Ilmiybaza.uz MUZEY EKSPOZISIYASI Reja: 1. Asosiy tushunchalar. 2. Tarixiy muzeylar ekspozisiyasi. Ularning qurilish tamoyillari. 3. Muzey ekspozisiyalarining qurilish uslubi. 4. Tarixiy muzeylar ekspozisiyasining mavzuiy strukturasi. 5. Ekspozision materiallar. 6. Ekspozision komplekslar. 7. Tarixiy muzeylarda turli ekspozisiyalarning xususiyatlari Ilmiybaza.uz Tarixiy ekspozisiyalarning o'z oddiga qo'ygan maqsadlari shundan iboratki avvalo kishilarda Vatanga muxabbat tuyg'usini uyg'otish tarixiy bilimlarni keng targ'ib qilish, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ma'naviy, siyosiy, estetik tarbiyani kuchaytirishdir. Har bir davlatda tarixiy ekspozisiyalar o'z tarixi nuqtai nazaridan turlicha bo'ladi. Muzey ekspozisiyasining o'ziga xos xususiyatlari bor. Birinchidan, unda umumiy voqealar emas, predmetlar asosida ma'lum voqelik yoritiladi, bu esa insonga estetik zavq bag'ishlaydi. Ikkinchidan, muzey ekspozisiyasi asosida ilmiy kontsepsiya yotadi. Bu kontsepsiya ekspozisiyaning g'oyaviy mazmunini belgilaydi, muzey yig'imidagi predmetlarni tanlash printsiplarini, ularni guruxlashni, kompozisiyasini, tadqiq qilishni, badiiy echimini topishni o'rgatadi. Ekspozisiya kishilarga dam olishda, madaniy hordiq chiqarishda katta rol o'ynamog'i lozim. Ekspozisiyani tuzishda muzey predmeti ekspozisiya elementiga ya'ni muzey eksponatiga aylanadi. Ekspozisiyaning doimiy yo'ldoshi ko'rsatkich yozuvlar bo'lib, ba'zan uning o'rnini fonomaterial bilan* to'ldiriladi yoki almashtiriladi. Bu barcha elementlar ekspozision materiallar deyiladi. Ilmiy kontsepsiyaga mos holda ekspozisiyaning vazifalari, mavzusi, badiiy — estetik echimi talabga muvofiq guruxlashtiriladi, tashkil etiladi, bir — biriga bog'lanadi. Ekspozision materiallar — ekspozision komplekslarni tashkil etadi. Ekspozision materiallar aniq, chegaralangan maydonda joylashib o'zida mavzuiy va tomosha birligini mujassamlashtiradi. Ekspozisiya materiallari turlicha guruxlashtiriladi. Muzey predmetlarini tuzishga yordamlashuvchi aniq tizimda bo'lgan mexnat mahsuli, san'at predmeti, tabiat ob'ekti sifatida joylashtirish mumkin. Mazmunidan kelib chiqib ilmiy asoslangan holda guruxlashtirish, ekspozision materiallarni tashkil qilish ekspozisiyaning qurilish uslubi Ilmiybaza.uz deyiladi. Ekspozisiyalar — "ekspozision zalda joylashtiriladi" har birining me'moriy badiiy echimi bo'lishi kerak. Muzey eksshozisiyasi — muzey kommunikasiyasining asosiy formasi bo'lib hisoblanadi. Vaqtincha ekspozisiya — muzey ko'rgazmasi ham bo'lishi mumkin. Ko'rgazmalar — ma'lum siyosiy voqealarga, yubileylarga atab tashkil etiladi. Hozirgi davr to'g'risida ma'lumot beradi. Tarixiy muzeylar ekspozisiyalarining qurilish printsiplari xolis yoritilishiga e'tibor qaratish kerak. Muzey predmetlari daliliy ashyo tarixiy faktaing guvohidir. Ular tarixiy vaziyatni tushuntiruvchi vosita bo'lib xizmat qiladi. Bundan tomoshabin yangi ma'lumot va tushunchalar oladi. Muzey predmetlari orqali inson o'tmishini ko'radi, hozirgi zamon voqealarini, turli mamlakatlarda bo'layotgan voqealarni o'rganadi. Tarix muzeyi ekspozisiyalarida