Mustaqillikning dastlabki yillarida ijtimoiy siyosat, uning maqsadlari va ustuvor yo’nalishlari Reja: 1. Kuchli ijtimoiy siyosat - aholi farovonligini oshirish va mustaqil taraqqiyotning muhim omili ekanligi. 2. O‘zbekistonda ijtimoiy sohada amalga oshirilgan islohotlarning nazariy konseptual asoslari. 3. Ijtimoiy siyosat, uning maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlari. Aholiga munosib turmush sharoitini yaratish, aholining ish bilan bandligini ta’minlash. 4. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish va mustahkamlash. Kam ta’minlangan aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish mexanizmini takomillashtirish. 1 Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab mamlakatda adolat tushunchasining mazmuni jahonda shakllangan demokratik va milliy qadriyatlar asosida boyitish jarayonlari boshlandi. Prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan rivojlanishning «O‘zbek modeli»ni beshta tamoyilidan biri — mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish ekanligi davlatning ijtimoiy adolatni qaror toptirish sari rivojlanishini anglatadi. 0’zbekiston davlati o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘liga asos bo‘lgan eng muhim qoidalardan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish ekanligini e’lon qilish barobarida qolgan barcha qoidalar ijtimoiy vazifalarni hal etishga, ahoiini ijtimoiy himoyalash sohasida qat’iy kafolatni vujudga keltirishga bo‘ysundirdi186. 0’zbekistonda hozirgi davrda mamlakatni modemizatsiyalash islohotlari o‘zining yuksak natijalarini berayotgan ekan, buning asosiy sabablaridan biri — mustaqillikning boshidayoq hozirgi davrning poydevori yaratilganidadir. Usha davrdayoq Prezident l.A.Karimov tomonidan quyidagi g‘oyalar ilgari surilgan edi: «Islohotlar muqarrarligining g‘oyat muhim sharti bulmish aholini ijtimoiy himoya qilish haqiqatan ham asosiy uzluksiz ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Bozor islohotlarining hamma bosqichlarida oldindan o‘tkaziladigan kuchli ijtimoiy siyosat 0’zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lining prinsiplaridan biridir. Bozor iqtisodiyotini barpo etish — shunchaki bir maqsad emas. Barcha iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning pirovard maq- sadlarining o‘zi bu eng avalo inson uchun munosib turmush va faoliyat sharoitlarini yaratishdir». Albatta, mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish islohotlari bosqichma-bosqich ravishda ijtimoiy adolat prinsiplaridan biri — aholini kuchli ijtimoiy himoyalash islohotlari va amaliyoti bilan uzviy uyg‘unlikda amalga oshirildi. Mamlakat hoziigi o‘zining taraqqiyot darajasiga har qanday demokratik davlat va jamiyat uchun xos bo‘lgan qoida - barcha jabha va darajalardagi boshqaruvning adolat prinsiplari asosida amalga oshirilishi o‘laroq erishdi. 2 1.O‘zbekiston davlatining ijtimoiy siyosati va uning insonparvarlik mohiyati Hozirgi davrda insoniyat olamshumul tarixiy voqea-hodisalar sodir bo‘layotgan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi kechayotgan va butun dunyo hamjamiyati o‘zining bor kuch va salohiyatini uning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratayotgan bir tarixiy davrda yashamoqda. Holbuki, 2008-yilda boshlangan va bugungi kunda ko‘lami tobora kengayib va chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ham mamlakat Prezidenti I.A.Karimovtomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo‘llarining aniq va to‘g‘ri ko‘rsatib berilganligi bosh maqsad yo‘lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo‘lishiga imkon yaratmoqda. «O‘zbekiston: iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivoj lantirish, jahon bozorlarida mustahkam o‘rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi vazifalarni to‘liq va samarali amalga oshirish»188natijasida jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi mamlakatimiz iqtisodiyoti va ijtimoiy hayotiga larzali ta’sir etmaganini nafaqat biz, balki xorijiy ekspertlar ham e’tirof etmoqdalar. Mamlakat Prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha, jahon moliyaviy inqirozining 0’zbekistonga ta’siri jiddiy bo‘Imaganligini belgilovchi omillar qatorida «aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste’mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o‘sishining oldini olishga doir chora- tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilganligidadir»189. Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar — shunchaki maqsad emas, u inson uchun, uning hayoti farovon bo‘lishi, manfaatlari va ehtiyojlari ro‘yobga chiqishiga sharoit yaratish uchun amalga oshiriladi. Bozor har qancha o‘z-o‘zini boshqarish imkoniyatiga ega boimasin, ana shu g‘oyat murakkab 3 muammolarni hal qilishga qodir emas, buning uchun kuchli ijtimoiy siyosat zarur boiadi.190 Keng ma’noda qaraganda «ijtimoiy siyosat» deganda, ja- miyatdagi har bir shaxs hayoti va faoliyati uchun uning ri- vojlanishiga yordam beradigan va ijodiy imkoniyatlarining toiiq namoyon qilishini rag‘batlantiradigan zarur shart- sharoitlarni yaratish va saqlab turishga qaratilgan barcha chora-tadbirlar majmuyi tushuniladi. - Bugungi kunda ijtimoiy siyosatning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: - aholini ijtimoiy himoya qilish; - ijtimoiy ta’minot; - davlat ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash. - Mamlakatda ijtimoiy himoya o‘ziga bogliq bo‘lmagan ravishda ijtimoiy muhofazaga muhtoj fuqarolarga nisbatan ko‘rsatiladigan ijtimoiy yordam shakli boiib, kam ta’minlangan aholi qatlamlariga ko‘rsatiladigan xizmatlar, nafaqalarva imtiyozlarni ko‘zda tutadi. Ijtimoiy himoya tadbirlari yordamida aholining umumjamiyat ishlab chiqarish jarayonida qanday qatnashishidan qat’iy nazar, aholining ma’lum tabaqalari turmush darajasini birmuncha (vaqtinchalik yoki doimiy) yaxshilashga erishiladi. Bu maqsad- lardagi xarajatlaming aksariyati davlat budjeti mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi, shuningdek, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, korxona, muassasa va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan ham amalga oshiriladi. - Hozirgi davrga kelib quyidagilar ijtimoiy yordam tizimini moliyaviy va moddiy jihatdan qo‘shimcha tarzda qo‘llab- quvatlamoqda: - o‘z mablag‘lari va jamg‘armalari hisobidan o‘z xodimlariga ijtimoiy qo‘llab- quvatlash maqsadlarida moliyaviy yordam toiayotgan va turli imtiyozlar berayotgan korxonalar; - jamoat tashkilotlari; - kasaba uyushmalari, nuroniylar, nogironlar jamiyatlari va boshqalar. Ijtimoiy ta’minot — fuqarolarning qarilikda, kasallik ro‘y berganda, mehnat 4 qobiliyatini vaqtinchalik yoki butunlay yo‘qotganda, boquvchisini yo‘qotganda, shuningdek, uyda ijtimoiy yordam ko‘rsatish davlat tizimidir. Ijtimoiy ta’minotning markazida pensiya ta’minoti yotadi (Butun dunyoda ijtimoiy ta’minot deganda pensiya ta’minoti tushuniladi). Bizning respublikamizda ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishning quyidagi tashkiliy- huquqiy shakllari mavjud: davlat ijtimoiy sug‘urtasi; davlat budjeti. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi fuqarolarning zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy bo‘lib, ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug‘urta badallari hisobidan Pensiya fondi, Bandlik fondi va Siyosiy partiyalar mablag‘larining shakllanishiga asos boiadi. Demak, davlat ijtimoiy ta’minoti quyidagilami o‘z ichiga oladi: davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar; daylat pensiya ta’minoti; uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash va xizmat ko‘rsatish; nogironlarni ortopediya-protez buyumlar va harakatlanish vositalari bilan ta’minlash; bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash va ularni tarbiyalash; nogironlarni ishlab chiqarish va kasbiy reabilitatsiya qilish; aholiga sanatoriya-kurort xizmatlari ko‘rsatish va imtiyozli aholi qatlamlarini dori-darmonlar bilan ta’minlash; uylarda ijtimoiy xizmat ko‘rsatish va boshqalar. Bu xizmatlarning ayrimlari: Pensiya fondi hisobidan moliyalashtiriladi : yoshga doir, boquvchisini yo‘qotganlik va nogironlik pensiyalari, bola tug‘ilganda beriladigan bir martalik nafaqa, dafn marosimlari uchun nafaqa kabi). 