MUVOZANAT A’ZOSINING ANATOMIK TUZILISHI, FIZIOLOGIYASI VA TEKSHIRISH USULLARI Muvozanat (vestibulyar) a’zosi organizmda muvozanatni saqlash vazifasini bajaradi. Agar uchta yarim doira kanallar gavdaning harakatini (kinematikasini) nazorat qilsa, uning tinch holatini (statikasini) - dahliz qopchalari nazorat qilib turadi. Birgalikda ular statokinetik vazifani bajaradilar. Muvozanat a’zosi quyidagi uch xususiyatga ega: 1) u o‘ta sezgir bo‘lib, organizmda sodir bo‘layotgan barcha patologik jarayonlarga o‘ziga xos o‘zgarishlar bilan javob qaytaradi. Masalan, bosh miya o‘smalarining 70-80 % muvozanat saqlash a’zosi faoliyatining buzilishi bilan kechadi. 2) organizmning turli a’zo va tizimlari bilan chambarchas bog‘liqligi. Shuning uchun yurak, qon tomir, asab va endokrin kasalliklarda doimo bosh aylanish belgisi quzatiladi. 3) tinch xolatda ham ishlab turishi. Agar adekvat qo‘zgatuvchining davomli ta’sirida boshqa analizatorlar qo‘zg‘aluvchanligi ma’lum darajada so‘nsa, muvozanatni saqlash a’zosining qo‘zg‘aluvchanligi o‘zgarmaydi. Tinch va harakatsiz holatida ham gavdaning fazodagi holati muvozanatni saqlash a’zosidan kelayotgan impulslar tufayli faolligicha qoladi. Muvozanat a’zosining anatomik tuzilishi Muvozanat a’zosi 4 bo‘limdan iborat: - periferik bo‘lim yoki retseptor; - bosh miyadagi o‘zaklar; - o‘tkazish yo‘llari; - bosh miya qobig‘idagi markaz bo‘limi. Muvozanat a’zosning periferik bo‘limi chakka suyagining toshsimon qismida, ya’ni labirintda joylashgan. Suyakli labirint chig‘anoq, dahliz va yarim doira kanallardan tashkil topgan. Yarim doira kanallar 3 ta bo‘lib, ular old (canalis semicircularis anterior), orqa (canalis semicircularis posterior) va tashqi (canalis semicircularis lateralis) kanallar deb ataladi. Yoysimon egilgan bu kanallar fazoda o‘zaro perpendikulyar tekislikda (frontal, sagital va gorizontal) joylashgan, shuning uchun ular shu tekisliklar nomi bilan ham ataladi (10-12- rasmlar). Pardali yarim doira kanallar – ductus semicircularis anterior, ductus semicircularis posterior, ductus semicircularis lateralis o‘z tuzilishi bilan suyakli kanallar shaklini takrorlaydi. Ammo ularning diametri suyakli yarim doira kanallar diametridan 3 marta kichik bo‘ladi (0,5 mm). Suyakli labirint dahlizida, uning ichki devorida sferik (recessus sphericus) va elliptik (recessus ellipticus) cho‘ntaklar bo‘lib, ularda sferik (sacculus) va elliptik (utriculus) qopchalar joylashgan. Suyakli va pardali labirintlar orasida perilimfa, pardali labirint ichida - endolimfa oqadi. Pardali labirintda 2 ta a’zolarning retseptorlari joylashgan: 1) Muvozanat azosining retseptorlari - ikkita dahliz qopchalari va uchta pardali yarim doira kanallarda tashkil topgan bo‘lib, u YIII juft bosh miya asab tolasining muvozanat shoxchasi bilan ta’minlangan. 2) Eshituv a’zosining retseptorlar pardali chig‘anoqda joylashib, YIII juft bosh miya asab tolasining eshituv shoxchasi bilan ta’minlangan. Labirintning vestibulyar retseptor a’zosi (3 ta yarim doira kanallar va 2 ta pardali qopchalar) eshituv retseptor a’zosi bilan sferik qopcha va chig‘anoq yo‘li orasida joylashgan ductus reunius orqali bog‘langan. Elliptik qopcha barcha yarim doira kanallar bilan 5 ta teshik orqali aloqa hosil qiladi. Sferik va elliptik qopchalar orasida ductus utriculosac-cularis joylashgan, ular YIII juft bosh miya asab tolasining muvozanat shoxchasi bilan ta’minlangan. Yarim doira kanallarning bir uchi kengayib, ampulani hosil qiladi. Ampula ichida bo‘rtish, ya’ni ampula kirrasi (crista ampullaris) bo‘lib, unda kadaxsimon neyroepiteliy va tayanch hujayralardan iborat YSh juft bosh miya asab tolasining retseptori joylashgan. Neyroepiteliy hujayralarning