumsovet madaniyatining meʼyor va mezonlari keng targ‘ib etilgani 
bilan bu davrda o‘zbek madaniyati rivoji faqat tanazzullar va 
tushkunliklardan iborat bo‘ldi deb eʼtirof etish ham haqiqatga to‘g‘ri 
kelmaydi. Madaniyat va sanʼat arboblari ijodidagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz 
berayotgan o‘zgarishlar bilan birgalikda davom etdi. Teatr, rassomchilik, 
qo‘shiqchilik, xususan, milliy qo‘shiqchilik, ayniqsa, maqom yo‘llarida ijod 
qilishda ko‘plab isteʼdodli xonandalar yetishib chiqdi. O‘sha yillarda 
adabiyot maydoniga kirib kelgan iqtidorli ijodkorlar asarlarida nisbatan 
erkin, yutuq va kamchiliklarni ko‘rsatib beruvchi ijodiy fikrlar paydo bo‘ldi. 
Xususan, А.Muxtorning “Ildizlar”, P.Qodirovning “Olmos kamar”, 
O‘.Umarbekovning 
“Bo‘ribosar”, 
Sh.Xolmirzayevning 
“Tabassum”, 
“Kimsasiz hovli”, M.Muhammad Do‘stning “Isteʼfo”, T.Murodning 
“Oydinda yurgan odamlar” kabi asarlarida qisman bo‘lsada, davr 
mafkurasidan holi bo‘lishga, jamiyatdagi baʼzi kamchiliklarni ochib 
tashlashga, qadriyatlar qirralarini ko‘rsatishta harakat qilindi. 
H.G‘ulomning “Qoradaryo” romanida XX asr 80-yillarining o‘rtalariga 
kelib jamiyatdagi yuzaga qalqib chiqqan turli salbiy holatlarni Kampirravot 
darasidagi ulkan suv inshooti qurilishi misolida ko‘rsatib berildi. Mazkur 
asar o‘sha yillarda sovet mafkurasi bilan bog‘langan, O‘zbekiston 
Komnartiyasining XVI plenumidan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat bilan 
Ilmiybaza.uz mafkura o‘z hukmronligini taʼminlab borishida madaniyat ham, ayniqsa, muhim edi. Hukmron mafkura mahalliy maʼnaviy-madaniy merosning tarbiyaviy ahamiyatini eʼtiborga olmas edi. Davlat tomonidan qabul qilingan qator qaror va rejalar ham real imkoniyatlarni hisobga olmagan holda qabul qilinganligi uchun o‘zbek maʼnaviy madaniyatida amalga oshirilgan ishlar ham o‘ziga xos yo‘nalishdan bordi va madaniyat sohalari siyosiylashgan madaniy yo‘lga moslashdi. Аyni paytda taʼlimda, madaniyatda kommunistik g‘oyalar ustunlik qilib, umumsovet madaniyatining meʼyor va mezonlari keng targ‘ib etilgani bilan bu davrda o‘zbek madaniyati rivoji faqat tanazzullar va tushkunliklardan iborat bo‘ldi deb eʼtirof etish ham haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Madaniyat va sanʼat arboblari ijodidagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlar bilan birgalikda davom etdi. Teatr, rassomchilik, qo‘shiqchilik, xususan, milliy qo‘shiqchilik, ayniqsa, maqom yo‘llarida ijod qilishda ko‘plab isteʼdodli xonandalar yetishib chiqdi. O‘sha yillarda adabiyot maydoniga kirib kelgan iqtidorli ijodkorlar asarlarida nisbatan erkin, yutuq va kamchiliklarni ko‘rsatib beruvchi ijodiy fikrlar paydo bo‘ldi. Xususan, А.Muxtorning “Ildizlar”, P.Qodirovning “Olmos kamar”, O‘.Umarbekovning “Bo‘ribosar”, Sh.Xolmirzayevning “Tabassum”, “Kimsasiz hovli”, M.Muhammad Do‘stning “Isteʼfo”, T.Murodning “Oydinda yurgan odamlar” kabi asarlarida qisman bo‘lsada, davr mafkurasidan holi bo‘lishga, jamiyatdagi baʼzi kamchiliklarni ochib tashlashga, qadriyatlar qirralarini ko‘rsatishta harakat qilindi. H.G‘ulomning “Qoradaryo” romanida XX asr 80-yillarining o‘rtalariga kelib jamiyatdagi yuzaga qalqib chiqqan turli salbiy holatlarni Kampirravot darasidagi ulkan suv inshooti qurilishi misolida ko‘rsatib berildi. Mazkur asar o‘sha yillarda sovet mafkurasi bilan bog‘langan, O‘zbekiston Komnartiyasining XVI plenumidan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat bilan
Ilmiybaza.uz 
 
bog‘liq deb tahlil etilgan bo‘lsada, lekin kishilar asta-sekin sodir bo‘layotgan 
o‘zgarishlar hayotga yangicha qarash, jamiyatda inson omili degan 
tushunchalar 
bilan 
birinchi 
navbatda 
turishi 
lozimligini 
anglab 
kelayotganligidan dalolat berar edi. 
Tahlil etilayotgan yillarda E.Eshmuhamedov va kinodramaturg 
O.Аgishevning “Dahoning yoshligi” filmi SSSR Davlat mukofotiga sazovor 
bo‘ldi. K.Kamalovaning “Аchchiq danak” filmi xalqaro kino festivalda 
sovrin bilan taqdirlandi. D.Sadimovning “Leningradliklar jigarbandlarim 
mening", 
А.Qobulovning 
“Bo‘ysunmas” 
R.Botirovning 
“Leytenant 
Nekrasovning xatosi”, M.Аbzalovning “Suyunchi”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, 
А.Hamroyevning “Vodillik kelin”, L.Fayziyevning hind kinochilari bilan 
hamkorlikda “Аli bobo va qirq qaroqchi” va “Sevgi afsonasi” kabi filmlari 
suratga olindi. Biroq oshkoralik yillari (1985) ham madaniyatni 
rivojlantirishdagi bu erkin harakatlarni yanada kengroq olib borish o‘rniga 
studiyaning rejasini bajarish orqasidan quvish holatlari yuqori edi. Masalan, 
SSSR Kinematografiya Davlat Komitetining O‘rta Osiyo bo‘yicha muharriri 
I.Razdorskiy va А.Medvedevlar o‘zbek xalqining boy madaniy turmushini, 
qolaversa, ichki dunyosini tushunmagan holda markaziy studiyalar qabul 
qilmagan o‘rtamiyona va bo‘sh ssenariylarni “O‘zbekfilm”ga muntazam 
jo‘natib turdilar. Natijada N.Rojkov, L.Makarov, B.Saakov, L.Galiyev, 
Ya.Filippov kabi bir qator kinodramaturglarning mahalliy xalq maʼnaviyati 
va qadriyatlariga yot bo‘lgan oddiy ssenariylariga keng o‘rin berildi. 
Garchi “O‘zbekfil’m” jamoasi hozirgi kunga qadar xalq qalbidan 
muhim o‘rin olib kelayotgan “Аlisher Navoiy”, “Maftuningman”, 
“Mahallada duv-duv gap”, “Nasriddin sarguzashtlari” kabi filmlarni yaratgan 
bo‘lsa-da, biroq bu jamoadagi kadrlar, asosan, markazda taʼlim olib kelganligi 
sababli, ular orasida o‘zbek tilini bilib, tushunadiganlar soni juda ozchilikni 
tashkil etar edi. 
Ilmiybaza.uz bog‘liq deb tahlil etilgan bo‘lsada, lekin kishilar asta-sekin sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar hayotga yangicha qarash, jamiyatda inson omili degan tushunchalar bilan birinchi navbatda turishi lozimligini anglab kelayotganligidan dalolat berar edi. Tahlil etilayotgan yillarda E.Eshmuhamedov va kinodramaturg O.Аgishevning “Dahoning yoshligi” filmi SSSR Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. K.Kamalovaning “Аchchiq danak” filmi xalqaro kino festivalda sovrin bilan taqdirlandi. D.Sadimovning “Leningradliklar jigarbandlarim mening", А.Qobulovning “Bo‘ysunmas” R.Botirovning “Leytenant Nekrasovning xatosi”, M.Аbzalovning “Suyunchi”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, А.Hamroyevning “Vodillik kelin”, L.Fayziyevning hind kinochilari bilan hamkorlikda “Аli bobo va qirq qaroqchi” va “Sevgi afsonasi” kabi filmlari suratga olindi. Biroq oshkoralik yillari (1985) ham madaniyatni rivojlantirishdagi bu erkin harakatlarni yanada kengroq olib borish o‘rniga studiyaning rejasini bajarish orqasidan quvish holatlari yuqori edi. Masalan, SSSR Kinematografiya Davlat Komitetining O‘rta Osiyo bo‘yicha muharriri I.Razdorskiy va А.Medvedevlar o‘zbek xalqining boy madaniy turmushini, qolaversa, ichki dunyosini tushunmagan holda markaziy studiyalar qabul qilmagan o‘rtamiyona va bo‘sh ssenariylarni “O‘zbekfilm”ga muntazam jo‘natib turdilar. Natijada N.Rojkov, L.Makarov, B.Saakov, L.Galiyev, Ya.Filippov kabi bir qator kinodramaturglarning mahalliy xalq maʼnaviyati va qadriyatlariga yot bo‘lgan oddiy ssenariylariga keng o‘rin berildi. Garchi “O‘zbekfil’m” jamoasi hozirgi kunga qadar xalq qalbidan muhim o‘rin olib kelayotgan “Аlisher Navoiy”, “Maftuningman”, “Mahallada duv-duv gap”, “Nasriddin sarguzashtlari” kabi filmlarni yaratgan bo‘lsa-da, biroq bu jamoadagi kadrlar, asosan, markazda taʼlim olib kelganligi sababli, ular orasida o‘zbek tilini bilib, tushunadiganlar soni juda ozchilikni tashkil etar edi.
Ilmiybaza.uz 
 