5 Davlat budjeti (respublika budjeti va mahalliy budjetlar) hisobidan mablag1 bilan ta’minlanadi: qariyalar va nogironlar uylarini saqlash, bepul ortopediya- protezlash vositalari bilan ta’minlash, uyda ijtimoiy yordam ko‘rsatish. Davlat ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash deganda fuqarolarning Konstitutsiya bilan kafolatlangan turli ijtimoiy xizmatlardan to‘laqonli foydalanish huquqlarini ta’minlash tushuniladi. Bu huquqlar: ta’lim olish- 41 modda, tibbiyot xizmatlaridan -40 modda, fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish-42 modda, shuningdek, turar joyga ega bo‘lish bilan bog‘liq fuqarolik huquqlari bo‘lib, ulami moddiy va moliyaviy jihatdan ta’minlash esa mamlakatda yaratilgan milliy daromadni qayta taqsimlash asosida ijtimoiy yo‘naltirilgan jamg‘armalarni shakllantirish, tegishli qo‘shimcha moliyaviy manbalami qidirib topish, bu maqsadlarga korxona va tashkilotlaming ortiqcha pul resurslarini safarbar etish mexanizmlarini ishlab chiqish, ijtimoiy sohalar va ularning moddiy-moliyaviy ta’minotiga xorijiy hamkorlar, xalqaro tashkilotlar va boshqa moliya-kredit institutlarining e’tiborini qaratish orqali amalga oshiriladi. Inson hayoti va uning manfaatlarini himoyalash bilan bog‘liq yo‘nalish va tarmoqlarni o‘zida mujassam etgan ijtimoiy soha rivojini ta’minlash, uni yangi bosqichga ko‘tarish, bu sohadagi muammolarni yechish, olib borilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat va bu boradagi islohotlar birinchi navbatda o‘zining qonuniy- huquqiy asoslarini mustahkamlashni talab qiladi. Xulosa qilib aytganda, davlatning ijtimoiy siyosatining asosiy vazifalarini bajarishda yashash joyidan qat’iy nazar: barcha aholi qatlamlari uchun ijtimoiy xizmatlardan foydalanishda teng shart- sharoitlarni yaratish; ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport muassasalari xizmatlarining sifati va 6 samaradorligini oshirish, ijtimoiy sohalar xodimlari mehnatini har tomonlama rag‘batlantirish; aholini ijtimoiy muhofaza qilishning manzilli bo‘lishini ta’minlash; ijtimoiy himo\aning qonuniy-huquqiy asoslarini mustahkamlash; ijtimoiy siyosat tadbirlarini amalga oshirishda turli nodavlat notijorat tashkilotlarining faolligi, ishtirokini mustahkamlash; aholiga munosib yashash va ishlash sharoitlarini yaratishni ta’minlash uchun iqtisodiyotning barqaror o‘sishini rag‘batlantirish zarurdir. Mamlakatimizda mehnatni rag‘batlantirish, ish haqirii ko‘paytirish va aholi daromadlari o‘sishini ta’minlashga qaratilgan siyosatni amalga oshirish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan natijalar davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda naqadar to‘g‘ri va ilmiy-amaliy asoslangan strategiya tanlanganligidan va uning bajarilishi uchun egiluvchan va moslashuvchan taktik usullarqo‘llanilayotganidan dalolat beradi. Ижтимоий сиёсат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш йўналишлари Ijtimoiy siyosatni anglash uchun «ijtimoiy» tushunchasini bilishga zarurat tug‘iladi.Bu tushuncha G‘arb mamlakatlarida «sotsial» tushunchasi bilan ifodalanadi. Ijtimoiy siyosat deganda siyosat subektlari tomonidan aholi turmush darajasini oshirishga qaratilgan aniq chora va tadbirlar majmuyini (tizimini) qabul qilish va amalga oshirish tushuniladi. Ijtimoiy siyosat-davlat, mintaqaviy, munitsipal, korporotiv kabi subektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Keng ma’noda ijtimoiy siyosat — bu nafaqat chora va tadbirlar tizimi, balki markazida bosh maqsadi — inson bo‘lgan, uning farovonligi, ijtimoiy himoyalash, ijtimoiy taraqqiyoti, hayotini ta’minlash, shuningdek, umuman aholini ijtimoiy xavfsizligi tizimi hamdir. Shuning uchun ham u ko‘p qirrali va tuzilishi murakkab bulgan hodisadir192. Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlari 7 quyidagilardan iborat: 1. Qashshoqlikni qisqartirish. 2. Uy-kommunal xo‘jaligini isloh etish. 3. Pensiya islohotlari. 4. Ta’lim tizimini modernizatsiyalash. 5. Aholi turmush darajasini oshirish. 6. Ish bilan bandlikni muvofiqlashtirish. 7. Ulimni kamaytirish. 8. Samarali migratsiyaviy siyosat yuritish va hokazo. Aholini ijtimoiy himoyalash — bu butun aholini himoyalashga yo‘naltirilgan choralar: -sogliqni saqlash, dam olish, turar joyga ega bulish, madaniyat; - pul daromadlarini inflatsiyadan himoyalash, -asosiy tovarlar va xizmatlar iste’moli pasayishining oldini olish, -ish haqi va nafaqalar o‘z vaqtida berilishini ta’minlash demakdir. Bunda maxsus mehnatga layoqatli va layoqatsiz aholini himoyalash bo‘yicha maxsus tadbirlar amalga oshiriladi: - ish o‘rinini saqlash, -xodimlarni ommaviy ishdan bo‘shatishning oldini olish, -hududiy shartnomalar va jamoa bitimlarini ishlab chiqish, -ko‘p bolali oilalarni, yetim bolalar, yolg‘iz nafaqaxo‘rlar, nogironlar, murakkab turmush vaziyatiga tushib qolgan fuqarolarni qo‘llab- quvatlash. Bu kabi tadbirlarni moliyalash, ularni axborot va resurslar bilan ta’minlash manbayi ko‘rsatiladi. Aholini ijtimoiy himoya qilish- davlat tomonidan aholining yaxshi hayot kechirishi zarur bo‘lgan shart-sharoitlarini ta’minlashga qaratilgan bevosita maqsadli kafolatlar tizimidir. 