tuklari bir-biriga yaqin joylashib, mo‘yqalamga o‘xshash a’zoni (cupula terminalis) hosil qiladi. Endolimfa harakatlanganda ushbu a’zo ham harakatga keladi. Dahliz qopchalarida oq dog‘lar bo‘lib, ular - macula utriculi va macula sacculi deb ataladi. Dog‘lar sezuvchan neyroepiteliy va tayanch hujayralardan tashkil topgan. Sezuvchan hujayralar o‘z asoslari bilan dahlizchig‘anoq asab tolalari bilan bog‘langan bo‘lsa, ularning uzun tuklari bir-biriga chirmashib, to‘r hosil qiladi. Shu to‘rning orasida ko‘p miqdorda turlicha shaklga ega karbonat kalsiyning mikroskopik kristallchalari – statokoniylar joylashgan. Sezuvchan hujayralarning tuklari va statokoniylar jelesimon modda yordamida birikib, statokoniy (otolit) membranasini hosil qiladi (membrana statoconium). Neyroepiteliy hujayralarning tuklarida ampula retseptorlariga o‘xshash kinotsiliy va stereotsiliylar mavjud. Sezuvchan neyroepiteliy hujayralarining tuklari statokoniylar bilan bosilganda yoki to‘g‘ri chiziqli tezlanish ta’sirida harakatga kelganda, ularning mexanik energiyasi biotok xolida asab impulsiga aylanadi. Demak, sezuvchan muvozanat hujayralar 5 retseptor maydonida joylashadi: uchta yarim doira kanallarning ampulasida - bittadan va ikkita dahliz qopchalarida - bittadan. Elliptik va sferik qopchalar ingichka kanalcha - elliptik va sferik qopchalar yo‘li (ductus utriculosaccularis) orqali o‘zaro bog‘lanadi. Bu yo‘l endolimfatik yo‘l (ductus endolimphaticus) deb atalgan tarmog‘iga ega. Endolimfatik yo‘l dahliz suv oqavasidan o‘tib, piramidaning orqa yuzasiga chiqadi va endolimfatik qopcha (saccus endolimphaticus) ni hosil qilib tugaydi. Endolimfatik qopcha - bosh miya qattiq pardasining burmasi hosil kilgan kenglikda joylashgan. Otolit membranasi elliptik qopchada - gorizontal, sferik qopchada - vertikal va sagital tekkislikda, yani yarim doira yo‘llarga mos xolda joylashadi. Dahliz qopchalarida joylashgan ushbu retseptor - otolit a’zosi deb ataladi. Pardali chig‘anoq dahlizidagi oq dog‘lar va pardali yarim doira kanallaridagi ampula qirrasi muvozanatni saqlash a’zosining periferik retseptori hisoblanadi. U dahliz asab tolasi tuguni (gang. vestibulare) bipolyar xujayralarining asab tolalari bilan ta’minlangan. Periferik retseptorning har bir hujayrasi bir nechta asab tolasi bilan ta’minlanganligi tufayli u turli patologik jarayonlarga juda chidamli bo‘ladi. Dahliz asab tolasi tugunining bipolyar xujayralarining aksonlari VSh juft bosh miya asab tolasi tarkibida bosh miya poyasiga, rombsimon chuqurchadagi vestibulyar o‘zaklarga yetib boradi. Bosh miya poyasida 4 vestibulyar o‘zaklar mavjud: ichki - Shvalbe, tashqi - Deyters, yuqori - Bexterev, pastki - Roller o‘zaklari. Qarama-qarshi tomondagi o‘zaklar o‘zaro aloqa hosil qilib, impulsni bir tomondan boshqa tomonga uzatib turadi. Muvozanat a’zosining markazi bosh miya chakka bo‘lagining old qismida joylashgan. Muvozanat a’zosining fiziologiyasi Muvozanat a’zosining faoliyati yarim doira yo‘llar ampulasida va dahliz qopchalarida joylashgan muvozanat retseptorlarning faoliyatiga bog‘liq. Bu intraretseptorlar gavda yoki boshning fazodagi holati, harakat tezligi va yo‘nalishining o‘zgarishi haqida ma’lumotni qabul qilib, muvozanat a’zosining markaziy bo‘limiga yetkazadi. Dahliz qopchalarida statokoniy membranasini, yarim doira yo‘llarda endolimfa va ampula retseptorining siljishi mexanik energiyani asab impulsiga aylantiruvchi maxanizm hisoblanadi. Bu inersion tuzilmalarning siljishi natijasida ampula va otolit qismida joylashgan sezuvchan hujayralarning tukli stereo- va kinotsiliylarning shakli o‘zgaradi. Elektron mikroskop yordamida o‘tkazilgan tekshiruv shuni ko‘rsatadiki, muvozanat retseptorining har