Muzeylar vositasida bolalar ta’limining samarali yo‘llarini kashf etish.

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

45,9 KB


Ilmiybaza.uz Muzeylar vositasida bolalar ta’limining samarali yo‘llarini kashf etish. Reja: 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. Muzeylarning jamiyat va insonlar hayotidagi o‘rni beqiyosdir. O‘tmishni, tarix tajribasini o‘rganish, ajdodlar yaratgan betakror moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda targ‘ib etishda, istiqlol yo‘lidagi maqsadlarni aniqlashda muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O‘zbekiston bo‘yicha 1200 dan ortiq muzeylar mavjud. Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, milliy mafkura va tafakkurni rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy g‘urur va iftixorni yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega materiallar ekspozitsiyaga qo‘yilgan.Yoshlar ma’naviyatini shakllantirish maqsadida mamlakatdagi barcha muzeylarda oyning ma’lum bir kuni «Ochiq eshiklar kuni» deb e’lon qilindi. Shu kuni muzeylarga o‘quvchi, talaba va boshqa tomoshabinlar taklif etilib, muzey xodimlari tomonidan bepul xizmat ko‘rsatiladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning sa’y-harakatlari bilan qadimiy shaharlar: Xiva, Buxoro, Shahrisabz, Termiz shaharlarining 2500–2700 yillik yubileylarining o‘tkazilishi, Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Imom al-Buxoriy, Ahmad al-Farg‘oniy, Jaloliddin Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Ogahiy kabi «Barhayot siymolar» yubileylarining o‘tkazilishi, «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi tantanalari, mamlakat tarixidagi muhim sanalarga bag‘ishlab muzeylar tayyorlab o‘tkazgan ko‘rgazma va tadbirlar yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida muhim o‘rin egallashi shubhasiz. Ilmiybaza.uz Muzeylar vositasida bolalar ta’limining samarali yo‘llarini kashf etish. Reja: 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. Muzeylarning jamiyat va insonlar hayotidagi o‘rni beqiyosdir. O‘tmishni, tarix tajribasini o‘rganish, ajdodlar yaratgan betakror moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda targ‘ib etishda, istiqlol yo‘lidagi maqsadlarni aniqlashda muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O‘zbekiston bo‘yicha 1200 dan ortiq muzeylar mavjud. Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, milliy mafkura va tafakkurni rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy g‘urur va iftixorni yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega materiallar ekspozitsiyaga qo‘yilgan.Yoshlar ma’naviyatini shakllantirish maqsadida mamlakatdagi barcha muzeylarda oyning ma’lum bir kuni «Ochiq eshiklar kuni» deb e’lon qilindi. Shu kuni muzeylarga o‘quvchi, talaba va boshqa tomoshabinlar taklif etilib, muzey xodimlari tomonidan bepul xizmat ko‘rsatiladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning sa’y-harakatlari bilan qadimiy shaharlar: Xiva, Buxoro, Shahrisabz, Termiz shaharlarining 2500–2700 yillik yubileylarining o‘tkazilishi, Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Imom al-Buxoriy, Ahmad al-Farg‘oniy, Jaloliddin Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Ogahiy kabi «Barhayot siymolar» yubileylarining o‘tkazilishi, «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi tantanalari, mamlakat tarixidagi muhim sanalarga bag‘ishlab muzeylar tayyorlab o‘tkazgan ko‘rgazma va tadbirlar yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida muhim o‘rin egallashi shubhasiz.