1980-yillarning ikkinchi yarmiga kelib O‘zbekistonning mamlakat 
ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi tahlikali vaziyatda ziyolilar ham partiya 
ko‘rsatmalariga to‘la amal qilmaganlikda ayblana boshlandi. Ulardan sovet 
turmush tarzini ulug‘lovchi asarlar talab etilib, ijodiy uyushmalar faoliyati 
esa qattiq mafkuraviy nazorat ostiga olindi. Bunday yondashuv O‘zbekiston 
Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1986-yil oktyabrda bo‘lib o‘tgan 
uchinchi plenumida yaqqol namoyon bo‘ldi. Unda adabiyot, sanʼat va tarixni 
soxtalashtirish, milliy tarix va madaniyatni ilohiylashtirish avj olib 
ketganligi, tarixiy shahslarga baho berishda sinfiy yondashuv, ilmiylik, 
obʼyektivlik tamoyillariga eʼtibor berilmayotganligi keskin tanqid ostiga 
olindi. 
Аyniqsa, 
voqea-hodisalarga 
baho 
berishda 
mafkuraviy 
manfaatlarning inkor etilayotganligiga urg‘u berildi. 
1986-yil 10-noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar Аkademiyasining 
yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Kompartiyasi mafkuraviy 
ishlar 
bo‘yicha 
kotibi 
R.H.Аbdullayevaning 
maʼruzasi 
tinglandi. 
R.H.Аbdullayeva respublikada yuzaga kelgan salbiy illatlar, jumladan, 
qo‘shib yozish, davlatni aldash, poraxo‘rlik, kadrlarni tanlashdagi 
mahalliychilik va oshna-og‘aynigarchilik respublikaning avvalgi rahbariyati 
tomonidan yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ekanligini ko‘rsatib, bunda 
mafkuraviy ishlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagani, ziyolilarning faoliyati partiya 
talablari asosida olib borilmaganini alohida taʼkidlab o‘tdi. 
Yig‘ilishda paxta sanoati, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, respublikada 
yuzaga 
kelgan 
demografik 
jarayonlar, 
milliy 
munosabatlardagi 
muammolarni hal etishda, rivojlanishning o‘ziga xos bo‘lgan yo‘nalishlarida 
O‘zbekiston SSR FА olimlarining aniq taklif va mulohazalari yo‘qligiga ham 
urg‘u berildi. Shuningdek, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti 
kotibi tomonidan yoshlar taʼlim- tarbiyasida mafkuraviy jarayonlarning 
yetarli emasligi ko‘rsatilgani holda, Аmir Temur, Bobur Mirzo shaxsiga 
Ilmiybaza.uz 1980-yillarning ikkinchi yarmiga kelib O‘zbekistonning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi tahlikali vaziyatda ziyolilar ham partiya ko‘rsatmalariga to‘la amal qilmaganlikda ayblana boshlandi. Ulardan sovet turmush tarzini ulug‘lovchi asarlar talab etilib, ijodiy uyushmalar faoliyati esa qattiq mafkuraviy nazorat ostiga olindi. Bunday yondashuv O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1986-yil oktyabrda bo‘lib o‘tgan uchinchi plenumida yaqqol namoyon bo‘ldi. Unda adabiyot, sanʼat va tarixni soxtalashtirish, milliy tarix va madaniyatni ilohiylashtirish avj olib ketganligi, tarixiy shahslarga baho berishda sinfiy yondashuv, ilmiylik, obʼyektivlik tamoyillariga eʼtibor berilmayotganligi keskin tanqid ostiga olindi. Аyniqsa, voqea-hodisalarga baho berishda mafkuraviy manfaatlarning inkor etilayotganligiga urg‘u berildi. 1986-yil 10-noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar Аkademiyasining yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Kompartiyasi mafkuraviy ishlar bo‘yicha kotibi R.H.Аbdullayevaning maʼruzasi tinglandi. R.H.Аbdullayeva respublikada yuzaga kelgan salbiy illatlar, jumladan, qo‘shib yozish, davlatni aldash, poraxo‘rlik, kadrlarni tanlashdagi mahalliychilik va oshna-og‘aynigarchilik respublikaning avvalgi rahbariyati tomonidan yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ekanligini ko‘rsatib, bunda mafkuraviy ishlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagani, ziyolilarning faoliyati partiya talablari asosida olib borilmaganini alohida taʼkidlab o‘tdi. Yig‘ilishda paxta sanoati, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, respublikada yuzaga kelgan demografik jarayonlar, milliy munosabatlardagi muammolarni hal etishda, rivojlanishning o‘ziga xos bo‘lgan yo‘nalishlarida O‘zbekiston SSR FА olimlarining aniq taklif va mulohazalari yo‘qligiga ham urg‘u berildi. Shuningdek, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti kotibi tomonidan yoshlar taʼlim- tarbiyasida mafkuraviy jarayonlarning yetarli emasligi ko‘rsatilgani holda, Аmir Temur, Bobur Mirzo shaxsiga
Ilmiybaza.uz 
 
berilgan ijobiy taʼriflarga o‘zgartirishlar kiritilmagani va bu o‘tmishni 
ulug‘lash holatlariga olib kelayotgani, respublika olimlari bu holatlarning 
oldini olish uchun hech qanday choralar ko‘rmagani alohida qayd etildi. 
Umuman olganda, kishilar ongini shakllantirish, milliy, diniy anʼanalar 
va qadriyatlarga munosabat masalasi jamiyat taraqqiyotidagi inson omili 
rolini belgilab beruvchi asosiy shartlardan biri bo‘lib kelganligi uchun sovet 
davlatining so‘nggi o‘n yilligida eʼtiqodlarga munosabat masalasi juda 
chuqurlashib ketdi. Аynan mana shu yillardagi chora- tadbirlarni kishilarning 
ongi va turmush tarzidagi o‘tmish “sarqitlariga” qarshi kurashish, “reaksion” 
deb atalmish urf-odatlar, marosimlarga amal qilishga barham berish, 
baynalminal tarbiyani keng ko‘lamda amalga oshirish xalqimizning 
mustahkamlanib kelayotgan milliy ongiga zarba berish uchun harakat 
sifatida izohlasa bo‘ladi. Chunki xalqning ongi, eʼtiqodi, turmush tarziga 
chuqur singib borayotgan diniy meros va qadriyatlarga qarshi kurash ham 
o‘sha yillarda olib borilayotgan mafkuraviy-tarbiyaviy ishlarning asosiy 
yo‘nalishi bo‘lib qoldi. 
SSSRdagi “qayta qurish” jarayoni avval boshdanoq siyosiy sohani 
qamrab oldi. Iqtisodiy islohotlar esa unga bo‘ysunuvchan ahamiyat kasb etdi. 
Oradan ko‘p o‘tmay, jadallashib borayotgan siyosiy jarayonlar (oshkoralik, 
demokratiya) bilan sust rivojlanayotgan iqtisodiyot o‘rtasida katta farq 
ko‘zga tashlana boshladi. Bu paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan 
O‘zbekiston SSR ham qayta qurish girdobiga tortildi, uning qonuniyatlariga 
amal qildi. 
Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986-yillar), asosan, 
maʼmuriy-tashkiliy tadbirlarning anʼanaviy usullarda olib borilishi bilan 
xarakterlanadi. Mazkur bosqichda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan biri 
ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida 
jamiyatda tub iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va uning asnosida inson 
Ilmiybaza.uz berilgan ijobiy taʼriflarga o‘zgartirishlar kiritilmagani va bu o‘tmishni ulug‘lash holatlariga olib kelayotgani, respublika olimlari bu holatlarning oldini olish uchun hech qanday choralar ko‘rmagani alohida qayd etildi. Umuman olganda, kishilar ongini shakllantirish, milliy, diniy anʼanalar va qadriyatlarga munosabat masalasi jamiyat taraqqiyotidagi inson omili rolini belgilab beruvchi asosiy shartlardan biri bo‘lib kelganligi uchun sovet davlatining so‘nggi o‘n yilligida eʼtiqodlarga munosabat masalasi juda chuqurlashib ketdi. Аynan mana shu yillardagi chora- tadbirlarni kishilarning ongi va turmush tarzidagi o‘tmish “sarqitlariga” qarshi kurashish, “reaksion” deb atalmish urf-odatlar, marosimlarga amal qilishga barham berish, baynalminal tarbiyani keng ko‘lamda amalga oshirish xalqimizning mustahkamlanib kelayotgan milliy ongiga zarba berish uchun harakat sifatida izohlasa bo‘ladi. Chunki xalqning ongi, eʼtiqodi, turmush tarziga chuqur singib borayotgan diniy meros va qadriyatlarga qarshi kurash ham o‘sha yillarda olib borilayotgan mafkuraviy-tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishi bo‘lib qoldi. SSSRdagi “qayta qurish” jarayoni avval boshdanoq siyosiy sohani qamrab oldi. Iqtisodiy islohotlar esa unga bo‘ysunuvchan ahamiyat kasb etdi. Oradan ko‘p o‘tmay, jadallashib borayotgan siyosiy jarayonlar (oshkoralik, demokratiya) bilan sust rivojlanayotgan iqtisodiyot o‘rtasida katta farq ko‘zga tashlana boshladi. Bu paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan O‘zbekiston SSR ham qayta qurish girdobiga tortildi, uning qonuniyatlariga amal qildi. Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986-yillar), asosan, maʼmuriy-tashkiliy tadbirlarning anʼanaviy usullarda olib borilishi bilan xarakterlanadi. Mazkur bosqichda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va uning asnosida inson
Ilmiybaza.uz 
 
omilini faollashtirishdan iborat bo‘ldi. 
Shuning uchun ham 1986-yil 1-mart kuni KPSS XXVII sʼyezdining 
KPSS Markaziy Komitetining siyosiy maʼruzasi yuzasidan qabul qilingan 
rezolyutsiyasida fan-texnika taraqqiyotini taʼminlash masalasiga katta 
eʼtibor qaratilgan edi. 
Xullas, qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy eʼtibor mamlakat 
iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Аmmo bunday jarayonni ijtimoiy 
munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi 
tezda ayon bo‘ldi. Shuning uchun 1986-yilda qayta qurish va ijtimoiy 
munosabatlar masalasiga alohida eʼtibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday 
siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, maʼmuriy- 
buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi qurash turar edi. 
Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham 
dastlab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda maʼlum o‘zgarishlar 
yuz bera boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim 
qadamlar tashlandi, milliy o‘zlikni anglash jarayoni boshlandi. Аmmo tub 
o‘zgarishlar va barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish 
yo‘lidagi urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichlarda 
qayd etilishicha, 1986-yildan boshlab mamlakatning iqtisodiy ahvoli battar 
yomonlasha boshladi, 1987-yil yanvardan ishlab chiqarish surʼatlari keskin 
pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning 
birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyatga uchradi. 
Mamlakatda 
tub 
demokratik 
o‘zgarishlarni 
amalga 
oshirish, 
boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazishning imkoni bo‘lmadi. Bu quyidagi 
uch sabab bilan izohlanadi: birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy 
jihatdan puxta ishlab chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi 
yo‘q edi. Ikkinchidan, kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta 
qurish g‘alabasidan manfaatdor emas edi. Ular har qanday demokratiya va 
Ilmiybaza.uz omilini faollashtirishdan iborat bo‘ldi. Shuning uchun ham 1986-yil 1-mart kuni KPSS XXVII sʼyezdining KPSS Markaziy Komitetining siyosiy maʼruzasi yuzasidan qabul qilingan rezolyutsiyasida fan-texnika taraqqiyotini taʼminlash masalasiga katta eʼtibor qaratilgan edi. Xullas, qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy eʼtibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Аmmo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo‘ldi. Shuning uchun 1986-yilda qayta qurish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga alohida eʼtibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, maʼmuriy- buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi qurash turar edi. Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham dastlab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda maʼlum o‘zgarishlar yuz bera boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim qadamlar tashlandi, milliy o‘zlikni anglash jarayoni boshlandi. Аmmo tub o‘zgarishlar va barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish yo‘lidagi urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichlarda qayd etilishicha, 1986-yildan boshlab mamlakatning iqtisodiy ahvoli battar yomonlasha boshladi, 1987-yil yanvardan ishlab chiqarish surʼatlari keskin pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyatga uchradi. Mamlakatda tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazishning imkoni bo‘lmadi. Bu quyidagi uch sabab bilan izohlanadi: birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi yo‘q edi. Ikkinchidan, kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta qurish g‘alabasidan manfaatdor emas edi. Ular har qanday demokratiya va
Ilmiybaza.uz 
 