bir neyroepiteliy hujayrasi bittadan harakatchan tuklar (kinotsiliylar) va 40 tadan harakatsiz tuklarga (stereotsiliylar) ega. Kinotsiliylar hujayraning chetida joylashadi. Gorizontal yarim doira kanalining qirrasida ular dahlizga yaqin, ikki vertikal yarim doira kanallarning qirrasida esa oyoqchalariga yaqin joylashadi. Tukli neyroepiteliy hujayralarning qo‘zg‘alishi endolimfa stereotsiliylardan kinotsiliylar tomon harakatlanganda (gorizontal kanalda - endolimfa ampula tomon harakatlanganda, vertikal kanallarda esa ampuladan silliq oyoqchalar tomon harakatlanganda) sodir bo‘ladi. Endolimfa kinotsiliylardan stereotsiliylar tomon harakatlanganda tukli hujayralarning harakati to‘xtaydi (gorizontal kanalda - bu endolimfa ampuladan sillik oyoqchalar tomon, vertikal kanallarda - ampula tomon harakatlanganda codir bo‘ladi). Tinch holatda dahliz-chig‘anoq asab tolasi dahliz shoxchasining tolalarida doimiy bioelektrik faollik qayd etiladi. Muvozanat a’zosining retseptoriga adekvat qitiqlovchi ta’sir etganda uning tinch turgan holatiga nisbatan faolligini oshishi yoki kamayishi kuzatiladi. Bu xodisa quyidagicha izohlanadi: ampula endolimfasi va dahliz qopchalari statokoniy membranasining siljishi ta’sirida sezgir tuklar harakat yo‘nalishiga qarab egiladi, bunda kinotsiliy va stereotsiliylar o‘rtasidagi masofa ko‘payadi yoki kamayadi. O‘z navbatida u hujayra ichi ponensialining oshishiga yoki kamayishiga, oxir-oqibat retseptor hujayralarining qo‘zg‘alishiga yoki harakatini to‘xtashiga olib keladi. Ampula retseptorlarining adekvat qo‘zg‘atuvchisi - burchakli tezlanish bo‘lib, u yarim doira kanallar ichidagi endolimfani harakatga keltiradi va ampula retseptorini qo‘zg‘atadi. Yarim doira kanallar tizimi aylanma tezlanish harakatini tahlil qilib, fiziologik sharoitda boshni u yoki bu tomonga burish harakatini his etishga moslashgan. Otolit retseptorlari to‘g‘ri chiziqli tezlanishga sezgir bo‘lib, Yer tortish kuchinining boshga nisbatan yo‘nalishini uzluksiz nazorat qilib turadi. Fiziologik sharoitda otolit a’zosi boshni oldinga egish, orqaga tashlash, yurishning boshlanishini, harakat tezligini o‘zgarishi yoki tugashini, pastga tushish va yuqoriga ko‘tarilish harakatlarini his etishga moslashgan. Agar burchakli tezlanish - yarim doira kanallar retseptorining adekvat qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, dahliz qopchalarida joylashgan otolit apparatning adekvat qo‘zg‘atuvchilariga quyidagilar kiradi: 1) To‘g‘ri chiziq harakatining boshlanishi va tugashi, tezlashishi yoki sekinlanishi; 2) Markazdan uzoqlashuvchi harakat; bosh va tana holatining fazodagi o‘zgarishi; 3) Yerning tortish kuchi otolit a’zosiga tinch holatda ham ta’sir ko‘rsatib turadi. Kviks nazariyasi bo‘yicha statokoniylarning oq dog‘lar sezgir hujayralariga ko‘rsatgan bosimi otolit a’zosining qo‘zgatuvchisi hisoblanadi. Bu bosim qo‘zgatuvchi omil bo‘lib doimiy ravishda ta’sir ko‘rsatib turadi. U markazdan qochuvchi kuchlar, to‘g‘ri chiziqli tezlashish yoki sekinlashish va Erning tortish kuchi ta’sirida o‘zgaradi. Magnus va de Klayn sezgir hujayralar tuklarining tarangligi - qo‘zg‘atuvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, vestibulyar apparatning adekvat qo‘zgatuvchilari - bu burchakli va to‘g‘ri chiziqli tezlanishlar. Muvozanat retseptor a’zosi qo‘zg‘alishining pastki bo‘sag‘asi tezlanishni (b) ta’sir vaqtiga (t) ko‘paytirish, ya’ni (bt) bilan o‘lchanadi. Yarim doira yo‘llar qo‘zg‘alishining pastki bo‘sag‘asi 0,12-20 /s2 teng bo‘lgan burchakli tezlanish bo‘lib, otolit a’zosi uchun - u Yer tortish kuchining (g) taxminan 0,001-0,03 qismiga teng. Otolit a’zosi inson uchun juda muxim ahamiyatga ega. Otolit a’zosi retseptoridan