8 Bunda ijtimoiy himoya tizimi bozor tizimiga xos samaradorliknmg tor tasavurlaridan emas, balki hayotdagi haqiqiy ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash masalalarini hal qilish maqsadidan kelib chiqib tashkil etilishi talab etiladi. Ijtimoiy himoyani «iqtisodiyot — inson uchun» tarzida amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan zamonaviy iqtisodiyotga o‘tishda shunday samarali tizim zarurki, u har bir kishining mehnat salohiyati, uning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi, qaysi ijtimoiy- iqtisodiy guruhga mansubligidan qat’iy nazar, bu tizimdan foydalana olish imkonini berishi lozim. Masala shu tarzda qo‘yilgandagina inson salohiyatidan samarali foydalanishga erishish, ertangi kunga ishonch tuyg‘ularini shakllantirish mumkin bo‘ladi. Ijtimoiy himoya qilish deganda- jamiyatning har bir a’zosiga ma’lum turmush darajasini, o‘z qobiliyatini (mehnat, tadbirkorlik, shaxsiy faoliyatlarda) rivojlantirish va ulardan foydalanish, u yoki bu qobiliyatlar yo‘qotilgan taqdirda (keksalik, nogironlik, kasallik, bolalik vaboshq.) yashash kafolatlari bilan ta’minlaydigan iqtisodiy munosabatlartizimi tushuniladi. Ijtimoiy himoyaningquyidagi kafolatlari ijtimoiy himoyaning tarkibiy qismlariga aylanadi: mehnatga layoqatlilar uchun ish (ishsizlikdan himoya qilish); mehnatga layoqatsiz bo‘lib qolganlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy zaif guruhlarini nafaqalar bilan ta’minlash; mehnat faoliyatidan olingan daromad yoki nafaqa asosida normal turmush darajasini ta’minlash (bunga asosiy moddiy boyliklar, engavvalo oziq-ovqat mahsuloti iste’moli ham kiritiladi); turarjoy, madaniy xizmatlar va sog‘liqni saqlash xizmatlarini minimal teng meyorda ta’minlash; zamonaviy malakali ishchi kuchini shakllantirish uchun zarur bo‘ladigan ma’lumotlarni olish’94. Bu jarayonda davlat va uning organlari quyidagi masalalaming hal etilishini ta’minlaydi: 9 birinchidan, jamiyat inson mehnat qilish huquqini kafolatlaydi, bunga yana muayyan ish joyiga yoki zarur resurslarga ega bo‘lish va mehnatga yarasha haq to‘lash kafolatlarini bo‘lishi ham kiritiladi. Shu bilan birga, ish bilan ta’minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shartlari hamda mehnat qilish huquqini amalga oshirishning kafolatlari mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilab qo‘yiladi. Ikkinchidan, jamiyat davlat organlari tizimi va boshqa ijtimoiy tuzilmalar orqali ish kuni, ish haftasi, ish yili tartibini, yuqori mehnat samaradorligi bilan uzoq muddatli mehnat qobiliyatini saqlash uchun qulay shart-sharoitlarni qonunchilik yo‘li bilan hamda boshqacha shakllardagi ijtimoiy himoya qilish bilan kafolatlaydi. Ish vaqtining qisqartirilgan muddati quyidagilar uchun belgilanadi: o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan xodimlar; 2 va 3 guruh nogironi bo‘lgan xodimlar; noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo‘lgan xodimlar; alohida tusga ega bo‘lgan ishlardagi xodimlar; uch yoshga to‘lmagan bolalari bor, budjet hisobidan moliyaviyjihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar. Uchinchidan, jamiyatijtimoiy-madaniy sohani aholining ijtimoiy himoyalash talablari ustuvorligini hisobga olgan holda rivojlantirishni kafolatlaydi. Jumladan, bu vazifa dam olish .muassasalarining zarur tizimi, infratuzilmasini rivojlantirish yo‘li bilan harkungi, har haftadagi va har yili dam olish uchun qulay shart- sharoitlarni yaratish orqali amalga oshiriladi. Barcha xodimlarga, shu jumladan o‘rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) va o‘rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi. MaMumki, xodimlarga o‘n besh ish kundan kam bo‘lmagan muddat bilan yillik asosiy ta’til beriladi. Yillik asosiy ta’til birinchi ish yili uchun olti oy ishlagandan keyin beriladi.Ish yili mehnat shartnomasiga binoan ish boshlangan kundan e’tiboran hisoblanadi. 