Ilmiybaza.uz Lekin yoshlarni tarbiyalashda ilg‘or mamlakatlar muzeylari to‘plagan ijobiy yutuqlarni umumlashtirib, jahon muzey pedagogikasi fanining bir asrdan ko‘proq vaqt mobaynida to‘plagan tajribasining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil etib, mos va xos dasturlar ishlab chiqishni bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri deb hisoblash mumkin. Muzey o‘tmish va bugunni bog‘lovchi ko‘prik, beqiyos ma’naviy-ma’rifiy manbalar jamlangan dargohdir. Shu bois, mamlakatimizda mazkur soha rivojiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda fan, madaniyat, san’at va tarix sohalariga oid noyob eksponatlar yig‘ilgan Namangan viloyati o‘lkani o‘rganish muzeyi samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Albatta, muzeyimizning ijtimoiy-siyosiy hayotimizda bajaradigan vazifalaridan biri ta’lim va tarbiyadir. Muzey zallarida o‘tkazilayotgan ekskursiyalar, ma’ruzalar ilmiy maslahatlar xalqimiz, ayniqsa, yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo‘nalishlar orasida leksikonimizga yangi kirib kelgan so‘z - “Muzey pedagogikasi” alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu sohada ko‘plab namunali ishlar amalga oshirilmoqda. Muzey pedagogikasi nima va nima uchun kerak, degan savol tug‘iladi. U bolalarni tarbiyalash jarayonida beqiyos ko‘mak beradi, murg‘ak jonlarni shaxs sifatida shakllantiradi, jamiyat a’zosi sifatida minglab insonlar bilan birga yashashga o‘rgatadi, yosh avlodni bunyodkorlikka da’vat etadi. Bugungi kunda turli yoshdagi bolalar bilan muzey va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi aloqa tinimsiz, ma’lum maqsadga yo‘naltirilmagan holda olib borilmoqda. Shuning uchun ham muzey va maktablarning ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatiga tizimli va dasturli yondashish talab etiladi. Hozirda muzeylar ijtimoiy-madaniy faoliyatining asosiy vazifasi – muzey vositalari yordamida inson shaxsini takomillashtirishdir. Shaxsni rivojlantirish, bu, avvalo, madaniy vorisiylikning muttasil takomillashib borishida, ayniqsa, yoshlarga amaliy ko‘nikmalar berishda, ijtimoiy-tabiiy muhitga nisbatan mas’ullik hissini uyg‘otishda dolzarblik kasb etmoqda. Muzey kommunikatsiyasi o‘zanida zamonaviy muzey ta’limi rivojlanmoqda, shu jihatdan, mazkur bebaho meros bilan yaqindan tanishish qimmatli munosabatlarning shakllanishiga omil bo‘lmoqda. Ilmiybaza.uz Lekin yoshlarni tarbiyalashda ilg‘or mamlakatlar muzeylari to‘plagan ijobiy yutuqlarni umumlashtirib, jahon muzey pedagogikasi fanining bir asrdan ko‘proq vaqt mobaynida to‘plagan tajribasining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil etib, mos va xos dasturlar ishlab chiqishni bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri deb hisoblash mumkin. Muzey o‘tmish va bugunni bog‘lovchi ko‘prik, beqiyos ma’naviy-ma’rifiy manbalar jamlangan dargohdir. Shu bois, mamlakatimizda mazkur soha rivojiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda fan, madaniyat, san’at va tarix sohalariga oid noyob eksponatlar yig‘ilgan Namangan viloyati o‘lkani o‘rganish muzeyi samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Albatta, muzeyimizning ijtimoiy-siyosiy hayotimizda bajaradigan vazifalaridan biri ta’lim va tarbiyadir. Muzey zallarida o‘tkazilayotgan ekskursiyalar, ma’ruzalar ilmiy maslahatlar xalqimiz, ayniqsa, yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo‘nalishlar orasida leksikonimizga yangi kirib kelgan so‘z - “Muzey pedagogikasi” alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu sohada ko‘plab namunali ishlar amalga oshirilmoqda. Muzey pedagogikasi nima va nima uchun kerak, degan savol tug‘iladi. U bolalarni tarbiyalash jarayonida beqiyos ko‘mak beradi, murg‘ak jonlarni shaxs sifatida shakllantiradi, jamiyat a’zosi sifatida minglab insonlar bilan birga yashashga o‘rgatadi, yosh avlodni bunyodkorlikka da’vat etadi. Bugungi kunda turli yoshdagi bolalar bilan muzey va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi aloqa tinimsiz, ma’lum maqsadga yo‘naltirilmagan holda olib borilmoqda. Shuning uchun ham muzey va maktablarning ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatiga tizimli va dasturli yondashish talab etiladi. Hozirda muzeylar ijtimoiy-madaniy faoliyatining asosiy vazifasi – muzey vositalari yordamida inson shaxsini takomillashtirishdir. Shaxsni rivojlantirish, bu, avvalo, madaniy vorisiylikning muttasil takomillashib borishida, ayniqsa, yoshlarga amaliy ko‘nikmalar berishda, ijtimoiy-tabiiy muhitga nisbatan mas’ullik hissini uyg‘otishda dolzarblik kasb etmoqda. Muzey kommunikatsiyasi o‘zanida zamonaviy muzey ta’limi rivojlanmoqda, shu jihatdan, mazkur bebaho meros bilan yaqindan tanishish qimmatli munosabatlarning shakllanishiga omil bo‘lmoqda.