uzluksiz ravishda boshning fazodagi holati va barcha mushaklar tonusini boshqarib turuvchi impulslar kelib turadi va shu tariqa gavdaning fazodagi to‘g‘ri holati ta’minlanadi. Otolit a’zosining reflekslari shu qadar muvofiqlashtirilganki inson o‘z gavdasining turli holatlarida ham (yotganda, o‘tirganda) noqulaylik his etmaydi. Ammo, ta’sir kuchi qo‘zg‘alish bo‘sag‘asidan oshganda yoki uzoq vaqt davomida ta’sir etganda organizmda patologik o‘zgarishlar yuzaga keladi. Masalan, ko‘p vaqt davomida kemada, samolyotda, mashinada yoki poezdda yurgan odamning boshi aylanishi, ko‘ngli aynishi, qon tomir va nafas tizimlari faoliyatining buzilishi, depressiya holati yuzaga kelishi va mehnat qobiliyatining pasayishi kuzatilishi mumkin. Sezgir neyroepiteliy hujayralardan tashqari ampula qirrasi va dahliz qopchalarida muvozanatni saqlash a’zosining mustahkamligini ta’minlovchi boshqa hujayralar ham bor. Muvozanat a’zosi ta’sirlanganda organizmning turli a’zo va tizimlarida xilma-xil buzilishlar sodir bo‘ladi. Bunday buzilishlar muvozanat o‘zaklarida ko‘pgina bog‘lanish mavjudligi bilan izohlanadi. Muvozanat a’zosida keng anatomik va fiziologik bog‘lanishlarga ega bo‘lgan ikkilamchi refleks yo‘llari juda yaxshi rivojlangan. Ulardan eng muhimlari quyidagilar (29-rasm): 1.Tractus vestibulospinalis - tashqi va ichki muvozanat o‘zaklardan pastga, orqa miya barcha bo‘limlari old shoxchalarining hujayralariga yetib borgan pastga tushuvchi refleks yo‘llari bo‘lib, gavdani ma’lum holatda ushlab turish maqsadida muvozanat a’zosi bu yo‘llar orkali oyoklar, qo‘llar va gavda mushaklarining tonusini boshqarish uchun tinmay impulslar 29-rasm. Muvozanat a’zosining fiziologik ta’sir mexanizmlari 1-labirint: 2-muvozanat tuguni; 3-miyacha; 4- katta yarim sharlar qobig‘i; 5-ko‘zni harakatlantiruvchi asab tolalarning o‘zaklari; 6- retikulyar formatsiya;7- uzunchoq miyadagi muvozanat o‘zaklari; 8- orqa miya. I-tractus vestibulooculomotorius; I-tractus vestibulospinalis; III- tractus vestibulovegetaticus; IV- tractus vestibulocerebralis; V- tractus vestibulolongitudinalis. uzatib turadi. 2.Tractus vestibulocerebrali refleks yo‘li yuqori va ichki o‘zaklar hujayralaridan miyachaga borgan afferent tolalar va miyacha tomi o‘zaklaridan tashqi va pastki muvozanat o‘zaklarga borgan efferent tolalarga ega. 3.Tractus vestibulolongitudinalis refleks yo‘li muvozanat tizimini ko‘zni harakatlantiruvchi asab tolasi o‘zaklari bilan bog‘laydi. U III-o‘zakdan boshlanib (tashqi o‘zak bunda qatnashmaydi), nistagmni paydo bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Bog‘lanish orqa uzun yo‘l tizimi orqali amalga oshiriladi: ichki va pastki o‘zaklardan ko‘zni harakatlantiruvchi asab tolasining o‘zaklariga kesishgan yo‘l borsa, yuqori o‘zakdan - kesishmagan yo‘l boradi. 4.Tractus vestibuloreticularis – muvozanat a’zosini muvozanat asab tizimi bilan bog‘lab turgan ushbu refleks yo‘li ichki o‘zakdan boshlanib, asosan X juft bosh miya asab tolasi o‘zaklarida tugaydi va bosh miya poyasining formatio reticularis orqali muvozanat tizimini sayyor asab tolasi o‘zaklari bilan bog‘lab turadi. 5.Tractus vestibulocorticalis tufayli bosh miya qobig‘ida muvozanat a’zosining ta’sirlanishi bilan bog‘liq ongli hissiyotlar va muvozanat reflekslari boshqariladi. Muvozanat a’zosi ta’sirlanganda quyidagi 3 guruh reaksiyalar kuzatiladi: 1) sensor; 2) vegetativ; 3) somatik. Barcha muvozanat reaksiyalar organizmning tizimli reaksiyalari bo‘lib, fiziologik yoki patologik xarakterga ega bo‘lishi mumkin. a) vestibulosensor reaksiyalar - boshning fazodagi holati va bu holatni o‘zgarishini, teskari aylanish muvozanat illyuziyasini, bosh aylanishini his etish qobiliyati bo‘lib, tractus