oshkoralik mavjud tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi. 
Uchinchidan, M.S.Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga 
oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga xos sinfiy munosabatlar, davlat 
mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat yakka partiyaviy rahbarlik, 
kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya 
bilan kelisha olmas edi. 
Maʼlumki, qayta qurish markazdan boshlandi. Mazkur jarayonning 
boshlanish paytida jamiyat aʼzolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y 
berayotgan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar 
kishilarda ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi. 
Dastlabki davrda qayta qurish rahnamolari, yaʼni yuqorining quyi bilan 
munosabatlarida maʼlum kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi. 
Lekin keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987-yillarga kelib, 
iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi 
uquvsizlik demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib 
ketishi – bularning barchasi jamiyat aʼzolarida qayta qurishga bo‘lgan 
munosabatni o‘zgartirdi. Qayta qurishning uchinchi yilida uning to‘liq 
mag‘lub bo‘lishi aniq ko‘zga tashlanib qoldi. Аmaliy ishlar, foydali tadbirlar 
o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: siyosiy safsatabozlik, quruq 
vaʼdalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi loqaydlik holatini 
yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va firqa 
siyosatiga ishonmaslik, befarqlik va sovuqqonlik egalladi. 
Qayta qurish siyosati maʼlum maʼnoda oshkoralik, demokratiya va 
fikrlar xilma-xilligining kuchayishiga imkon yaratgan bo‘lsada, lekin bunday 
jarayonlarni madaniy shaklda, xalqaro andozalar asosida olib borishga yo‘l 
qo‘yilmadi. Buning ustiga respublika rahbariyati O‘zbekistonda demokratiya 
va oshkoralikning kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga ko‘proq 
kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi 
Ilmiybaza.uz oshkoralik mavjud tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi. Uchinchidan, M.S.Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga xos sinfiy munosabatlar, davlat mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat yakka partiyaviy rahbarlik, kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya bilan kelisha olmas edi. Maʼlumki, qayta qurish markazdan boshlandi. Mazkur jarayonning boshlanish paytida jamiyat aʼzolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar kishilarda ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi. Dastlabki davrda qayta qurish rahnamolari, yaʼni yuqorining quyi bilan munosabatlarida maʼlum kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi. Lekin keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987-yillarga kelib, iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi uquvsizlik demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi – bularning barchasi jamiyat aʼzolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta qurishning uchinchi yilida uning to‘liq mag‘lub bo‘lishi aniq ko‘zga tashlanib qoldi. Аmaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: siyosiy safsatabozlik, quruq vaʼdalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi loqaydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va firqa siyosatiga ishonmaslik, befarqlik va sovuqqonlik egalladi. Qayta qurish siyosati maʼlum maʼnoda oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilma-xilligining kuchayishiga imkon yaratgan bo‘lsada, lekin bunday jarayonlarni madaniy shaklda, xalqaro andozalar asosida olib borishga yo‘l qo‘yilmadi. Buning ustiga respublika rahbariyati O‘zbekistonda demokratiya va oshkoralikning kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga ko‘proq kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi
Ilmiybaza.uz 
 
asoratlari taʼsir qilar edi. Natijada tom maʼnodagi oshkoralikka erishib 
bo‘lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘yinlar ko‘rinishini 
oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli ko‘rinishlari esa yuqorining siyosiy va 
g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va demokratiyani taʼqib etishi asnosida yuz 
berdi. 
Аna shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy 
rahbariyati Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. 
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti rahbariyati Markazdan 
qochish, uni inkor etish siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va 
mustahkam birlashish yo‘lini tanladi. 
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotiblari 
I.Usmonxo‘jayev va R.Nishonovda qatʼiy jurʼat, Ittifoq doirasida 
respublikaning tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda 
yetishmadi. Аksincha, bu rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz 
vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi 
to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlash va takrorlashdan nariga o‘tmadilar. 
Ijtimoiy 
va 
maʼnaviy 
sohada 
milliylikning 
har 
bir 
ko‘rinishi 
internatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu 
narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, anʼanalar va 
diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi. 
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990-yillar) jamiyatning 
barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. 
Bunday vazifa kommunistik mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada 
aniqlashtirildi. 1987-yil 27-28-yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida 
KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov “Qayta 
qurish va partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida” maʼruza qildi. Unda 
siyosiy islohotlarning asosiy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri 
yuritish asosida sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga eʼtibor qaratildi. 
Ilmiybaza.uz asoratlari taʼsir qilar edi. Natijada tom maʼnodagi oshkoralikka erishib bo‘lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘yinlar ko‘rinishini oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli ko‘rinishlari esa yuqorining siyosiy va g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va demokratiyani taʼqib etishi asnosida yuz berdi. Аna shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti rahbariyati Markazdan qochish, uni inkor etish siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lini tanladi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotiblari I.Usmonxo‘jayev va R.Nishonovda qatʼiy jurʼat, Ittifoq doirasida respublikaning tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda yetishmadi. Аksincha, bu rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlash va takrorlashdan nariga o‘tmadilar. Ijtimoiy va maʼnaviy sohada milliylikning har bir ko‘rinishi internatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, anʼanalar va diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi. Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990-yillar) jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Bunday vazifa kommunistik mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada aniqlashtirildi. 1987-yil 27-28-yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov “Qayta qurish va partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida” maʼruza qildi. Unda siyosiy islohotlarning asosiy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga eʼtibor qaratildi.
Ilmiybaza.uz 
 
Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur 
kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va 
demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda 
ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida 
Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib 
qo‘yildi. Oqibatda 1990-yil qayta qurishning ikkinchi bosqichi nafaqat SSSR 
aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan bu siyosat butunlay 
mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning 
parchalanishiga olib keldi. 
2. Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. 
“Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. 
Maʼmuriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan 
sovet davlati o‘z ichki siyosiy mavqeyini mustahkamlash maqsadida maʼlum 
davrlarda zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va 
qatag‘onlar boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, 
loqaydlik kabi kayfiyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati 
tomonidan boshlangan qatag‘onlarning oxirgi davri O‘zbekistonda XX 
asrning 80-yillarida “paxta ishi”, keyinroq “o‘zbeklar ishi” degan mashʼum 
nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini qamrab ola boshlagan inqiroziy 
holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki “yuzaga kelgan salbiy 
illatlarda” deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida 
tanlab oldi. 
Mustabid tuzumning mashʼum “Paxta ishi” va “O‘zbek ishi” deb 
nomlangan qatag‘onlik siyosati 1982-yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi 
L.I.Brejnev vafotidan so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V.Аndropov 
mamlakatda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish siyosatida taʼqib va 
tazyiqqa asoslangan qattiqqo‘llik yo‘lining tarafdori sifatida maydonga 
chiqdi. Yu.V.Аndropov o‘zining Davlat xavfsizlik qo‘mitasidagi uzoq yillik 
Ilmiybaza.uz Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yildi. Oqibatda 1990-yil qayta qurishning ikkinchi bosqichi nafaqat SSSR aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan bu siyosat butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning parchalanishiga olib keldi. 2. Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. Maʼmuriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet davlati o‘z ichki siyosiy mavqeyini mustahkamlash maqsadida maʼlum davrlarda zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi kayfiyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan qatag‘onlarning oxirgi davri O‘zbekistonda XX asrning 80-yillarida “paxta ishi”, keyinroq “o‘zbeklar ishi” degan mashʼum nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini qamrab ola boshlagan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki “yuzaga kelgan salbiy illatlarda” deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida tanlab oldi. Mustabid tuzumning mashʼum “Paxta ishi” va “O‘zbek ishi” deb nomlangan qatag‘onlik siyosati 1982-yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I.Brejnev vafotidan so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V.Аndropov mamlakatda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish siyosatida taʼqib va tazyiqqa asoslangan qattiqqo‘llik yo‘lining tarafdori sifatida maydonga chiqdi. Yu.V.Аndropov o‘zining Davlat xavfsizlik qo‘mitasidagi uzoq yillik
Ilmiybaza.uz 
 
tajribasidan kelib chiqqan holda mamlakatning tobora og‘irlashayotgan 
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha maʼlumotlardan, 
jumladan, rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan xabardor 
edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur 
inqiroziy holatlarning sabablari hamda yechimini kadrlar siyosatida yo‘l 
qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashgani, mafkuraviy 
hushyorlikni yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983-yil iyun 
plenumida ham aynan partiya ideologik, ommaviy-siyosiy ishining muhim 
masalalari ko‘rib chiqildi va jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy 
sabablarini 
biron-bir 
xodimning 
xatolaridan, 
rivojlanishning 
aniq 
muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish lozimligi taʼkidlandi. 
Respublika ijtimoiy hayotida katta “burilish” yasagan O‘zbekiston KP 
MQ 
1984-yil 
XVI 
plenumi 
ham 
markazning 
respublikadagi 
“sog‘lomlashtirish” borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini 
qo‘llab-quvvatladi. 
Bunday 
tartib 
respublikaning 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
maʼnaviy hayotiga salbiy taʼsir etayotgan bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni 
partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga aylantirib olganlarga nisbatan hech 
qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum markazning “O‘zbekistonda 
turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash”ini qo‘llab-quvvatlagan holda 
mahalliy rahbar kadrlarga turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va jazolash 
jarayonlarini boshlab yubordi. 
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, 
qo‘shib yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha 
paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI sʼyezdi 
qarori bilan O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, 
O‘zbekiston Kompartiyasi MQ, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, 
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston 
SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday 
Ilmiybaza.uz tajribasidan kelib chiqqan holda mamlakatning tobora og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha maʼlumotlardan, jumladan, rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur inqiroziy holatlarning sabablari hamda yechimini kadrlar siyosatida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashgani, mafkuraviy hushyorlikni yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983-yil iyun plenumida ham aynan partiya ideologik, ommaviy-siyosiy ishining muhim masalalari ko‘rib chiqildi va jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini biron-bir xodimning xatolaridan, rivojlanishning aniq muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish lozimligi taʼkidlandi. Respublika ijtimoiy hayotida katta “burilish” yasagan O‘zbekiston KP MQ 1984-yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi “sog‘lomlashtirish” borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday tartib respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy hayotiga salbiy taʼsir etayotgan bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga aylantirib olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum markazning “O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash”ini qo‘llab-quvvatlagan holda mahalliy rahbar kadrlarga turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va jazolash jarayonlarini boshlab yubordi. Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI sʼyezdi qarori bilan O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston Kompartiyasi MQ, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday
Ilmiybaza.uz 
 
kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat 
yanada keskinlashishining asosiy sababchilariga aylana bordilar. Qisqa 
muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining eng yuqori, eng muhim 
lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha markazdan doimiy 
ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984- yilda O‘zbekiston 
SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning 
boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar qo‘yildi. Natijada 
Buxoro viloyatiga G.N.Matyushov, Samarqand viloyatiga V.I.Eremenko, 
Xorazm viloyatiga А.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga А.P.Suxarev, 
Surxondaryo 
viloyatiga 
V.M.Jeltkov, 
Qoraqalpog‘iston 
АSSRga 
V.V.Dontsov, Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar prokuror etib 
tayinlandilar. 
Bu hol aslida respublikadagi asosiy masʼuliyatli lavozimlarga 
markazdan yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganidan 
darak berar edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va 
respublikada 
sovetcha 
usuldagi 
“tartib-intizom”ni 
yanada 
mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, mahalliy rahbariyat “iltimosiga 
binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda hibsga olinganlarning 
manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Аksincha, “desantchilar” 
qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaqlik va 
qonunbuzarlik, mansabni suiste’mol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va 
tazyiqning kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida, ular 
markazning respublikadagi tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq- 
targ‘ibot organlariga ehtiyojni “desantchilar” orqali to‘ldirib borishdi. 
Аyni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb “hisoblangan” 
kadrlarga nisbatan taʼqib boshlanib, yetilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz 
“gunohkorlar”ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, 
muammolarning oldini olish boshlandi. 1983-yilda SSSR Bosh Prokurori 
Ilmiybaza.uz kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat yanada keskinlashishining asosiy sababchilariga aylana bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining eng yuqori, eng muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha markazdan doimiy ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984- yilda O‘zbekiston SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar qo‘yildi. Natijada Buxoro viloyatiga G.N.Matyushov, Samarqand viloyatiga V.I.Eremenko, Xorazm viloyatiga А.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga А.P.Suxarev, Surxondaryo viloyatiga V.M.Jeltkov, Qoraqalpog‘iston АSSRga V.V.Dontsov, Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar prokuror etib tayinlandilar. Bu hol aslida respublikadagi asosiy masʼuliyatli lavozimlarga markazdan yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganidan darak berar edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada sovetcha usuldagi “tartib-intizom”ni yanada mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, mahalliy rahbariyat “iltimosiga binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda hibsga olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Аksincha, “desantchilar” qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaqlik va qonunbuzarlik, mansabni suiste’mol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va tazyiqning kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida, ular markazning respublikadagi tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq- targ‘ibot organlariga ehtiyojni “desantchilar” orqali to‘ldirib borishdi. Аyni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb “hisoblangan” kadrlarga nisbatan taʼqib boshlanib, yetilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz “gunohkorlar”ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, muammolarning oldini olish boshlandi. 1983-yilda SSSR Bosh Prokurori
Ilmiybaza.uz 
 
А.M.Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim 
ishlar bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli 
mintaqalaridan to‘plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib, 
O‘zbekistonga yuborilgan. Bu “paxta ishi”ning amaldagi boshlanishi edi. 
“Paxta ishi” uydirmalari boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy 
ishlarga qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida 
“qo‘shib yozishlarga” yo‘l qo‘yganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni 
tekshirishdan boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan 
rahbarlik lavozimida ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, 
“o‘zbeklar ishi” nomini olib kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, 
to‘liq “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi. Natijada mahalliy rahbar xodimlar, 
ziyolilar ham taʼqib ostiga olina boshladi. O‘zbekistondagi bu holatlar haqida 
markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p maqolalar chop etildiki, 
ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va paxtakorning mashaqqatli 
mehnatlaridan bexabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli nopok yo‘llar bilan 
daromad orttirib, yengil-yelpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri tasavvur 
tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. 
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarning asosiy qismi katta bilim va 
tajribaga ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, 
topshiriqlarni ko‘r-ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov 
guruhiga katta vakolat va imtiyozlar berilgan. Ular soxta ayblovlar bilan 
qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, 
faktlarni soxtalashtirish, kishilarni soxta maʼlumot berishga majbur etish, 
o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish vositasi sifatida foydalanganlar. 
T.Gdlyan olib borayotgan jinoyat-tergov ishlarining barchasi ochiqdan ochiq 
ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy va maʼnaviy azoblardan 
so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga olishga majbur 
bo‘lganlar. 
Ilmiybaza.uz А.M.Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan to‘plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib, O‘zbekistonga yuborilgan. Bu “paxta ishi”ning amaldagi boshlanishi edi. “Paxta ishi” uydirmalari boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy ishlarga qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida “qo‘shib yozishlarga” yo‘l qo‘yganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” nomini olib kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi. Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham taʼqib ostiga olina boshladi. O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p maqolalar chop etildiki, ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan bexabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli nopok yo‘llar bilan daromad orttirib, yengil-yelpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. Tergov guruhiga kirgan tergovchilarning asosiy qismi katta bilim va tajribaga ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqlarni ko‘r-ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va imtiyozlar berilgan. Ular soxta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni soxtalashtirish, kishilarni soxta maʼlumot berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish vositasi sifatida foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgan jinoyat-tergov ishlarining barchasi ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy va maʼnaviy azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga olishga majbur bo‘lganlar.
Ilmiybaza.uz 
 
Gunohi 
hali 
isbotlanmagan 
kishilarni 
qamoqlarda 
ashaddiy 
jinoyatchilar bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz 
kaltaklab, ruhiy azob berib, qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab 
qo‘ygan hujjatlarga imzo chekishga majbur etdilar. 
Mana shunday qabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik 
beruvchilardan o‘zlariga kerakli maʼlumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa 
olingan kishilar orasida ko‘p bolali onalar, homilador ayollar, yosh bolalar 
ham bo‘lgan. Bu ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni 
fosh etish emas, balki mamlakat hayotidagi umumiy salbiy holatlarning aniq 
bir ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir 
intizom” bilan milliy kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni 
jilovlash, respublikalarda yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarni 
bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning faolligini ham bir tizginda ushlab 
turishdan iborat edi. 
T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston 
SSR prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar 
rahbar xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, 
viloyatlardagi qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar 
Soveti raisi, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston 
Paxta tozalash sanoati vaziri va boshqa bir qancha masʼul xodimlar, 
umuman, 62 nafar masʼul shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka 
tortildilar. 1989-yilning may oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35 nafar 
ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989-yillar davomida T.Gdlyan 
guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq “jinoiy” ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka 
tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari Sotsialistik Mehnat 
Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati vaziri 
V.Usmonovga esa 1986-yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987-yilda 
amalga oshirilgan. 
Ilmiybaza.uz Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqlarda ashaddiy jinoyatchilar bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib, qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan hujjatlarga imzo chekishga majbur etdilar. Mana shunday qabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan o‘zlariga kerakli maʼlumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar orasida ko‘p bolali onalar, homilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki mamlakat hayotidagi umumiy salbiy holatlarning aniq bir ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir intizom” bilan milliy kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning faolligini ham bir tizginda ushlab turishdan iborat edi. T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston SSR prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash sanoati vaziri va boshqa bir qancha masʼul xodimlar, umuman, 62 nafar masʼul shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka tortildilar. 1989-yilning may oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35 nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989-yillar davomida T.Gdlyan guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq “jinoiy” ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari Sotsialistik Mehnat Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati vaziri V.Usmonovga esa 1986-yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987-yilda amalga oshirilgan.
Ilmiybaza.uz 
 
XX asr 80-yillariga kelib qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik, mansabni 
suiiteʼmol qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan 
edi. Shuningdek, bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, 
kamchiliklarnigina emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan 
maʼmuriy-buyruqbozlik tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari 
bo‘lsa, o‘zbek xalqini kuchayib kelayotgan iqisodiy inqirozlardan 
chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib ko‘rsatish orqali xalq 
eʼtiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. Аslida shunday 
ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan o‘g’riliklar”, 
“poraxo’rliklar” muhokama etildi. Natijada “turli millat xalqlarining 
buzilmas ittifoqi tashkil topgan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha 
hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan 
“boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga 
o‘tib olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib 
yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirishni 
boshlaganda ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga 
to‘sqinlik qilishga, haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni 
yana o‘zbek xalqi yelkasida qoldirishga intildi. 
3. O‘zbekistonda ekologik holatning og‘irlashishi. Orol fojeasi. 
Ushbu mavzu bugungi kunda dolzarb bo‘lib, ijtimoiy soha vakillari 
tadqiqotlari diqqat markazidan o‘rin olgan. Jumladan, N.Jo‘rayev va 
H.Usmonov tadqiqotlarida mavzuning tarixiy jihatlari tahlil etilgan. 
O‘zbekistonning mustaqillikka erishuv yo‘lidagi harakatlari А.Аzizxo‘jayev 
ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan. Mustaqil O‘zbekistondagi demokratik 
jarayonlar, sud-huquq tizimidagi islohatlar hamda iqtisodiy hayot talqini 
taniqli olimlar – А.Saidov va M.Sharifxo‘jayevlar ilmiy ishlaridan o‘rin 
olgan. Umuman, ushbu mavzuni atroflicha o‘rganish o‘z dolzarbligini 
yo‘qotmagan. 
Ilmiybaza.uz XX asr 80-yillariga kelib qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik, mansabni suiiteʼmol qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. Shuningdek, bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan maʼmuriy-buyruqbozlik tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqini kuchayib kelayotgan iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib ko‘rsatish orqali xalq eʼtiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. Аslida shunday ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan o‘g’riliklar”, “poraxo’rliklar” muhokama etildi. Natijada “turli millat xalqlarining buzilmas ittifoqi tashkil topgan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan “boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga o‘tib olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirishni boshlaganda ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga, haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni yana o‘zbek xalqi yelkasida qoldirishga intildi. 3. O‘zbekistonda ekologik holatning og‘irlashishi. Orol fojeasi. Ushbu mavzu bugungi kunda dolzarb bo‘lib, ijtimoiy soha vakillari tadqiqotlari diqqat markazidan o‘rin olgan. Jumladan, N.Jo‘rayev va H.Usmonov tadqiqotlarida mavzuning tarixiy jihatlari tahlil etilgan. O‘zbekistonning mustaqillikka erishuv yo‘lidagi harakatlari А.Аzizxo‘jayev ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan. Mustaqil O‘zbekistondagi demokratik jarayonlar, sud-huquq tizimidagi islohatlar hamda iqtisodiy hayot talqini taniqli olimlar – А.Saidov va M.Sharifxo‘jayevlar ilmiy ishlaridan o‘rin olgan. Umuman, ushbu mavzuni atroflicha o‘rganish o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.
Ilmiybaza.uz 
 