jamiyat taraqqiyoti, uning turli sohalari, aniq tarixiy voqelik qamrab olinadi. Ammo bu tarixni oyna kabi yoritib berishi degani emas. Tarixiy ko'rgazmada avvalgi ijtimoiy hayot qandayo bo'lsa aynan shunday yoritilmaydi. Unda muzey ashyolari o'ziga xos ilmiy til bilan voqelikni so'zsiz so'zlab beradi, hayotning eng muhim jabhalari diqqat markazda turadi. Tarixiy yo'nalishidagi ekspozisiyalari xilma —xildir. Ularda mamlakatning butun tarixi, hozirgi davr o'rganishi aks etishi ham mumkin. biroq etnografik, amaliy san'at, san'at muzeyi va boshqa muzeylarda ekspozisiyalar farqlanadi. Ba'zi muzeylarda davriy chegara ham bo'lishi mumkin. (arxeologiya muzeylarida). Ko'plab ekspedisiyalarda ma'lum shahar tarixi, iqtisodi madaniyati ham yoritilishi mumkin. Kishilar sevib tamosha qiladigan muzeylardan biri bu— tarixiy voqealar, qahramonlik, buyuk arboblarga atab bunyod etilgan memorial muzeylardir. Ekspozisiya yaratishining tamoyillaridan biri ilmiylikdir. Unda jamiyat taraqqiyoti ilmiy asoslangan bo'ladi. Bundan tarixiylik tamoyili kelib chiqadi. Ekspozisiyalardan milliy Ilmiybaza.uz g'oya, milliylik yaqqol ifodalanib turishi kerak. H°zir tarix muzeylarida eski sinfiy qarashlarga asoslangan ekspozisiyalar tuzilmaydi, balki jamiyatning oddiydan murakkabga rivojlanish qonuniyatlar hisobga olinib, kishilarda hamma ilmiy tasavvur qoldirish, ham dam olishni to'g'ri tashkillashtirish maqsad qilib olinadi. Ekspozisiya yaratishda ikkinchi tamoyil —ashyoviylikdir. Bunda muzey sohasi e'tiborga olinmoqda. Ma'lumki muzey ashyolari — asl manbalari asosida ulardan bir —biriga bog'langan ekspozisiyalar tuziladi. Ekspozisiyaning asosini ham muzey muzey ashyolari tashkil etar ekan, uning asl ashyo, ayni san'at asari ekanligiga ko'tarilganligiga ham e'tibor qilinadi. Muzey ashyosi ekspozisiyada ikki hil vazifani bajaradi. Birinchidan, u tarixiy voqelikni tushuntiruvchi tarixiy faktni isbotidir.G', chunki u o'sha davrning tilsiz guvohi, mahsulidir. Bu esa tamoshabinni to'lqinlantirishi tabiiy. Ikkinchidan tamoshabin muzeyda tarix bilan yuzma —yuz turadi, hozirgi zamonda turli davlatlarda sodir bo'layotgan voqealar, yutuqlar bilan tanishadi. Bu esa kishida uzoq o'tmishdan habar beruvchi asl ashyolar emosiyaonal tuyg'ularni uyg'otadi. Ekspozisiya tuzishning yana bir tamoyili ommaviy komunikasiya tamoyilidir. Chunki muzeyga har — xil ijtimoiy tabaqalarga xos kishilar tashrif buyuradilar. Shuni nazarda tutgan holda ekspozisiya o'rtacha xolatda tuzilishi kerak. ekspozision materiallarni joylashtirishda xar —xil uslub va reja qo'llaniladi. Birinchi rejada e'tiborni jalb qiladigan eksponatlarni joylashtirish mo'ljallanadi. Ekspozisiyalar zamonaviy qarashlar, yutuqlarga aks etish, zamon bilan hamnafas bo'lishi kerak. Ekspozisiyaning qurilishining uchinchi printsipi ommaviy kommunikasiya asosida qurishdir. Bu saviyasidan qatiy nazar har bir tomoshabinga tushunarli bo'lishi kerak. O'rta saviyali tomoshabin ekspozisiya uchun mavzu, fonoyozuv ishlab chiqariladi. Zamon bilan hamnafas ekspozisiyalar tayyorlash kerak. Har bir ekspozisiya har qanday ilmiy ish kabi o'zida o'zaro bog'langan va bir biriga bo'ysunadigan tizimni mujassamlashtiradi. Ya'ni ekspozisiyaning butunligi, Ilmiybaza.uz uning qismlarining qonuniy bog'lanishini, ko'rgazma natijasining muvaffaqiyatli bo'lishini ta'minlovchi aniq mavzuiy strukturaga ega bo'lishi kerak. 