vestibulocorticalis orqali amalga oshiriladi; b) vestibulovegetativ reaksiyalar - barcha silliq mushaklarga, ayniqsa, bosh miya, yurak, qon tomir, nafas va oshqozon-ichak mushaklariga simpatik va parasimpatik asab tolalari orqali tarqalib, tractus vestibuloreticularis orqali amalga oshiriladi. v) vestibulosomatik (animal) reaksiyalar - barcha bo‘yin, gavda, qo‘l va oyoqlarning ko‘ndalang targil mushaklari va ko‘z mushaklariga tarqalib, tractus vestibulospinalis, tractus vestibulocerebrali, tractus vestibulolongitudinalis orqali amalga oshiriladi; g) vestibulomiyacha reaksiyalari gavdaning fazodagi holatini ushlab turishga karatilgan bo‘lib, gavdaning harakatida, ya’ni tezlanish ta’sirida mushaklar tonusini qayta taqsimlash orqali amalga oshiriladi; d) vestibulospinal reaksiyalar muvozanat impulslarini bo‘yin, gavda va qo‘l- oyoqlar mushaklarining tonusiga ta’sir etishi bilan bog‘liq. Bunda bitta labirintning muvozanat retseptorlaridan kelayotgan impulsning oshishi qarama-qarshi tomonda mushaklar tonusi oshishiga, ta’sirlanayotgan labirint tomonda - mushaklar tonusi pasayishiga olib keladi. Insonning tinch holatda va harakatlanganda o‘z gavdasini vertikal holatda ushlab turish muvozanatni saqlash qobiliyati deb ataladi. Muvozanatni saqlash qobiliyati turli tizimlarning, shu jumladan muvozanat a’zosining faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Ko‘rish va propriotseptiv sensor tizimlar bilan bir qatorda muvozanat a’zosi muvozanatni saqlash faoliyatida qatnashadi. Gavdaning fazodagi holati haqidagi ma’lumot muvozanat a’zosining markaziy bo‘limlariga, ekstrapiramida tizimiga, miyacha, retikulyar formatsiya va bosh miya qobig‘iga yetkaziladi. Bu yerda effektor a’zolarga ta’sir ko‘rsatish uchun olingan ma’lumot va impulslar tahlil qilinadi. Vestibulosomatik reaksiyalar quyidagicha paydo bo‘ladi: tinch holatda yarim doira kanallar va dahliz retseptorlaridan kelayotgan impulslar tufayli gavdaning barcha mushaklar tonusini muvozanatda saqlab turiladi. Periferik retseptor ta’sirlanganda esa ularning tonusi o‘zgaradi. Gavdaning fazodagi holati o‘zgarganda endolimfa harakatga kelib, uning harakat yo‘nalishiga qarab labirintda turli impulslar paydo bo‘ladi. Impulslar ta’sirida ayrim mushaklar guruhining tonusi qayta taqsimlanadi. Endolimfa harakatining yo‘nalishi tomonida mushaklar tonusi kuchaysa, qarama-qarshi tomonda susayadi. Masalan, odam o‘z o‘qi atrofida o‘ng tomonga aylantirilib, keyin aylantirish harakati keskin to‘xtatilsa, endolimfa inersiya bilan bir necha dakika o‘ng tomonga harakatlanishni davom ettiradi. Buning natijasida o‘ng tomondagi mushaklar tonusi oshib, og‘irlik markazi o‘ng tomonga siljiydi, shunda bemorning gavdasi o‘ng tomonga og‘adi. O‘rnidan turib, ko‘zlarini yumgan holda yura boshlagan bemor to‘g‘ri chiziqdan o‘ng tomonga og‘adi. Muvozanat a’zosining ta’sirlanishi natijasida paydo bo‘lgan vestibulovegetativ reaksiyalar xilma-xil bo‘lib, barcha ichki a’zo va tizimlarga - oshkozon-ichak yo‘llari, qon - tomir tizimi, ichki bezlar va modda almashinuviga tarqaladi. Bunday reaksiyalarga ko‘ngil aynishi, qusish, nafas va yurak - qon tomir a’zolari faoliyatining buzilishi, tomir urishning sekinlashishi, qon bosimining pasayishi, kollaps holatini rivojlanishi, tana haroratini pasayishi, terlash va boshqa belgilar kiradi. Yarim doira kanallar retseptorining ta’sirlanishi natijasida barcha ko‘ndalang- targ‘il mushaklar tonusining o‘zgarishi bilan bir qatorda ko‘z olmasini harakatlantiruvchi mushaklarning tonusi ham o‘zgarib, tekshirilayotgan shaxsning ko‘zlari mushaklar tonusi oshgan tomonga siljiydi. Ammo ko‘zni harakatlantiruvchi mushakning qisqarishi uzoq davom etmaydi va ko‘zlar darhol