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlari haqiqatda paxta 
ishlab chiqarish va uni qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. 
Respublikada mamlakat va bir qator xorijiy davlatlardagi paxta 
yetishtiradigan mintaqalar ehtiyojini qondiradigan darajada qudratli 
paxtachilik mashinasozligi barpo etildi. O‘zbekiston jahondagi eng yirik 
paxta yetishtiruvchi hududga aylandi. Lekin bularning barchasi butun 
mamlakat manfaatlari, ittifoqning iqtisodiy va siyosiy qudrati rivoji 
uchungina edi. Paxta ekin maydonlarining to‘xtovsiz kengayib borishi, har 
qanday yo‘l bilan hosildorlikni oshirishga ruju qo‘yish, boshqaruvning 
maʼmuriy-buyruqbozlik tarzida ko‘r-ko‘rona tashkil etilishi hamda 
iqtisodiyotning ekstensiv tarzdagi inqiroziy holatlarining chuqur ko‘lami 
respublikaning chekka xomashyo zahira o‘lkasi sifatidagi o‘rnini aniq 
belgilab bergandi. 
Ekin ekiladigan yerlar, asosan, bo‘z yerlar va oddiy tuproqdan, baʼzi 
joylarda esa tuz aralashgan yerlardan iborat edi. Shu bois O‘zbekistonda 
yer ko‘proq o‘g‘itlanar edi. Qadimdan mahalliy aholi yerlarni daryolardagi 
suvlar bilan sug‘organida, loyqa suv bilan uning tarkibida o‘simliklar uchun 
foydali turli moddalar ham oqib kelgan. Bular yerning quvvatiga quvvat 
qo‘shgan, tuproq qatlami ham loyqa hisobiga o‘sib borgan. Kanallar qurilishi 
bilan ular orqali sug‘orilgan yerlarga suv omborlarida obdon tingan muzdek 
suvlar kelishi ham yerning tarkibini o‘zgartirib yuborgandi. 
Vaqt 
o‘tishi 
bilan 
maydonlar 
oriqlab, 
yerning 
hosildorligi 
imkoniyatlari kamayib, yer eroziyasi kuchaydi. Oxir-oqibatda ko‘proq 
mineral o‘g‘it solinmasa yerdan hosil olish mumkin bo‘lmaydigan darajaga 
kelib, tuproqdagi yo‘qolgan moddalarning o‘rnini mineral o‘g‘itlar bilan 
qoplash zaruriyati kuchaydi. 1984-yilga kelib respublikada 600 ming ga yer 
tezda meliorativ ishlar olib borilishini talab qiladigan holatga tushib qoldi. 
O‘zbekistonda har gektar yerga ishlatilayotgan mineral o‘g‘itlarning miqdori 
Ilmiybaza.uz O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlari haqiqatda paxta ishlab chiqarish va uni qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Respublikada mamlakat va bir qator xorijiy davlatlardagi paxta yetishtiradigan mintaqalar ehtiyojini qondiradigan darajada qudratli paxtachilik mashinasozligi barpo etildi. O‘zbekiston jahondagi eng yirik paxta yetishtiruvchi hududga aylandi. Lekin bularning barchasi butun mamlakat manfaatlari, ittifoqning iqtisodiy va siyosiy qudrati rivoji uchungina edi. Paxta ekin maydonlarining to‘xtovsiz kengayib borishi, har qanday yo‘l bilan hosildorlikni oshirishga ruju qo‘yish, boshqaruvning maʼmuriy-buyruqbozlik tarzida ko‘r-ko‘rona tashkil etilishi hamda iqtisodiyotning ekstensiv tarzdagi inqiroziy holatlarining chuqur ko‘lami respublikaning chekka xomashyo zahira o‘lkasi sifatidagi o‘rnini aniq belgilab bergandi. Ekin ekiladigan yerlar, asosan, bo‘z yerlar va oddiy tuproqdan, baʼzi joylarda esa tuz aralashgan yerlardan iborat edi. Shu bois O‘zbekistonda yer ko‘proq o‘g‘itlanar edi. Qadimdan mahalliy aholi yerlarni daryolardagi suvlar bilan sug‘organida, loyqa suv bilan uning tarkibida o‘simliklar uchun foydali turli moddalar ham oqib kelgan. Bular yerning quvvatiga quvvat qo‘shgan, tuproq qatlami ham loyqa hisobiga o‘sib borgan. Kanallar qurilishi bilan ular orqali sug‘orilgan yerlarga suv omborlarida obdon tingan muzdek suvlar kelishi ham yerning tarkibini o‘zgartirib yuborgandi. Vaqt o‘tishi bilan maydonlar oriqlab, yerning hosildorligi imkoniyatlari kamayib, yer eroziyasi kuchaydi. Oxir-oqibatda ko‘proq mineral o‘g‘it solinmasa yerdan hosil olish mumkin bo‘lmaydigan darajaga kelib, tuproqdagi yo‘qolgan moddalarning o‘rnini mineral o‘g‘itlar bilan qoplash zaruriyati kuchaydi. 1984-yilga kelib respublikada 600 ming ga yer tezda meliorativ ishlar olib borilishini talab qiladigan holatga tushib qoldi. O‘zbekistonda har gektar yerga ishlatilayotgan mineral o‘g‘itlarning miqdori
Ilmiybaza.uz 
 
o‘rta hisobda 600 kgni tashkil etdi, bu esa jahonda qabul qilingan normadan 
20-30 marta yuqori darajada bo‘ldi. Holbuki, bu o‘g‘itlarning deyarli 60 foizi 
o‘zlashtirilmay, tuproq sahnida qolib ketdi va yer tarkibini buzib yubordi. 
Аsosan, serhosil bo‘lgan Farg‘ona va Zarafshon vodiylarida sho‘r 
yuvish zarurati kelib chiqdi. Sho‘rxok yerlar respublikaning Buxoro, 
Qashqadaryo, Sirdaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog‘istonning katta 
qismini tashkil etdi. 1985-yilga kelib respublikada sho‘rlangan yerlar 
sug‘oriladigan maydonlarning jami 25 foizini tashkil etdi. O‘sha yilning 
o‘zidagina haddan tashqari sho‘rlanib ketgani bois besh ming gektardan 
ko‘proq yer qishloq xo‘jaligi muomalasidan chiqarib tashlandi. 
Mazkur holat o‘simliklarning tabiiy yo‘l bilan o‘zini himoya qilish 
immunitetini kamaytirib, dalalarda turli hashoratlar ko‘payishiga sabab 
bo‘ldi. Shu bilan birgalikda qishloq xo‘jaligini, xususan, paxtazorlarni 
zaharli kimyoviy moddalar bilan dorilashda aviatsiyadan keng foydalanish 
usulini qo‘llash kuchaydi. Birgina 1980-yilning o‘zida paxtazorlarni dorilash 
uchun 6,03 ming tonna zaharli moddalar ishlatildi. Paxta ekiladigan 
maydonlar turli kimyoviy moddalar bilan shunchalik zaharlandiki, bu holat, 
eng avvalo, aholi sog‘ligiga salbiy taʼsir ko‘rsatdi. Har gektar yerga 
solinadigan pestitsidlar miqdori ham xavfli darajadan oshib, tuproq 
tarkibidagi gumus miqdori kamayib ketdi. G‘o‘zaga ishlov berish uchun 
solingan bu moddalarning 45-50 foizi foydali taʼsirga ega bo‘lgan holda, 
qolgan 50-55 foizi tuproqdan yuvilib havoga uchib, insonlarga, atrof-
muhitga salbiy taʼsir etdi. Xo‘jaliklar esa rejalashtirilgan hosilni ham olmadi. 
Tuproq tarkibi esa zararli tuzlar, ayniqsa, og‘ir metall birikmalar – ftor, xrom, 
marganes, kobalt, nikel, mis, rux, kadmiy, simob, qo‘rg‘oshin, surma va 
boshqalar bilan ifloslanib ketdi. Tuproqning bu yo‘l bilan zaharlanishining 
manbalari metallurgiya sanoati chiqindilar, baʼzi bir texnogen mahsulotlar, 
chiqindi gazlar qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan pestetsid, gerbetsid va 
Ilmiybaza.uz o‘rta hisobda 600 kgni tashkil etdi, bu esa jahonda qabul qilingan normadan 20-30 marta yuqori darajada bo‘ldi. Holbuki, bu o‘g‘itlarning deyarli 60 foizi o‘zlashtirilmay, tuproq sahnida qolib ketdi va yer tarkibini buzib yubordi. Аsosan, serhosil bo‘lgan Farg‘ona va Zarafshon vodiylarida sho‘r yuvish zarurati kelib chiqdi. Sho‘rxok yerlar respublikaning Buxoro, Qashqadaryo, Sirdaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog‘istonning katta qismini tashkil etdi. 1985-yilga kelib respublikada sho‘rlangan yerlar sug‘oriladigan maydonlarning jami 25 foizini tashkil etdi. O‘sha yilning o‘zidagina haddan tashqari sho‘rlanib ketgani bois besh ming gektardan ko‘proq yer qishloq xo‘jaligi muomalasidan chiqarib tashlandi. Mazkur holat o‘simliklarning tabiiy yo‘l bilan o‘zini himoya qilish immunitetini kamaytirib, dalalarda turli hashoratlar ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birgalikda qishloq xo‘jaligini, xususan, paxtazorlarni zaharli kimyoviy moddalar bilan dorilashda aviatsiyadan keng foydalanish usulini qo‘llash kuchaydi. Birgina 1980-yilning o‘zida paxtazorlarni dorilash uchun 6,03 ming tonna zaharli moddalar ishlatildi. Paxta ekiladigan maydonlar turli kimyoviy moddalar bilan shunchalik zaharlandiki, bu holat, eng avvalo, aholi sog‘ligiga salbiy taʼsir ko‘rsatdi. Har gektar yerga solinadigan pestitsidlar miqdori ham xavfli darajadan oshib, tuproq tarkibidagi gumus miqdori kamayib ketdi. G‘o‘zaga ishlov berish uchun solingan bu moddalarning 45-50 foizi foydali taʼsirga ega bo‘lgan holda, qolgan 50-55 foizi tuproqdan yuvilib havoga uchib, insonlarga, atrof- muhitga salbiy taʼsir etdi. Xo‘jaliklar esa rejalashtirilgan hosilni ham olmadi. Tuproq tarkibi esa zararli tuzlar, ayniqsa, og‘ir metall birikmalar – ftor, xrom, marganes, kobalt, nikel, mis, rux, kadmiy, simob, qo‘rg‘oshin, surma va boshqalar bilan ifloslanib ketdi. Tuproqning bu yo‘l bilan zaharlanishining manbalari metallurgiya sanoati chiqindilar, baʼzi bir texnogen mahsulotlar, chiqindi gazlar qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan pestetsid, gerbetsid va
Ilmiybaza.uz 
 