10 Aholini ijtimoiy himoya qilish ijtimoiy yordamning quyidagi turlari bilan ta’minlanadi: nafaqalar; imtiyozlar, kafolatlar, afzalliklar; ijtimoiy xizmatlar; biryo‘la (nomuntazam) beriladigan moddiy yordam. Quyidagilar ijtimoiy himoya obektlari hisoblanadi: - nafaqa yoshiga yetganlar; nogironlar; boquvchisini yo‘qotgan bolalar; -kam ta’minlangan oilalar bolalari; ishsizlar; homilador ayollar va yosh bolalarga qarash bilan band bo‘lgan ishlamayotgan ayollar; -kasallik tufayli vaqtincha ishlamayotganlar; o‘quvchi yoshlar; mehnatga layoqatsizlarga qarash bilan band bo‘lgan ishlamayotgan mehnatga layoqatli fuqarolar. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda ikkita asosiy yo‘nalishni bir-biridan ajratib ko‘rsatish mumkin: 1.Aholini ijtimoiy ta’minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. Ijtimoiy ta’minot pensiya ta’minoti, nafaqalar bilan ta’minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar tizimi va ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. 2.Ikkinchi yo‘nalish esa jamiyatning bir meyorda rivojlanishini, ya’ni sog‘likni saqlash, ta’lim, madaniyat va sog‘lomlashtirish, shuningdek,.turar joyga ega bo‘lish huquqini ta’minlash bilan bog‘liqdir. Davlat ijtimoiy ta’minoti — aholining ijtimoiy nochor qatlamlariga pulli nafaqalar vositasida ko‘rsatiladigan yordamdir. Soliqlar va boshqa budjet tushumlari hisobiga moliyalanadigan bu yordam ularga belgilangan minimal turmush darajasini kafolatlaydi. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy bo‘lib, ish beruvchilar va mehnatkashlaming sug‘urta badallari, davlat tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga moliyalanadi. Jamoa sug‘urtasiyetarli turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy yoki 11 ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Bunda ish beruvchilar va yollanganning sug‘urta badallarito‘lov manbalari bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsiy sug‘urtafarovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi. U ixtiyoriy ravishda, fuqarolarning sug‘urta badallari hisobiga amalga oshiriladi. Birinchi ikki quyi tizimning asosiy tamoyili — birdamlik, uchinchisiniki subsidiyalash, to‘rtinchi, ya’ni shaxsiy sug‘urtaniki esa, mutanosiblik tamoyili deyiladi. Birdamlik tamoyili yordamning muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro to‘lagan soliqlar va sugurta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini ko‘zzda tutadi.Davlat ijtimoiy ta’minoti va davlat ijtimoiy sugurtasi shu tamoylga asoslanadi. Subsidiyalash tamoyilida esa, muhtojlik darajasiga qarab, ammo badallar miqdori va mos ravishda to‘lovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam ko‘rsatiladi. Jamoa sugurtasi shu tamoyilga asoslanadi. Mutanosiblik tamoyili to‘langan sug‘urta badallariga mutanosib miqdorda yordam ko‘rsatishni ko‘zda tutadi.Shaxsiy sugurta shu tamo ilga asoslanadi. Ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish amaliyoti xalqaro huquq normalari va rivojlangan mamlakatlar tajribasiga mos keladi. Shu bilan birga, bu sohaga milliy an’analarimiz va ma’naviy qadriyatlarimiz ham kirib keldi. Mustaqillik davrida davlatning bosh islohotchi sifatida amalga oshirib kelayotgan ijtimoiy siyosati asosan xalq farovonligini oshirishga, ozod va erkin Vatan barpo etishga qaratilganligi o‘z isbotini topdi. Hozirgi fuqarolik jamiyati qurish jarayonlarida aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirishga qaratilgan siyosat davom etmoqda. Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi huquqiy asoslarini rivojlanishi O‘zbekiston davlati mustaqillikning ilk davridan boshlab o‘z siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini inson farovonligini oshirishga qaratish yo‘lini tutdi. Shundan 12 kelib chiqib «fuqaro jamiyat — davlat» o‘zaro munosabatlarini uyg‘unlashtirish, ularni milliy manfaatlar bilan mushtarak bo‘lishi asosiy vazifalar sirasiga kiritildi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish, bu jarayonni ijtimoiy larzalarsiz amalga oshirishga muhim ahamiyat berildi. Shuning uchun ham mamlakatda o‘tish davrini amalga oshirishga mustahkam zamin bo‘la oladigan ijtimoiy himoya tizimini shakllantirish ustuvor maqsad sifatida qabul qilindi. Mamlakatda fuqarolarni ijtimoiy himoyalashga doir huquqiy asoslarning poydevoriO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida shakllantirildi. Uning 37-moddasida «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir». 