avvalgi holatiga qaytadi. Muvozanat markazining qo‘zg‘alishi tugamaganligi tufayli ular yana mushaklar tonusi oshgan tomonga siljiy boshlaydi va o‘z joyiga qaytadi. Shu tariqa ko‘zlarning ritmik harakati, ya’ni nistagm paydo bo‘ladi. Muvozanat nistagmi - bu sekinlashgan va tezlashgan fazalari almashib turgan ko‘z olmalarining ixtiyorsiz ritmik harakati bo‘lib, u ikki fazali xarakterga ega. Nistagmning sekinlashgan fazasi, yoki komponenti retseptor va bosh miya poyasidagi o‘zaklar, tezlashgan komponenti - bosh miya qobig‘i yoki qobiq osti markaz faoliyati bilan bog‘liq (umumiy og‘riqsizlantirishda nistagmning tezlashgan komponenti yo‘qoladi). Muvozanat nistagmi yarim doira kanallar retseptorlarining ta’sirlanishi bilan bog‘liq. Ampula retseptori faoliyatining ayrim konunlari Evald tajribacida kuzatiladi (30-rasm). Evald 1892 yilda kabutarlar ustida olib borgan tajribasida muvozanat reaksiyalar u yoki bu yarim doira kanalning ta’sirlanishiga va undagi endolimfa harakatining yo‘nalishiga bog‘liqligini aniqlab,kuzatuv natijalarini quyidagi qonunlarda ifodalab berdi (Evald qonunlari) : - endolimfa gorizontal yarim doira kanalda silliq oyoqchalaridan ampula tomon harakatlanganda, paydo bo‘lgan nistagmning yo‘nalishi ta’sirlanayotgan quloq tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Endolimfaning harakati ampuladan silliq oyoqchalar tomon yo‘nalganda nistagmning yo‘nalishi ta’sirlanmayotgan quloq tomonga qaratilgan bo‘ladi. -endolimfa ampula tomon harakatlanganda (ampulopetal) silliq oyokchalar tomon (ampulofugal) harakatiga qaraganda gorizontal yarim doira kanalga kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. -vertikal yarim doira kanallarda buning aksi kuzatiladi. 1915 yilda V.I.Voyachek nistagm reaksiyasiga doir ikkita “temir” qonunlarni ishlab chiqdi. Birinchi qonun nistagmning tekisligiga doir qonun bo‘lib, u quyidagicha ifodalanadi: nistagm hamisha aylantirish tekisligida paydo bo‘ladi. Demak, nistagmni gorizontal yarim doira kanaldan paydo qilish uchun, uni aylantirish tekisligiga joylashtirish, ya’ni tekshirilayotgan shaxsning boshini 300 oldinga egish lozim. Nistagmni frontal yarim doira kanaldan paydo qilish uchun bemorning boshni 900 oldiga egish talab etiladi, bu holda rotator nistagm paydo bo‘ladi. Sagital yarim doira kanalni tekshirish uchun boshni u yoki bu yelkaga egish lozim, shunda sagital yarim doira kanalning tekisligi aylantirish tekisligiga mos keladi va bemorda vertikal nistagm belgisi paydo bo‘ladi. 30-rasm.Evald tajribasi Ikkinchi qonun nistagmning yo‘nalishiga doir qonun bo‘lib,nistagmning yo‘nalishi shartli ravishda tezlashgan komponenti bilan belgilanadi. Nistagmning sekinlashgan komponenti doimo yarim doira kanaldagi endolimfaning harakatiga hamda qo‘l-oyoqlar, gavda va bosh og‘ishining yo‘nalishiga mos kelishi tufayli ikkinchi “temir” qonun quyidagicha ifodalanadi: nistagmning yo‘nalishi doimo endolimfa harakatining qarama-qarshi tomoniga qaratilgan bo‘ladi. Muvozanat nistagmlar spontan yoki eksperimental bo‘lishi mumkin. Spontan muvozanat nistagmi labirint yoki muvozanat a’zosi yuqori bo‘limlarining kasalliklarida kuzatiladi. Ichki quloqning yallig‘lanish kasalliklarida spontan nistagm dastlab zararlangan labirint retseptorlarining ta’sirlanishi natijasida yuzaga keladi va ”zararlangan” quloq tomon yo‘nalgan bo‘ladi. Retseptorlar butunlay ishdan chiqgandan so‘ng nistagmning yo‘nalishi teskari tomonga almashadi. U kompensatsiya jarayonigacha sog‘lom labirintning tonusi zararlangan labirint tonusidan ustunligiga bog‘liq bo‘ladi. Ta’sir etuvchi omilga qarab quyidagi nistagmlar tafovut qilinadi: - pozitsion nistagm; - endogen (spontan) nistagm; - kalorik