Ilmiybaza.uz Jahon xalqlarining umummadaniyati tobora bir-biriga yaqinlashish jarayonini boshdan kechirayotgan bir paytda yoshlarga milliy o‘zlikni asrash va umuminsoniy qadriyatlarni e’zozlash tuyg‘ularini singdirish borasida muzey pedagogikasining muhim ekanligi shubhasizdir. Muzeyning tarixiy va tarbiyaviy ahamiyatini nazarda tutgan holda, ularni o‘quv dargohiga yaqinlashtirishgina emas, balki ta’lim muassasalarini ham muzeyga yaqinlashtirish, ya’ni hamkorlik pedagogikasini amalga oshirish zarurati sezilmoqda. Mamlakatimizda muzey pedagogikasiga o‘tgan asrning oxirlaridan e’tibor berila boshlandi. To‘g‘ri, muzey ekspozitsiyalaridan ta’lim-tarbiya maqsadida uning tarixiy taraqqiyotida hamma vaqt ham foydalanilgan. Lekin jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish ustuvor yo‘nalish kasb etayotgan hozirgi sharoitda bu muammo yanada dolzarblik kasb etmoqda. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ladiki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kirib kelishi nafaqat yoshlarni pisixologik va axloqiy jihatdan shakllantirishda, balki hozirgi o‘zgarayotgan davrda yashashga, ijtimoiy-ma’naviy islohotlarning sub’ekti bo‘lishiga ham yordam beradi, ya’ni o‘quvchi muzeydagi ma’naviy merosni ko‘rib, o‘rganib, uni anglab olishi natijasida o‘z hayoti va faoliyatiga ham mazmun kiritadi. Bugun muzey pedagogikasi oldida turgan vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, tashrifchilarni muzeyda namoyish qilinayotgan voqea-hodisalarni his etish, eshitish mulohaza yuritish va saboq olishga o‘rgatadi. Muzeyda turli toifadagi avlodlar uchrashuvi va muloqotiga shart-sharoit yaratish esa yaxshilik va yovuzlik, donolik va nodonlik, haqiqat va yolg‘on kabi jihatlarning mazmun-mohiyatini tushunishda muhimdir. Muzeyda o‘quv dasturini qo‘llashda bir necha bosqich ko‘zda tutiladi. Masalan, ekskursovod, birincha navbatda, ekskursiyani boshlashdan avval bolalar bilan o‘zaro muloqotga kirishib, aloqani yaqinlashtirishi, tashrifchilar bilan iliq munosabatni shakllantirishi lozim. Tarix ekipozitsiyalari, tarixiy so‘zlar va jarayonlarni bolalar to‘liq tushunib qabul qilishi qiyin. Shu sababli muzey pedagoglari ekskursiyalarni predmetlarni qiyoslash, aralash va o‘xshash predmetlar bilan uyg‘unlashtirish orqali tushuntiradi. Ilmiybaza.uz Jahon xalqlarining umummadaniyati tobora bir-biriga yaqinlashish jarayonini boshdan kechirayotgan bir paytda yoshlarga milliy o‘zlikni asrash va umuminsoniy qadriyatlarni e’zozlash tuyg‘ularini singdirish borasida muzey pedagogikasining muhim ekanligi shubhasizdir. Muzeyning tarixiy va tarbiyaviy ahamiyatini nazarda tutgan holda, ularni o‘quv dargohiga yaqinlashtirishgina emas, balki ta’lim muassasalarini ham muzeyga yaqinlashtirish, ya’ni hamkorlik pedagogikasini amalga oshirish zarurati sezilmoqda. Mamlakatimizda muzey pedagogikasiga o‘tgan asrning oxirlaridan e’tibor berila boshlandi. To‘g‘ri, muzey ekspozitsiyalaridan ta’lim-tarbiya maqsadida uning tarixiy taraqqiyotida hamma vaqt ham foydalanilgan. Lekin jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish ustuvor yo‘nalish kasb etayotgan hozirgi sharoitda bu muammo yanada dolzarblik kasb etmoqda. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ladiki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kirib kelishi nafaqat yoshlarni pisixologik va axloqiy jihatdan shakllantirishda, balki hozirgi o‘zgarayotgan davrda yashashga, ijtimoiy-ma’naviy islohotlarning sub’ekti bo‘lishiga ham yordam beradi, ya’ni o‘quvchi muzeydagi ma’naviy merosni ko‘rib, o‘rganib, uni anglab olishi natijasida o‘z hayoti va faoliyatiga ham mazmun kiritadi. Bugun muzey pedagogikasi oldida turgan vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, tashrifchilarni muzeyda namoyish qilinayotgan voqea-hodisalarni his etish, eshitish mulohaza yuritish va saboq olishga o‘rgatadi. Muzeyda turli toifadagi avlodlar uchrashuvi va muloqotiga shart-sharoit yaratish esa yaxshilik va yovuzlik, donolik va nodonlik, haqiqat va yolg‘on kabi jihatlarning mazmun-mohiyatini tushunishda muhimdir. Muzeyda o‘quv dasturini qo‘llashda bir necha bosqich ko‘zda tutiladi. Masalan, ekskursovod, birincha navbatda, ekskursiyani boshlashdan avval bolalar bilan o‘zaro muloqotga kirishib, aloqani yaqinlashtirishi, tashrifchilar bilan iliq munosabatni shakllantirishi lozim. Tarix ekipozitsiyalari, tarixiy so‘zlar va jarayonlarni bolalar to‘liq tushunib qabul qilishi qiyin. Shu sababli muzey pedagoglari ekskursiyalarni predmetlarni qiyoslash, aralash va o‘xshash predmetlar bilan uyg‘unlashtirish orqali tushuntiradi.
Ilmiybaza.uz Ayni paytda ko‘plab tadbirlarda teatrlashtirilgan sahnalardan foydalanmoqdamiz. Mazkur tomoshalar bir guruh muzey xodimlarining ma’lum bir davrni o‘zida aks ettiruvchi qahramonlar obraziga kirishi yoki ekskursovodlarning mavzu bo‘yicha libos kiyishi bilan namoyon bo‘ladi. Bu sahnalar bolalarni jalb qilishda, ularga ta’lim-tarbiya berishda o‘ziga xos jihatlari bilan ahamiyatlidir. Muzeyga kelayotgan tomoshabinlarning asosini, deyarli, yoshlar tashkil qiladi. O‘sib kelayotgan yosh avlod ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 11 iyulda “Davlat muzeylarining bolalar va ularning ota- onalariga ochiqligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 189-sonli qarori qabul qilindi. Shunga ko‘ra, 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarga haftaning har seshanba va juma kunlari, barcha aholiga har yili 2-8 sentyabr kunlari o‘tkaziladigan “Muzeylar haftaligi” doirasida bepul kirish tartibi joriy etildi. Bu bilan betakror tarixiy merosimizni xalqimizga to‘la yetkazish, yosh avlodni xalqimiz madaniyati tarixi bilan g‘ururlanish va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga zarur shart-sharoit yaratildi. Muzey ma’naviyat manbai ekan, ulardan xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda samarali foydalanish bugunning dolzarb vazifasidir. Bas, shunday ekan, muzey va tashrifchilar o‘rtasidagi aloqani mustahkamlash, muzey materiallarini yetkazishning oson va yangi yo‘llarini izlab topish, muzeylar vositasida bolalar ta’limining samarali yo‘llarini kashf etish, muzeylarda servis xizmatini talab darajasida tashkil etish, muzey pedagogikasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borish kabi masalalarni hal etish - zamonaviy muzeylarning ijtimoiy ahamiyati salmog‘ini yuksak darajaga qaytarishning muhim shartidir.Ushbu ma’ruzada yoshlarni vatanga muhabbat, milliy g‘oya ruhida tarbiyalashda muzeylar faoliyatida qanday jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratilishi lozimligini jahon muzeylari tajribasidagi ijobiy holatlardan kelib chiqqan holda aniqlandi. Zero, eng ilg‘or muzeylar yoshlar bilan ishlashning qator bosqichlaridan o‘tib, ushbu masalada nafaqat amaliy faoliyat tajribasiga ega bo‘ldilar, balki qator nazariya va konsepsiyalarni ham yaratdilar1. Bu tajriba natijalari o‘rganilib, tahlil etilar ekan, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, aynan qo‘llash kerak 1 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 200.; Музейное дело России / Под общей редакцией Каулен М.Е., Коссовой И.М., Сундиевой А.А.. – Москва: Издательство «ВК», 2003. – 615 с. Ilmiybaza.uz Ayni paytda ko‘plab tadbirlarda teatrlashtirilgan sahnalardan foydalanmoqdamiz. Mazkur tomoshalar bir guruh muzey xodimlarining ma’lum bir davrni o‘zida aks ettiruvchi qahramonlar obraziga kirishi yoki ekskursovodlarning mavzu bo‘yicha libos kiyishi bilan namoyon bo‘ladi. Bu sahnalar bolalarni jalb qilishda, ularga ta’lim-tarbiya berishda o‘ziga xos jihatlari bilan ahamiyatlidir. Muzeyga kelayotgan tomoshabinlarning asosini, deyarli, yoshlar tashkil qiladi. O‘sib kelayotgan yosh avlod ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 11 iyulda “Davlat muzeylarining bolalar va ularning ota- onalariga ochiqligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 189-sonli qarori qabul qilindi. Shunga ko‘ra, 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarga haftaning har seshanba va juma kunlari, barcha aholiga har yili 2-8 sentyabr kunlari o‘tkaziladigan “Muzeylar haftaligi” doirasida bepul kirish tartibi joriy etildi. Bu bilan betakror tarixiy merosimizni xalqimizga to‘la yetkazish, yosh avlodni xalqimiz madaniyati tarixi bilan g‘ururlanish va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga zarur shart-sharoit yaratildi. Muzey ma’naviyat manbai ekan, ulardan xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda samarali foydalanish bugunning dolzarb vazifasidir. Bas, shunday ekan, muzey va tashrifchilar o‘rtasidagi aloqani mustahkamlash, muzey materiallarini yetkazishning oson va yangi yo‘llarini izlab topish, muzeylar vositasida bolalar ta’limining samarali yo‘llarini kashf etish, muzeylarda servis xizmatini talab darajasida tashkil etish, muzey pedagogikasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borish kabi masalalarni hal etish - zamonaviy muzeylarning ijtimoiy ahamiyati salmog‘ini yuksak darajaga qaytarishning muhim shartidir.Ushbu ma’ruzada yoshlarni vatanga muhabbat, milliy g‘oya ruhida tarbiyalashda muzeylar faoliyatida qanday jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratilishi lozimligini jahon muzeylari tajribasidagi ijobiy holatlardan kelib chiqqan holda aniqlandi. Zero, eng ilg‘or muzeylar yoshlar bilan ishlashning qator bosqichlaridan o‘tib, ushbu masalada nafaqat amaliy faoliyat tajribasiga ega bo‘ldilar, balki qator nazariya va konsepsiyalarni ham yaratdilar1. Bu tajriba natijalari o‘rganilib, tahlil etilar ekan, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, aynan qo‘llash kerak 1 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 200.; Музейное дело России / Под общей редакцией Каулен М.Е., Коссовой И.М., Сундиевой А.А.. – Москва: Издательство «ВК», 2003. – 615 с.