38-moddasida «Yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi». 39-moddasida «Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas». 40-moddasida «Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega». 41-moddasida «Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir» kabi qoidalar195 mamlakatda har bir insonni ijtimoiy himoyalashning kafolati sifatida namoyon bo‘ldi. Mazkur Konstitutsiyadagi moddalar asosida aholini ijtimoiy himoyalashga doir qator huquqiy asoslar: - kodekslar, - qonunlar, Prezident farmonlari, 13 hukumat qarorlari qabul qilindi. 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan 0’zbekiston Res- publikasining Mehnat kodeksi mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilishda muhim o‘rin tutdi: 2-moddasi quyidagicha ifodalandi: «Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e’tiborga olgan holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini, haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlaming mehnat huquqlari va sog‘lig‘i himoya qilinishini ta’minlaydi, mehnat unum- dorligining o‘sishiga, ish sifati yaxshilanishiga, shu asosda barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasi yuksalishiga ko‘maklashadi»196. 1998-yil 1-mayda «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahriri qabul qilinib, uning 5-moddasida bu sohada davlat siyosatining asosiy prinsiplari sifatida quyidagicha ifodalandi: «Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosati quyidagi prinsiplarga asoslanadi: mehnat qilish va ishni erkin tanlash huquqini amalga oshirishda barcha fuqarolarga jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli va mansab mavqeyidan, dinga munosabati, e’tiqodidan, jamoat birlashmalariga mansubligidan, shuningdek xodimlarning ishchanlik jihatlariga hamda ular mehnatining natijalariga bog‘liq bo‘lmagan boshqa holatlardan qat’iy nazarteng imkoniyatlarni ta’minlash; kishilarning mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qollab- quvatlash va rag‘batlantirish, ularda mehnat qilish va hayot kechirishda munosib sharoitlarni ta’minlaydigan unumli va ijodiy mehnat qobiliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish; mehnat qilishning ixtiyoriyligi; ish bilan ta’minlanish sohasida ijtimoiy kafolatlar berish va aholini ishsizlikdan himoya qilishni ta’minlash; ijtimoiy himoyaga o‘ta muhtoj va ish topishda qiynalayotgan fuqarolar uchun mavjud ish joylarini saqlab qolayotgan va yangi ish joylarini yaratayotgan ish beruvchilarni rag‘batlantirish; ish bilan ta’minlash sohasidagi tadbirlarni iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning 14 boshqa yo‘nalishlari bilan muvofiqlashtirish; aholini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, amalga oshirish va ularning bajarilishini nazorat qilishda davlat organlari, kasaba uyushmalari, xodimlarning vakillik organlari va ish beruvchilaming o‘zaro hamkorligi; aholini ish bilan ta’minlash muammolarini hal qilishda davlatlararo hamkorlik»197. Umuman, mustaqillikning dastlabki davridayoq aholini ijtimoiy muhofaza qilishning huquqiy asoslarini shakllanishi barobarida uning o‘ziga xos milliy tizimi ham shakllandi. Aholini muayyan ijtimoiy himoyalashga oid tadbirlarni ro‘yobga chiqarishda kam ta’minlangan oilalaiga davlat madadini, fuqarolar o‘z-o‘zini boshqaruv organlarining keng va faol ishtirokini kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kam ta’minlangan oilalami ijtimoiy himoyalashni kuchaytirishga oid tadbirlarto‘g‘risida»gi 1994-yil 23-avgustidagi PF-938-sonli farmoni qabul qilindi. Mazkur farmonga muvofiq qo‘rg‘onlar, qishloqlar, ovullar va mahallalarning fuqarolar o‘z- o‘zini boshqaruv barcha organlarida kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish maxsus jamg‘armalari tashkil etildi va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam mahalla fuqarolari vakillari yig‘ilishining qaroriga ko‘ra tayinlanishi belgilab qo‘yildi. Mazkur dastur Oliy Majlis tomonidan ko‘rib chiqilib, u 0’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab- quvvatlashning 2002-2003-yillarga mo‘ljallangan dasturi to‘g‘risida”gi Qarori 2001-yil6-dekabrda ma’qullandi. Shuningdek, Oliy Majlisning mazkur qarori bilan 0’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari aholining ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlashga yo‘llanayotgan budjet mablag‘laridan ular aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga yo‘naltirilganligini kuchaytirishni nazarda tutgan hoida foydalanish samaradorligini oshirish yuzasidan zamr chora- tadbirlarni ko‘rish vazifasi topshirildi. 