nistagm; - aylantirma nistagm; - aylantirishdan so‘nggi nistagm; - bosim ta’sirida paydo bo‘lgan (pressor) nistagm; - galvanik nistagm. Nistagm quyidagi belgilariga qarab baholanadi: 1) yo‘nalishi - o‘ngga, chapga, yuqoriga, pastga; 2) tekisligi - gorizontal, vertikal, rotator; 3) kuchi -I, II, III darajali; 4) ko‘lami - kichik-, o‘rta-, kengko‘lamli; 5) tebranish sikllarining tezligi - jonli, sust (10 soniya davomida harakatlar soni); 6) ritmi - ritmik yoki ritmsiz; 7) davomiyligi (soniyalarda). Nistagmning yo‘nalishi ko‘zga yaqqol tashlanuvchi tezlashgan komponenti bilan belgilanadi. I-darajali nistagm bemor boshini to‘g‘ri holatda ushlab, ko‘zlari bilan nistagmning tezlashgan komponenti tomonga qaraganda ham paydo bo‘ladi; II - darajali nistagm bemor uning tezlashgan komponenti tomonga va to‘g‘riga qaraganda paydo bo‘ladi; III-darajali nistagm bemor nistagmning tezlashgan komponenti tomon, to‘g‘riga va hatto sekinlashgan komponenti tomon qaraganda ham paydo bo‘ladi. Muvozanat nistagm, odatda, o‘z yo‘nalishini o‘zgartirmaydi, ya’ni ko‘zning turli holatlarida uning tezlashgan komponenti bir tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Ekstralabirint, ya’ni markaziy nistagm vertikal, diagonal, turli tomonga yo‘nalgan, monokulyar yoki nosimmetrik bo‘ladi, shuning uchun bunday nistagmning tezlashgan va sekinlashgan komponentlarini ajratish qiyin. Indutsiyalangan (eksperimental) nistagm labirint retseptorlari sun’iy usulda ta’sirlanganda paydo bo‘ladi va aylantirma, kalorik va galvanik sinamalarda kuzatiladi. Paydo bo‘lgan nistagmning davomiyligi va keskinligi ta’sir etilayotgan omilning xarakteri va kuchiga bog‘lik. Muvozanat nistagmdan tashqari fiziologik, optokinetik, ko‘rish va markaziy nistagmlar tafovut qilinadi. Ikki tomonlama kuchsiz fiziologik nistagm ko‘z olmalari chetga siljitilganda paydo bo‘lib, qisqa vaqt ichida (2-3 s) so‘nadi. Optokinetik nistagm tez harakatlanuvchi jismni kuzatish paytida paydo bo‘ladi. U ba’zan temir yo‘l, yoki fiksatsiya, nistagmi deb yuritiladi. Ko‘rish nistagmi ko‘pincha ko‘rish a’zosining tug‘ma nuqsonlari bilan bog‘liq bo‘lib, ritmsiz xarakterga ega. Markaziy nistagm vestibulyar analizatorining markaziy bo‘limlari zararlanganda paydo bo‘ladi. Bunday nistagm ko‘psonli, tartibsiz, turli tekisliklarda paydo bo‘ladigan, keng- yoki o‘rta ko‘lamli amplitudaga ega va yo‘nalishi doimo zararlangan tomonga qaratilgan bo‘ladi. Elektr nistagmografiya ob’ektiv tekshiruv usuli muvozanat a’zosining faoliyatini baholash imkonini beradi. Otolit a’zosi va yarim doira kanallar retseptorlarining faoliyati bir-biriga bog‘lik. Otolit apparati ta’sirlanganda nistagm susayib, gavda, qo‘l va oyoqlarning mushak reaksiyasi va vestibulovegetativ reaksiyalar faollashadi. Bosh miya barcha vestibulyar reflekslarni so‘ndiradi. Muvozanat a’zosini tekshirish usullari Muvozanat a’zosining faoliyatini tekshirish quloq kasalliklarini va tekshirilayotgan shaxsning mexnatga layoqatini aniklashga yordam beradi. Tekshiruv bemorning shikoyatlari va anamnez ma’lumotlarini aniqlashdan boshlanadi. Ko‘pincha bemor boshi aylanishidan, yurishi va koordinatsiyasi buzilganidan, ko‘ngli aynishi va qusishidan, hushdan ketishidan, ko‘p terlashidan va terisining rangi o‘zgarganidan shikoyat kiladi. Bunday belgilar doimiy ravishda yoki vaqti-vaqti bilan kuzatilib turishi va bir daqiqa yoki bir necha soat yoki bir necha kun davom etishi mumkin. Ular o‘z-o‘zidan yoki ma’lum omil ta’sirida: transportda o‘tirganda, harakatlanayotgan jismlar o‘rtasida turganda, jismoniy harakatdan so‘ng, boshning u yoki bu holatida paydo bo‘ladi. Tekshirilayotgan shaxsning mehnat layoqatini aniqlash maqsadida otolit retseptor a’zosining holati va vegetativ reflekslarga e’tibor beriladi. Vestibulometriya tekshiruvi spontan muvozanat belgilarni aniqlash, vestibulometrik sinamalarni bajarish, olingan natijalarni tahlil qilish va xulosa chiqarishdan iborat. Spontan muvozanat belgilarga spontan nistagm, qo‘l-oyoq mushaklari tonusining o‘zgarishi, yurishning buzilishi kiradi. 