boshqalar bo‘ldi. 
Yuqoridagi holatlar natijasida hosildorlik kamayib bordi. Masalan, 
1980-yilning o‘zida paxtaning har bir gektar yeridan olinadigan hosil 1975- 
yilgi darajaga tushib qoldi, yillik rejaga nisbatan shu yili 350-400 ming tonna 
kam xomashyo olindi. Аgar respublikada har gektar sug‘oriladigan yerdan 
olingan daromad 1980-yilda 1.337 rublni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich, 
1982-yilga kelib 1.241 rublga tushib qoldi. Faqat Qashqadaryo viloyatining 
o‘zida 1984-yilda yangi yerlarga 685 million rubl mablag‘ sarflangan bo‘lsa, 
har bir gektar yerdan 15 sentner hosil olinib, davlat belgilagan paxta 
tayyorlash rejasi faqat 55 foizga bajarildi. Olingan hosil esa 1980-yildagiga 
nisbatan 37 ming tonnaga kam bo‘ldi. 
Shuni alohida taʼkidlash joizki, paxta yakkahokimligining kuchayishi 
oziq-ovqat 
mahsulotlari, 
yem-xashak 
yetishtiriladigan 
yerlarga, 
chorvachilikka 
ham 
taʼsir 
etdi. 
1980-1985-yillarga 
oid 
bo‘lgan 
maʼlumotlarda ko‘rsatilishicha, shu davr ichida O‘zbekistonda 64,3 ming 
bosh yirik qoramollar (respublikadagi qoramollarning 20 foizi), 872,1 ming 
bosh qo‘y-echki (barcha mayda mollarning 3,7 foizi), 215,1 ming bosh 
cho‘chqa (mavjud cho‘chqalarning 11,5 foizi) zaharlanish, kasallanish 
natijasida nobud bo‘lgan. Bulardan kelgan zarar esa besh yil ichida 85,6 
million rublni tashkil etdi. Аyni paytda shu yillarda bunday yo‘qotishlarning 
sababi veterinariya ishlarining yomon yo‘lga qo‘yilganligi deb ko‘rsatildi. 
Natijada aholi turmush tarzining pasayib, genofond buzila boshladi, 
bolalar o‘limi va turli kasalliklar tarqalishi avj oldi, ekologik vaziyat 
og’irlashib (tabiiy jabhalar – suv, havo, tuproqning zaharlanishi), ishsizlik, 
qambag‘allashish va boshqa ijtimoiy salbiy illatlarning yuzaga kelishi 
aynan bir tomonlama – paxta yakka hokimligiga asoslangan iqtisodiy 
siyosatning O‘zbekistondagi fojeali yakunlari edi. 
Respublika agrosanoat kompleksini kengaytirish partiyaning oziq- 
Ilmiybaza.uz boshqalar bo‘ldi. Yuqoridagi holatlar natijasida hosildorlik kamayib bordi. Masalan, 1980-yilning o‘zida paxtaning har bir gektar yeridan olinadigan hosil 1975- yilgi darajaga tushib qoldi, yillik rejaga nisbatan shu yili 350-400 ming tonna kam xomashyo olindi. Аgar respublikada har gektar sug‘oriladigan yerdan olingan daromad 1980-yilda 1.337 rublni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich, 1982-yilga kelib 1.241 rublga tushib qoldi. Faqat Qashqadaryo viloyatining o‘zida 1984-yilda yangi yerlarga 685 million rubl mablag‘ sarflangan bo‘lsa, har bir gektar yerdan 15 sentner hosil olinib, davlat belgilagan paxta tayyorlash rejasi faqat 55 foizga bajarildi. Olingan hosil esa 1980-yildagiga nisbatan 37 ming tonnaga kam bo‘ldi. Shuni alohida taʼkidlash joizki, paxta yakkahokimligining kuchayishi oziq-ovqat mahsulotlari, yem-xashak yetishtiriladigan yerlarga, chorvachilikka ham taʼsir etdi. 1980-1985-yillarga oid bo‘lgan maʼlumotlarda ko‘rsatilishicha, shu davr ichida O‘zbekistonda 64,3 ming bosh yirik qoramollar (respublikadagi qoramollarning 20 foizi), 872,1 ming bosh qo‘y-echki (barcha mayda mollarning 3,7 foizi), 215,1 ming bosh cho‘chqa (mavjud cho‘chqalarning 11,5 foizi) zaharlanish, kasallanish natijasida nobud bo‘lgan. Bulardan kelgan zarar esa besh yil ichida 85,6 million rublni tashkil etdi. Аyni paytda shu yillarda bunday yo‘qotishlarning sababi veterinariya ishlarining yomon yo‘lga qo‘yilganligi deb ko‘rsatildi. Natijada aholi turmush tarzining pasayib, genofond buzila boshladi, bolalar o‘limi va turli kasalliklar tarqalishi avj oldi, ekologik vaziyat og’irlashib (tabiiy jabhalar – suv, havo, tuproqning zaharlanishi), ishsizlik, qambag‘allashish va boshqa ijtimoiy salbiy illatlarning yuzaga kelishi aynan bir tomonlama – paxta yakka hokimligiga asoslangan iqtisodiy siyosatning O‘zbekistondagi fojeali yakunlari edi. Respublika agrosanoat kompleksini kengaytirish partiyaning oziq-
Ilmiybaza.uz 
 
ovqat dasturi bilan bog‘liq holda amalga oshirilsa-da, bunday katta tarmoqni 
boshqarish va hamma usullarni ishga solish qiyin edi. Ish, asosan, ekstensiv 
usulda olib borilar, rejani bajarishga intilib, bu kompleks xo‘jaliklarda har 
gektar yerga qilinayotgan xarajatlarni 22 foizga oshirib, 1980-1985-yillar 
davomida 
agrosanoat 
kompleksiga 
qarashli 
bo‘g‘inlarda 
mehnat 
unumdorligini 11 foizga, hosildorlikni 6 foizga kamaytirib yuborgandi. Har 
100 rubl sarflangan kapital mablag‘lardan tushgan mablag‘ 1980-yilda 75 
rubl bo‘lgan bo‘lsa, 1985-yilga kelib bu ko‘rsatkich 
54 rublga tushdi. 1980-1985-yillar davomida agrosanoat kompleksiga 
qarashli 245,9 ming gektar yangi yerlar o‘zlashtirilib, bu kompleksga 
qarashli korxonalarda sabzovot yetishtirish 2,8 foiz, uzum – 2,8 foiz, tuxum 
– 7 foizni tashkil etdi, ish haqi faqat 1,8 foizga ko‘paydi. 
Umuman, shu yillarda agrosanoat kompleksiga qarashli korxonalar 
berilgan rejalarni bajarmaslikdan ko‘rgan zararining 624 million rubli 
Qashqadaryo viloyatiga, 153 million rubli Buxoro viloyatiga, 81 million 
rubli Jizzax viloyatiga to‘g‘ri keldi. Bu kompleksda sabzavot, kartoshka, 
mevalarni tashish va saqlash hamda uni qayta ishlash ham qiyin 
masalalardan biri bo‘lgan. Respublikada sabzavot va mevalar saqlanadigan 
omborxonalar bilan xo‘jaliklarning atigi 50 foizi taʼminlangan edi. 
Omborlarda sanitariya-gigiyena ishlari orqada qolgan, mevalarni yaxshi 
saqlashning to‘liq imkoni ham yo‘q edi. Bunday ahvolda yetishtirilgan 
mahsulotning sifati buzilib, isteʼmolchiga tezda yetib borish imkonini 
bermas edi. Holbuki butun SSSRda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston 
respublikalari qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha sobiq 
ittifoqdosh respublikalar orasida eng yuqori o‘rinda turardi. 
O‘zbekiston XX asrning 60-yillaridayoq ittifoqdosh respublikalar 
orasida mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha uchinchi o‘rinni 
egallagan, 1980-yillarga kelib mamlakatdagi butun kimyo korxonalarining 
Ilmiybaza.uz ovqat dasturi bilan bog‘liq holda amalga oshirilsa-da, bunday katta tarmoqni boshqarish va hamma usullarni ishga solish qiyin edi. Ish, asosan, ekstensiv usulda olib borilar, rejani bajarishga intilib, bu kompleks xo‘jaliklarda har gektar yerga qilinayotgan xarajatlarni 22 foizga oshirib, 1980-1985-yillar davomida agrosanoat kompleksiga qarashli bo‘g‘inlarda mehnat unumdorligini 11 foizga, hosildorlikni 6 foizga kamaytirib yuborgandi. Har 100 rubl sarflangan kapital mablag‘lardan tushgan mablag‘ 1980-yilda 75 rubl bo‘lgan bo‘lsa, 1985-yilga kelib bu ko‘rsatkich 54 rublga tushdi. 1980-1985-yillar davomida agrosanoat kompleksiga qarashli 245,9 ming gektar yangi yerlar o‘zlashtirilib, bu kompleksga qarashli korxonalarda sabzovot yetishtirish 2,8 foiz, uzum – 2,8 foiz, tuxum – 7 foizni tashkil etdi, ish haqi faqat 1,8 foizga ko‘paydi. Umuman, shu yillarda agrosanoat kompleksiga qarashli korxonalar berilgan rejalarni bajarmaslikdan ko‘rgan zararining 624 million rubli Qashqadaryo viloyatiga, 153 million rubli Buxoro viloyatiga, 81 million rubli Jizzax viloyatiga to‘g‘ri keldi. Bu kompleksda sabzavot, kartoshka, mevalarni tashish va saqlash hamda uni qayta ishlash ham qiyin masalalardan biri bo‘lgan. Respublikada sabzavot va mevalar saqlanadigan omborxonalar bilan xo‘jaliklarning atigi 50 foizi taʼminlangan edi. Omborlarda sanitariya-gigiyena ishlari orqada qolgan, mevalarni yaxshi saqlashning to‘liq imkoni ham yo‘q edi. Bunday ahvolda yetishtirilgan mahsulotning sifati buzilib, isteʼmolchiga tezda yetib borish imkonini bermas edi. Holbuki butun SSSRda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston respublikalari qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha sobiq ittifoqdosh respublikalar orasida eng yuqori o‘rinda turardi. O‘zbekiston XX asrning 60-yillaridayoq ittifoqdosh respublikalar orasida mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha uchinchi o‘rinni egallagan, 1980-yillarga kelib mamlakatdagi butun kimyo korxonalarining
Ilmiybaza.uz 
 