15 O‘zekiston Respublikasi Prezidentining “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab- quvatlashni kuchaytirish to‘g‘risida” 2002-yil 25-yanvardagi PF-3017-son Farmonida va Oliy Majlisning 2001-yil 6-de- kabrdagi 306-P-son qarorida nazarda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida 0’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlam- larini aniq yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab-quvatlashning 2002— 2003-yillarga mo‘ljallangan dasturini amalga oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2005-yil 25-yanvardagi 33-sonli qarori qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan1997- yildan boshlab har bir yilni muayyan bir yo‘nalishga bag‘ishlash xayrli an’anaga aylandi. Shu asosda mamlakatning barcha kuch va imkoniyatlari muayyan ijtimoiy masalalarni hal qilishga safarbar etila boshladi: 1997-yildan boshlab har bir yil quyidagi nomlar bilan ataldi: 1997-yil — «Inson manfaatlari yili», 1998-yil — «Oila yili», 1999-yil — «Ayollar yili», 2000-yil — «Sog‘lom avlod yili», 2001-yil — «Onalar va bolalar yili», 2002-yil — «Qariyalarni qadrlash yili», 2003-yil - «Obod mahalla yili», 2004-yil — «Mehr-muruvat yili», 2005-yil — «Sihat-salomatlik yili», 2006-yil — «Homiylar va shifokorlar yili», 2007-yil — «Ijtimoiy himoya yili», 2008-yil — «Yoshlar yili», 2009-yil — «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili», 2010- yil — «Barkamol avlod yili», 2011-yil — «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili», 2012-yil — «Mustahkam oila yili», 2013-yil — «Obod turmush yili», 16 2014-yil — «Sog‘lom bola yili» 2015-yil Keksalarni e’zozlash yili, 2016-Sog‘lom ona va bola yili, 2017 -Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili. 2018- Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash deb e’lon qilindi. Har bir yil e’lon qilinganda, unga bag‘ishlangan Davlat dasturi qabul qilish an’anaga aylandi. Mazkur dasturlar nafaqat mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning, balki aholini ijtimoiy himoyalashni yanada yuksak darajaga ko‘tarishning o‘ziga xos islohotlari sifatida namoyon bo‘la boshladi. Jumladan, Prezident I.A. Karimov tomonidan 2007-yilni «Ijtimoiy himoya yili» deb e’lon qilinishi va bu borada ko‘rsatib berilgan maqsad va vazifalar asosida ishlab chiqilgan chora-tadbirlar mamlakatda bag‘rikenglik, o‘zaro mehr-oqibatlilik, fuqarolararo totuvlik, turli millat vakillari o‘rtasida do‘stlik va hamjihatlik muhitini qaror toptirish, yoshlarimizni yuksak insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitlami yaratishdan tashqari aholini ijtimoiy himoyalash siyosatining zamonaviy namunasi sifatida namoyon bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 19-martdagi «Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish va mustahkamlashga oid chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-3864-sonli Farmoni qabul qilindi. Farmonga ko‘ra, bolali ehtiyojmand oilalarga, ikki yoshgacha bo‘lgan farzandi tarbiyasi bilan band ishlamayotgan onalarga nafaqa hamda kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash va toiash fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga yangi vazifalarni yukladi. Mustaqillik davrida mamlakat aholisini ijtimoiy himoyalash maqsadida muntazam ravishda budjet muassasalari va tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, ijtimoiy nafaqalar va stipendiyalari oshirib borilmoqda. Bundan tashqari, «Bolalar huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida», «Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan va kasbiy kasalliklardan davlat tomonidan ijtimoiy sug‘urtalash to‘g‘risida», 17 «Tibbiy sug‘urtalash to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga «Homiylik to‘g‘risida», «Yo‘d tanqisligi kasalliklarining oldini olish to‘g‘risida» qonunlarni qabul qilish natijasida aholini ijtimoiy himoyalash tizimini barcha yo‘nalishlari hozirgi davr talablari darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 30-maydagi «2011—2015- yillarda yolg‘iz keksalar, pensioner va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Qaroriga asosan o‘zgalar parvarishiga muhtoj yolg‘iz fuqarolarga uyida ijtimoiy yordam ko‘rsatish uchun yolg‘iz fuqarolaming shaxsiy ro‘yxatlari tuman (shahar) Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari tomonidan, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ishtirokida aniqlanishi, ro‘yxatga olinishi va tuman (shahar) hokimlari tomonidan tasdiqlanishi, Qarorda belgilangan chora- tadbirlar dasturi doirasida tibbiy-ijtimoiy yordam va ijtimoiy xizmat ko‘rsatilishi belgilandi. Shuningdek, O‘zzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka- masining 2011-yil 23- avgustdagi «0’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tibbiy- ijtimoiy muassasalari to‘g‘risidagi nizomlami tasdiqlash haqida»gi qarori bilan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tasarrufidagi «Saxovat» va «Muruvat» intemat-uylarining nizomlari tasdiqlanib, bu maskanlarda yashayotgan yolg‘iz hamda nogiron fuqarolarga’(shu jumladan, nogiron bolalaiga ham) tibbiy-ijtimoiy xizmat ko‘rsatish va uning turlari aniq belgilab berildi198. Mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoya si- yosatining natijasi o‘laroq mustaqillik yillarida mamlakatimizda aholining real yalpi daromadlari jon boshiga 8,2 barobar oshdi. Faqat 2013-yilning o‘zida davlat budjet mablag‘larining 60 foizi ijtimoiy sohaga ajratildi. Hozirgi davrga kelib mamlakatimizda yashayotgan haruchta oilaning bittasi shaxsiy yengil avtomobilga ega. Yurtimizdagi har 100 ta oilaga o‘rtacha 80 ta muzlatgich, 146 ta televizor to‘g‘ri kelmoqda. Bu esa ba’zi oilalarda ikki-uchtadan 18 televizor borligini ko‘rsatadi. Shuningdek, aholining kiryuvish mashinasi, pilesos, mikroto‘lqinli pechlar, shaxsiy kompyuter va boshqa zarur vositalar bilan ta’minlanish darajasi ortib bormoqda. Aholi bandligini ta’minlash uchun 2013-yilda 970 mingdan ortiq ish o‘rni yaratilib, ularning 60 foizi qishloq hududlarida tashkil etildi. Jumladan kasb-hunar kollejlarini bitirgan 500 mingdan ziyod yigit-qizlar ishga joylashtirildi. Ta’lim-tarbiya tizimini yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida ancha tadbirlar amalga oshirildi. 2013-yilda mamlakatimizda 756 ta ta’lim maskani, musiqa va san’at maktablari, bolalar sporti obektlari yangidan qurildi, rekonstruksiya qilindi va kapital ta’mirlandi. Zamonaviy kompyutersinflari, o‘quv laboratoriyalari, ustaxonalar tashkil etilib, zarur asbob-uskunalar bilan jihozlandi. Aholini markazlashgan tarmoqlar orqali toza ichimlik suvi bilan ta’minlashni yaxshilash uchun 2013-yilning o‘zida 213 mlrd. so‘m mablag‘ hisobidan 1 ming 850 kilometrga yaqin suv tarmog‘i tortildi, 1 mln. 370 ming nafar aholining suv ta’minoti yaxshilandi. 2013-yil — «Obod turmush yili» davlat dasturi doirasida barcha manbalar hisobidan 6 trln. 930 mlrd. so‘m hamda 471 mln. dollardan ortiq mablag1 sarflandi’".Bu holatning o‘zi bu sohada amalga oShirilgan ishlarning hajmi va ko‘lami qanchalar keng va ulkan ekanidan dalolat berib turibdi. Mamlakatda 2014-yil — «Sog‘lom bola yili» davlat dasturini ishlab chiqishda birinchi navbatda onalik va bolalikni himoya qilish, oilalarda sog‘lom muhitni kuchaytirish, ulaming iqtisodiyva ma’naviy asoslarini mustahkamlash kabi masalalarga asosiy e’tibor markaziga qo‘yilishi mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilish jarayonlari rivojlangan mamlakatlar darajasiga yaqinlashayotganligini anglatadi. Mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi o‘zida umuminsoniy va milliy qadriyatlami uyg‘unlashtiigan bo‘lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatga o‘tish davrida aholini barcha ijtimoiy qatlamlarini himoyalash qobiliyatiga ega ekanligini namoyon qildi. Takrorlash uchun savollar: 19 1. Antik davr va Sharq mutafakkirlari adolat prinsiplari to‘g‘risida qanday ta’riflar keltiigan? 2. О’zbekiston davlatining ijtimoiy siyosatining insonparvar- lik mohiyati nimalarda namoyon bo‘lmoqda? 3. Aholini ijtimoiy himoya qilishning qanday yo‘nalishlari mavjud? 4. Aholini ijtimoiy himoya qilishning qanday tamoyillari mavjud? 5. O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining huquqiy asoslari qanday rivojlantirildi?