1)Tekshiruv bemorning sub’ektiv hissiyotini aniqlashdan boshlanadi. Bunda bemorning shikoyatlariga (bosh aylanish, gandiraklab yurishi, yiqilishi, ko‘ngil aynishi, qusishi) va anamnez ma’lumotlariga e’tibor beriladi. Keyin bemorda muvozanatni saqlash kobiliyati navbatma-navbat tinch holatida va harakat paytida tekshiriladi. Shundan so‘ng spontan nistagm aniqlanadi. Tekshiruv natijalari V.I.Voyachekning “muvozanat pasporti ” ga kiritiladi. o‘ng tomon Testlar chap tomon S’H(sub’ektiv hissiyot) Romberg holati To‘g‘riga va yon tomonga yurish Boshqa koordinatsiya tajribalari Spontan nistagm Kalorik sinama (harorati…0S) Aylantirishdan so‘nggi nistagm (20 soniyada 10 marta ) Pressor nistagm Otolit sinamasi Xulosa: 2) Romberg holatida muvozanatni saqlash qobiliyati kuyidagicha tekshiriladi: a) bemor ko‘zini yumgan holda oyoqlarini birlashtiradi va qo‘llarini oldinga cho‘zgan xolda tik turadi (31-rasm). Bunday holatda labirint faoliyati buzilgan bemor nistagm yo‘nalishiga qarama-qarshi tomonga og‘adi yoki yiqiladi; b) bemorning boshi 900 chap yoki o‘ng tomonga buriladi, shunda labirint faoliyati buzilgan bemorning yiqilish yo‘nalishi o‘zgaradi, ammo u har safar nistagm yo‘nalishining qarama-qarshi tomoniga yiqiladi. 3) To‘g‘riga va yon tomonga yurish : a) bemor ko‘zini yumgan holda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab 5 qadam oldinga va orqaga o‘girilmay 5 qadam orqaga yuradi. Muvozanat retseptor a’zosining faoliyati buzilganda bemor to‘g‘ri chiziqdan nistagm yo‘nalishining qarama-qarshi tomoniga, miyacha faoliyati buzilganda – zararlangan labirint tomonga og‘ib yuradi; b) bemor o‘ng oyog‘ini o‘ng tomonga tashlab, chap oyog‘ini o‘ng oyog‘iga yaqinlashtirib 5 qadam o‘ng tomonga, keyin 5 qadam chap tomonga yuradi. Muvozanatni saqlash retseptor a’zosining faoliyati buzilganda bemor yon tomonga yura oladi, miyacha faoliyati buzilganda esa - yon tomonga yurish harakatini bajarolmay, zararlangan tomonga yiqiladi. 31-rasm.Romberg holati Adiadoxokinez miyacha zararlanishining o‘ziga xos belgisi hisoblanadi. Bemor Romberg holatida turib ikki qo‘llari bilan pronatsiya va supinatsiya harakatlarini bajaradi. Miyacha faoliyati buzilganda “zararlangan“ tomonda qo‘l harakati ancha sust bo‘ladi. Qo‘llar nishonga tegmaslik reaksiyalari barmoq-burun, barmoq-barmoq sinamalari yordamida aniqlanadi. a) Barmoq - burun sinamasi. Bemor qo‘llarini yonga yoki oldinga keng ochib, dastlab ko‘zlarini ochgan, keyin ko‘zlarini yumgan holda ko‘rsatkich barmoqlari bilan burun uchiga tegishga harakat qiladi. b) Barmoq-barmoq sinamasi. Tekshiruvchi bemorning ro‘parasiga o‘tirib, ko‘rsatkich barmog‘ini cho‘zgan holda qo‘llarini ko‘krak sathigacha ko‘taradi. Bemor qo‘llarini tizzasiga qo‘ygan holda tekshiruvchining ro‘parasidagi kursiga o‘tiradi va qo‘llarini ko‘tarib,ko‘rsatkich barmoqlarining yon tomoni bilan tekshiruvchining ko‘rsatkich barmoqlariga tegishga harakat qiladi. Bemor bunday harakatni dastlab ko‘zlarini ochgan, keyin ko‘zlarini yumgan holda bajaradi. Me’yorda u nishonga (tekshiruvchining barmoqlariga) bexato tegadi. Labirint faoliyati buzilgan bemorning ikkala qo‘li nistagmning yo‘nalishiga qarama-qarshi tomonda (nistagmning sekinlashgan komponenti), miyacha faoliyati buzilgan bemorning zararlangan tomondagi qo‘li “zararlangan” tomonda nishonga tegmaydi (32-rasm). 32-rasm. Barmoq-barmoq sinamasi