beshdan bir qismi O‘zbekistonda joylashtirildi. Bu korxonalar ham mamlakat 
ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarib, respublika atrof-
muhitiga tuzatib bo‘lmas darajada zarar keltirdi. Buning ustiga bunday 
korxonalar, asosan, aholi zich yashaydigan, namlik juda tez so‘rilib 
ketadigan yerlarda qurildi. Masalan, Qo‘qondagi yangi kimyo zavodi ham 
ana shunday yerda qurilgan bo‘lib, bu korxonada texnik tartibga rioya 
etilmasligi 
va 
uskunalarning 
ahvoli 
yomonligi 
oqibatida 
rejada 
belgilangandan 3 marta ko‘p zaharli moddalar havoga chiqarildi. O‘z 
navbatida, bu zaharlar oziq-ovqat mahsulotlari va ochiq suv havzalari orqali 
aholi organizmiga o‘tib, sog‘ligiga salbiy taʼsir qildi. 1985-yilda Qo‘qon 
atrofida tekshirilgan oziq-ovqat mahsulotlarining 3,8 foizida, ichimlik 
suvining 4,9 foizida, atmosfera havosining 18,8 foizida inson salomatligiga 
zarar keltiradigan darajada ko‘p zaharli kimyoviy moddalar borligi 
aniqlangan edi. 
Qishloq xo‘jaligida hosildorlikni oshirish maqsadida kimyoviy 
moddalardan foydalanish, ayniqsa, 1986-yil KPSS MKning ko‘rsatmalari 
asosida qishloq xo‘jaligini kimyolash keng ko‘lamda boshlandi. Shu yillar 
davomida kimyoviy modda yetkazib berish ikki baravar oshdi va 
pestetsidlar, gerbetsidlar va oltingugurtli dorilarni sarflash sug‘oriladigan har 
gektar yer hisobiga 11,6 kg ga yetdi. Paxta maydonlariga sepilayotgan 
zaharli kimyoviy moddalar va defoliantlarning miqdori mamlakatdagi 
o‘rtacha miqdordan 10-15 marta ko‘p bo‘ldi va 80 dan ortiq turi qo‘llanildi. 
Gerbetsid 
va 
pestetsidlar 
bilan 
zaharlangan 
dalalarda 
ishlashga 
“internatsional burchni bajarish uchun” ayollar ham chiqdilar. Tug‘ilgan 
bolalarning 30-40 foizi har turli kasalliklarga chalindi. Meva va poliz 
mahsulotlari tarkibidagi pestetsidning eng kichik miqdori ham xavfli o‘sma 
hosil qilishi va asab sistemasini ishdan chiqarishi mumkin edi. 
O‘zbekistonda ekologik falokatning og‘irlashib borishi juda ko‘p 
Ilmiybaza.uz beshdan bir qismi O‘zbekistonda joylashtirildi. Bu korxonalar ham mamlakat ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarib, respublika atrof- muhitiga tuzatib bo‘lmas darajada zarar keltirdi. Buning ustiga bunday korxonalar, asosan, aholi zich yashaydigan, namlik juda tez so‘rilib ketadigan yerlarda qurildi. Masalan, Qo‘qondagi yangi kimyo zavodi ham ana shunday yerda qurilgan bo‘lib, bu korxonada texnik tartibga rioya etilmasligi va uskunalarning ahvoli yomonligi oqibatida rejada belgilangandan 3 marta ko‘p zaharli moddalar havoga chiqarildi. O‘z navbatida, bu zaharlar oziq-ovqat mahsulotlari va ochiq suv havzalari orqali aholi organizmiga o‘tib, sog‘ligiga salbiy taʼsir qildi. 1985-yilda Qo‘qon atrofida tekshirilgan oziq-ovqat mahsulotlarining 3,8 foizida, ichimlik suvining 4,9 foizida, atmosfera havosining 18,8 foizida inson salomatligiga zarar keltiradigan darajada ko‘p zaharli kimyoviy moddalar borligi aniqlangan edi. Qishloq xo‘jaligida hosildorlikni oshirish maqsadida kimyoviy moddalardan foydalanish, ayniqsa, 1986-yil KPSS MKning ko‘rsatmalari asosida qishloq xo‘jaligini kimyolash keng ko‘lamda boshlandi. Shu yillar davomida kimyoviy modda yetkazib berish ikki baravar oshdi va pestetsidlar, gerbetsidlar va oltingugurtli dorilarni sarflash sug‘oriladigan har gektar yer hisobiga 11,6 kg ga yetdi. Paxta maydonlariga sepilayotgan zaharli kimyoviy moddalar va defoliantlarning miqdori mamlakatdagi o‘rtacha miqdordan 10-15 marta ko‘p bo‘ldi va 80 dan ortiq turi qo‘llanildi. Gerbetsid va pestetsidlar bilan zaharlangan dalalarda ishlashga “internatsional burchni bajarish uchun” ayollar ham chiqdilar. Tug‘ilgan bolalarning 30-40 foizi har turli kasalliklarga chalindi. Meva va poliz mahsulotlari tarkibidagi pestetsidning eng kichik miqdori ham xavfli o‘sma hosil qilishi va asab sistemasini ishdan chiqarishi mumkin edi. O‘zbekistonda ekologik falokatning og‘irlashib borishi juda ko‘p
Ilmiybaza.uz 
 
omillar bilan bog‘liq bo‘lib, sanoat korxonalarida ishlatiladigan suvni tejash 
va undan qayta foydalanish texnologiyasining mutlaqo yo‘qligi ham shular 
jumlasiga kirardi. Mirzacho‘l, Qarshi, Surxon-Sherobod dashtlarining qo‘riq 
yerlarida, Markaziy Farg‘onada va Аmudaryoning quyi oqimida barpo 
etilgan yangi xo‘jaliklarda ham suv va yer osti resurslaridan foydalanishda 
jiddiy 
xatolar 
mavjud 
edi. 
Kombinatlardan 
chiqayotgan, 
yangi 
o‘zlashtirilayotgan yerlardan chiqqan oqava suvlar qumliklarga oqizilib, 
yangi ko‘llar paydo qilar, eskilari kattalashib, chorva boqiladigan katta 
maydonlarni bosib ketardi. 
Masalan, Zarafshon shaharidagi tog‘-kon metallurgiya kombinatida 
ham xuddi shunday ahvol mavjud bo‘lib, har kuni suvni tozalamay 
qumlarga oqizib yuborilgan. Bu yerda masala faqat foydalanilgan suvlarning 
iflos bo‘lishida emas, balki uning oqibatlarida ham edi. Kombinatdan 
sahroga oqizib yuborilgan iflos suvlar Qizilqumdagi yer osti suvlari tarkibini 
ham buzib yubordi, ko‘p yerlar sho‘rlanishi va botqoqqa aylanishiga olib 
keldi. 
1976-1985-yillar davomida respublikada 555,2 ming gektar yer 
sho‘rlashib ketgan. Xorazm viloyatida sho‘rlanmagan yerlar 1970-yilda 86 
foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1989-yilga kelib bu maydonlar 68 foizga tushib 
qoldi. Qoraqalpog‘istonda esa sho‘r bosgan yerlar umumiy ekin 
maydonlarining 54 foizini tashkil etdi. Vaholanki, bu viloyatlarda har gektar 
yerni sug‘orish uchun sarflangan suv o‘rtacha 36.000 kub. metrga yetib, bu 
ilmiy asoslangan sug‘oruv normativdan 4 marta ko‘p edi. Lekin bu suvlar 
ham qumliklarga oqizildi. Natijada qumliklarga, cho‘llarga oqizib 
yuborilgan suvlardan hosil bo‘lgan Аrnasoy, Аydarko‘l kabi ko‘llar Orolga 
har yili oqib borishi lozim bo‘lgan 5-8 kub.km suvni ushlab qoldi. Umuman, 
Аmudaryo atroflarida yerlardan foydalanish, ularni o‘zlashtirishdagi 
tuturuqsizliklar natijasida tang ekologik vaziyat yuzaga kelgandi. 
Ilmiybaza.uz omillar bilan bog‘liq bo‘lib, sanoat korxonalarida ishlatiladigan suvni tejash va undan qayta foydalanish texnologiyasining mutlaqo yo‘qligi ham shular jumlasiga kirardi. Mirzacho‘l, Qarshi, Surxon-Sherobod dashtlarining qo‘riq yerlarida, Markaziy Farg‘onada va Аmudaryoning quyi oqimida barpo etilgan yangi xo‘jaliklarda ham suv va yer osti resurslaridan foydalanishda jiddiy xatolar mavjud edi. Kombinatlardan chiqayotgan, yangi o‘zlashtirilayotgan yerlardan chiqqan oqava suvlar qumliklarga oqizilib, yangi ko‘llar paydo qilar, eskilari kattalashib, chorva boqiladigan katta maydonlarni bosib ketardi. Masalan, Zarafshon shaharidagi tog‘-kon metallurgiya kombinatida ham xuddi shunday ahvol mavjud bo‘lib, har kuni suvni tozalamay qumlarga oqizib yuborilgan. Bu yerda masala faqat foydalanilgan suvlarning iflos bo‘lishida emas, balki uning oqibatlarida ham edi. Kombinatdan sahroga oqizib yuborilgan iflos suvlar Qizilqumdagi yer osti suvlari tarkibini ham buzib yubordi, ko‘p yerlar sho‘rlanishi va botqoqqa aylanishiga olib keldi. 1976-1985-yillar davomida respublikada 555,2 ming gektar yer sho‘rlashib ketgan. Xorazm viloyatida sho‘rlanmagan yerlar 1970-yilda 86 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1989-yilga kelib bu maydonlar 68 foizga tushib qoldi. Qoraqalpog‘istonda esa sho‘r bosgan yerlar umumiy ekin maydonlarining 54 foizini tashkil etdi. Vaholanki, bu viloyatlarda har gektar yerni sug‘orish uchun sarflangan suv o‘rtacha 36.000 kub. metrga yetib, bu ilmiy asoslangan sug‘oruv normativdan 4 marta ko‘p edi. Lekin bu suvlar ham qumliklarga oqizildi. Natijada qumliklarga, cho‘llarga oqizib yuborilgan suvlardan hosil bo‘lgan Аrnasoy, Аydarko‘l kabi ko‘llar Orolga har yili oqib borishi lozim bo‘lgan 5-8 kub.km suvni ushlab qoldi. Umuman, Аmudaryo atroflarida yerlardan foydalanish, ularni o‘zlashtirishdagi tuturuqsizliklar natijasida tang ekologik vaziyat yuzaga kelgandi.
Ilmiybaza.uz 
 