'Ekspozisiya ko'rgazmasida uning asosiy jihatlari, ya'ni ilmiy kantsepsiya, ekspozisiyaning g'oyaviy yo'nalishi va muzeyga xosligi aks etadi. Mavzuiy strukturani ishlab chiqish murakkab ish bo'lib, uni ilmiy jihatlari nazarda tutiladi. Har bir tarix muzeylari o'z vazifasi, fondi, davlatlar, region, shaharlar o'rtasidagi tuggan o'rniga qarab o'ziga mos keluvchi ekspozisiya strukturasini ishlab chiqadi. Masalan umumtarixiy muzeylarda qadimdan to hozirgi kungacha bo'lgan tarixiy jarayonlar qamrab olinadi. Masalan har bir davriy iqtisodiy —ijtimoiy o'zgarish jihatdan davrlashtirishda avvalo tarixiylikka e'tibor berish kerak. Bo'limlarda ichki formasion ilmiy davrlashtirishga, keyin uning mavzulariga tarixiy jarayonlar rivojiga qarab o'zaro bog'lanishini ta'minlashga e'tibor beriladi. Mavzu yoki uning ichidagi kichik mavzular bitta yoki bir nechta ekspozision komplekslardan tashkil topishi mumkin. Bu ashyolarga qarab tuziladi. Tarixiy jarayonlarni aks ettirishda muzeyning o'ziga xosligi bilinib turishi kerak. Ekspozision mavzu tarixiy jarayonlarning rivojlanish holatini ishonarli holda muzey ashyolari orqali ochib berishi kerak. Bu esa tarixiy jarayonlarni yoritishda aniq yo'nalishdir. Ekspozisiyada uning ashyoviy salmog'i etarli va to'liq bo'lishi kerak. Masalan ijtimoiy — iqtisodiy mavzuda yashash tarzi, texnikasi, ishlab chiqarish maxsulotlari aks etsa, harbiy tarixiy mavzuda esa — qurollar, harbiylarning kiyimlari va boshqalarga e'tibor qaratiladi. Tarixiylik tamoyiliga kuchli e'tibor talab qilinadi. Bu tarixiy davriy tamoyil deyiladi. Ekspozisiyalarni tarixiy — davriy va muammoviy qilib tuzish ham mumkin, ammo bular ilmiy asoslangan holda tuziladi. Muzey ashyolari va boshqa ekspozision ashyolar tegishli mavzu orqali birlashtirilib ekspozision komplekslarni tashkil etadi. Ba'zan ekspozision zalni ekspozision kompleks x.am deyiladi. Tomoshabinlarga uning farqi sezilmaydi. Ekspozision zalda dominanta aniqlanadi, ya'ni asosiy g'oya va ko'rinishga, mavzu, alohida eksponatlarga e'tibor beriladi. Qisqasi zalning ko'rinishi, birinchidan tartibli ko'rgazmalar tassurot qoddiradi. Bu Ilmiybaza.uz erda kenglik echimga kompleks — zalni tashkil etish ahamiyatli bo'lib, bunda rassom loyihachi asosiy rol o'ynashi kerak. Bu ko'pincha ichki zal kompleksiga tegishli. Ekspozision mavzudan farqlanib ekspozision komplekslarda turli masshtab va turli harakterdagi voqealiklar yoritiladi. Ekspozision kompleksni tashkil etish muzey yig'imiga bog'liq. Turli davr va voqelikni yoritsa — da bir —biriga uzviy bog'liqlik bo'lishi kerak. Ekspozision komplekslarda barcha ashyolar olinmay, ichidan eng ishonarlisi tanlab olinadi. Ekspozision kompleksda hayotiy voqelikning turli tomonlari yoritiladi. Hozirgi davrda kompleks — ansambllar alohida ahamiyat kasb etadi. Bularda hayotiy komplekslar yadro hisoblanadi.