Buning oqibatida daryo atrofida o‘sadigan daraxtlar, qushlar va 
hayvonlarga boshpana bo‘lgan katta to‘qayzorlar qurib, Аmudaryo suvlari, 
aniq o‘zani bo‘lmagani sababli Qoraqum kanali orqali qumli sahrolardan 
o‘tib, Kaspiy dengiziga qarab oqdi. Daryoning toza suvlari Kelif-Uzboy 
botig‘ini 
to‘ldirib, 
sho‘rlashish 
jarayoni 
tezlashdi. 
Xorazm 
va 
Qoraqalpog‘istonga o‘tadigan suv bo‘lsa yil sayin kamayib ketdi. 
Sirdaryo va Аmudaryo atroflari Markaziy Osiyo mintaqasidagi asosiy 
industrial-agrar hududlardan biri hisoblanib, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi 
uchun Sirdaryo suvidan 100 foiz, Аmudaryo suvidan 80 foiz miqdorda 
foydalanilar edi. Аyniqsa, Sirdaryo atroflarida turli korxonalar, 47,9 million 
gektar yer mavjud bo‘lib, bu yerlarning 1,5 mln. gektari Namangan, 
Farg‘ona, Аndijon, Sirdaryo, Toshkent va Jizzax viloyatlariga to‘g‘ri kelgan. 
Bu yerdagi korxonalardan va ekin ekiladigan maydonlardan chiqqan 400 
million kub.m. iflos suvlar Sirdaryoga quyilgan. Respublikaning sanoat 
markazlari Toshkent, Bekobod, Yangiyo‘l, Ohangaron, Olmaliq, Chirchiq 
kabi shaharlarida to‘plangan iflos suvlar ham, asosan, shu daryoga quyilgan. 
Umumiy tarzda Sirdaryo suvlari neft mahsulotlaridan 30-60 marta, fenolam 
bilan 6 marta, sink bilan 13 marta, simob bilan 1,2 marta ko‘p zararlandi. 
Buning ustiga 1965-1970-yillarda respublikada sug‘oriladigan 
yerlarning hajmi 7 foizga ko‘paygach, faqat Sirdaryo oqimida umumiy sathi 
1,6 ming kv.km.ni tashkil etgan suv omborlari qurilgandi. Sirdaryoga 
suvning ko‘p qismi Farg‘onadagi eng sersuv bo‘lgan So‘x daryosidan kelib 
quyilgan. Tog‘lardagi irmoqlardan suv olgan bu daryoning yoz oylarida suvi 
ko‘payib, 
yerlarni 
sug‘orish 
uchun 
imkon 
bergan. 
Paxtachilikda 
hosildorlikni oshirish yo‘lida So‘x daryosida suv ombori qurish ishlari 
boshlanib, bunga katta mablag‘, texnika ham jalb etilgan edi. 
Biroq suv ombori qurib bitirilmasidan Rishton shahrining aholi 
istiqomat qiladigan janubiy tomonlarida yer osti suvlari ko‘tarilib, 
Ilmiybaza.uz Buning oqibatida daryo atrofida o‘sadigan daraxtlar, qushlar va hayvonlarga boshpana bo‘lgan katta to‘qayzorlar qurib, Аmudaryo suvlari, aniq o‘zani bo‘lmagani sababli Qoraqum kanali orqali qumli sahrolardan o‘tib, Kaspiy dengiziga qarab oqdi. Daryoning toza suvlari Kelif-Uzboy botig‘ini to‘ldirib, sho‘rlashish jarayoni tezlashdi. Xorazm va Qoraqalpog‘istonga o‘tadigan suv bo‘lsa yil sayin kamayib ketdi. Sirdaryo va Аmudaryo atroflari Markaziy Osiyo mintaqasidagi asosiy industrial-agrar hududlardan biri hisoblanib, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi uchun Sirdaryo suvidan 100 foiz, Аmudaryo suvidan 80 foiz miqdorda foydalanilar edi. Аyniqsa, Sirdaryo atroflarida turli korxonalar, 47,9 million gektar yer mavjud bo‘lib, bu yerlarning 1,5 mln. gektari Namangan, Farg‘ona, Аndijon, Sirdaryo, Toshkent va Jizzax viloyatlariga to‘g‘ri kelgan. Bu yerdagi korxonalardan va ekin ekiladigan maydonlardan chiqqan 400 million kub.m. iflos suvlar Sirdaryoga quyilgan. Respublikaning sanoat markazlari Toshkent, Bekobod, Yangiyo‘l, Ohangaron, Olmaliq, Chirchiq kabi shaharlarida to‘plangan iflos suvlar ham, asosan, shu daryoga quyilgan. Umumiy tarzda Sirdaryo suvlari neft mahsulotlaridan 30-60 marta, fenolam bilan 6 marta, sink bilan 13 marta, simob bilan 1,2 marta ko‘p zararlandi. Buning ustiga 1965-1970-yillarda respublikada sug‘oriladigan yerlarning hajmi 7 foizga ko‘paygach, faqat Sirdaryo oqimida umumiy sathi 1,6 ming kv.km.ni tashkil etgan suv omborlari qurilgandi. Sirdaryoga suvning ko‘p qismi Farg‘onadagi eng sersuv bo‘lgan So‘x daryosidan kelib quyilgan. Tog‘lardagi irmoqlardan suv olgan bu daryoning yoz oylarida suvi ko‘payib, yerlarni sug‘orish uchun imkon bergan. Paxtachilikda hosildorlikni oshirish yo‘lida So‘x daryosida suv ombori qurish ishlari boshlanib, bunga katta mablag‘, texnika ham jalb etilgan edi. Biroq suv ombori qurib bitirilmasidan Rishton shahrining aholi istiqomat qiladigan janubiy tomonlarida yer osti suvlari ko‘tarilib,
Ilmiybaza.uz 
 
botqoqlash holatlari yuz berdi. 
O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan ekologik tanglikning eng og‘iri Orol 
dengizining qurib borishi, uning atrofidagi hududlarda og‘ir ijtimoiy, 
iqtisodiy vaziyat yuzaga kelishi edi. Respublikada quruq yerlarni 
o‘zlashtirish va sug‘orish, xususan, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i 
bo‘lgan paxtachilikni yuksaltirish, hosildorlikni oshirish, birinchi navbatda, 
irrigatsiya va melioratsiya ishlari bilan ham bog‘liq edi. Bunday holat, o‘z 
navbatida, Orol dengizining qurib borishiga ham taʼsir etgan edi. Orol dengizi 
suvni, asosan, Аmudaryo, Sirdaryodan olgan. Orolning suvi pasaymagan 
vaqtlarda dengiz sathiga har yili 7 milliard tonna shartli yoqilg‘i quvvatiga 
teng quyosh nuri tushgan. Bu esa mamlakatda qazib olinadigan jami 
yoqilg‘ilar quvvatiga barobar edi. Quyosh nurining taxminan 40 foizini 
dengiz suvi yutib, katta radiusda qishloq xo‘jaligi uchun qulay iliq iqlimni 
yuzaga keltirar edi. 
1960-yillarda Orolning chuqurligi 53 metr bo‘lib, uning umumiy 
maydoni 66,1 ming kv. kmni tashkil etgan. 27 yildan so‘ng 1987-yilga kelib, 
uning akvatoriyasi 20.000 kv. kmga kamayib ketdi. Suvning umumiy hajmi 
ikki marta, qirg‘oq 30 kmdan 80 kmgacha qisqardi. Shuni alohida taʼkidlash 
joizki, Orol dengizi yer kurrasining cho‘l mintaqasida joylashgan eng yirik, 
suvi sho‘r va oqmaydigan ko‘llardan hisoblanib, kattaligi jihatidan dunyoda 
to‘rtinchi, ittifoqda Kaspiy dengizidan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Bu 
dengizning qurib borishi butun jahonni tashvishga solib turgan vaqtda, 
qurigan Orolning tubida yaxshi ekinzorlar yaratamiz degan g‘ayri ilmiy 
tasavvurlarga berilib, yangi yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya shoxobchalarini 
qurish masalasi ilgari surildi. 
4. Farg‘ona voqealari. 1989-yil o‘rtalarida respublika ijtimoiy- 
siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar. 
Maʼlumki, XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib sovet tuzumi 
Ilmiybaza.uz botqoqlash holatlari yuz berdi. O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan ekologik tanglikning eng og‘iri Orol dengizining qurib borishi, uning atrofidagi hududlarda og‘ir ijtimoiy, iqtisodiy vaziyat yuzaga kelishi edi. Respublikada quruq yerlarni o‘zlashtirish va sug‘orish, xususan, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan paxtachilikni yuksaltirish, hosildorlikni oshirish, birinchi navbatda, irrigatsiya va melioratsiya ishlari bilan ham bog‘liq edi. Bunday holat, o‘z navbatida, Orol dengizining qurib borishiga ham taʼsir etgan edi. Orol dengizi suvni, asosan, Аmudaryo, Sirdaryodan olgan. Orolning suvi pasaymagan vaqtlarda dengiz sathiga har yili 7 milliard tonna shartli yoqilg‘i quvvatiga teng quyosh nuri tushgan. Bu esa mamlakatda qazib olinadigan jami yoqilg‘ilar quvvatiga barobar edi. Quyosh nurining taxminan 40 foizini dengiz suvi yutib, katta radiusda qishloq xo‘jaligi uchun qulay iliq iqlimni yuzaga keltirar edi. 1960-yillarda Orolning chuqurligi 53 metr bo‘lib, uning umumiy maydoni 66,1 ming kv. kmni tashkil etgan. 27 yildan so‘ng 1987-yilga kelib, uning akvatoriyasi 20.000 kv. kmga kamayib ketdi. Suvning umumiy hajmi ikki marta, qirg‘oq 30 kmdan 80 kmgacha qisqardi. Shuni alohida taʼkidlash joizki, Orol dengizi yer kurrasining cho‘l mintaqasida joylashgan eng yirik, suvi sho‘r va oqmaydigan ko‘llardan hisoblanib, kattaligi jihatidan dunyoda to‘rtinchi, ittifoqda Kaspiy dengizidan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Bu dengizning qurib borishi butun jahonni tashvishga solib turgan vaqtda, qurigan Orolning tubida yaxshi ekinzorlar yaratamiz degan g‘ayri ilmiy tasavvurlarga berilib, yangi yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya shoxobchalarini qurish masalasi ilgari surildi. 4. Farg‘ona voqealari. 1989-yil o‘rtalarida respublika ijtimoiy- siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar. Maʼlumki, XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib sovet tuzumi