Ilmiybaza.uz deyilmaydi. Lekin hali nazariyalar yaratish darajasiga yetmagan muzeyshunoslik sohasi jahon muzeylari andozalaridan foydalanishi zarur. Bu borada qilingan ishlar quyida bosqichma-bosqich izohlab boriladi. Respublika maorif tizimini takomillashtirish, jamiyat hayotida muzeylarning rolini oshirish, malakali mutaxassislar tayyorlash, muzey muhitida va maorif muassasasi pedagogik muammolarni hal etadigan kun tartibidagi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu vaziyat nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning aksariyat mamlakatlarida mavjud. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi zamon madaniyati va jamiyati hayotida muzeylar rolining oshib borishi bilan bir qatorda, unda ishlayotgan xodimlarni o‘qitish, malakasini oshirish ancha orqada qolmoqda. Vujudga kelgan vaziyatni muzeylarning bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat hayot uchun kurash muammosining ta’siri deb izohlash ham noo‘rindir. Uning ildizlari chuqur bo‘lib, muzey malakali xodimlarini tayyorlashga eskicha yondashuvdadir. Tomoshabinlar bilan ishlashda ko‘p narsa mutaxassisning psixologik-pedagogik tayyorgarligi, bilim saviyasi, bugungi kundagi ijtimoiy-madaniy vaziyatni anglashiga bog‘liqdir2. Insoniyat qadim zamonlardan o‘zining ijtimoiy tajribasini keyingi avlodlarga qoldirish usullarini yaratgani ma’lum. Muzey esa madaniy tajribani to‘plash, tavsiflash va saqlashning eng maqbul shakli bo‘lib chiqqan3. Ilmiy tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyga keng jamoatchilikning qiziqishi va uning institutsional shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanadi. Xuddi shu paytdan muzey ishining kelgusi taraqqiyoti ishlab chiqarish, sanoatning yuksalishi va maorif sohasini isloh qilish bilan bog‘liqdir. Bugungi kunda bu aloqa ayniqsa, video, kompyuter texnologiyalarini qo‘llash asosida zamonaviy san’at turlarini namoyish etish orqali axborot jamiyatlariga o‘tishda namoyon bo‘layotir4. Muzey va ta’limning o‘zaro aloqalari ilm va fanning turli sohalari hamkorligining samarasidir. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kiritilishi, insonni ruhiy va axloqiy jihatdan juda tez o‘zgarib borayotgan olamda faqat yashashga tayyorlabgina qolmasdan, uning sodir 2 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 5. 3 Новости всемирного наследия // Мировое наследие. Москва, 2003. – № 5. – С. 64-67. 4 Россия музейлари мисолида қаранг: Музеи Российской академии наук / РАН. Музейный совет. Москва: Научный мир, 2004. – С. 150-164; Соболева Н.А. Музейный сервис: пути развития / Сборник. Москва, 2004. – С. 25-34. Ilmiybaza.uz deyilmaydi. Lekin hali nazariyalar yaratish darajasiga yetmagan muzeyshunoslik sohasi jahon muzeylari andozalaridan foydalanishi zarur. Bu borada qilingan ishlar quyida bosqichma-bosqich izohlab boriladi. Respublika maorif tizimini takomillashtirish, jamiyat hayotida muzeylarning rolini oshirish, malakali mutaxassislar tayyorlash, muzey muhitida va maorif muassasasi pedagogik muammolarni hal etadigan kun tartibidagi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu vaziyat nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning aksariyat mamlakatlarida mavjud. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi zamon madaniyati va jamiyati hayotida muzeylar rolining oshib borishi bilan bir qatorda, unda ishlayotgan xodimlarni o‘qitish, malakasini oshirish ancha orqada qolmoqda. Vujudga kelgan vaziyatni muzeylarning bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat hayot uchun kurash muammosining ta’siri deb izohlash ham noo‘rindir. Uning ildizlari chuqur bo‘lib, muzey malakali xodimlarini tayyorlashga eskicha yondashuvdadir. Tomoshabinlar bilan ishlashda ko‘p narsa mutaxassisning psixologik-pedagogik tayyorgarligi, bilim saviyasi, bugungi kundagi ijtimoiy-madaniy vaziyatni anglashiga bog‘liqdir2. Insoniyat qadim zamonlardan o‘zining ijtimoiy tajribasini keyingi avlodlarga qoldirish usullarini yaratgani ma’lum. Muzey esa madaniy tajribani to‘plash, tavsiflash va saqlashning eng maqbul shakli bo‘lib chiqqan3. Ilmiy tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyga keng jamoatchilikning qiziqishi va uning institutsional shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanadi. Xuddi shu paytdan muzey ishining kelgusi taraqqiyoti ishlab chiqarish, sanoatning yuksalishi va maorif sohasini isloh qilish bilan bog‘liqdir. Bugungi kunda bu aloqa ayniqsa, video, kompyuter texnologiyalarini qo‘llash asosida zamonaviy san’at turlarini namoyish etish orqali axborot jamiyatlariga o‘tishda namoyon bo‘layotir4. Muzey va ta’limning o‘zaro aloqalari ilm va fanning turli sohalari hamkorligining samarasidir. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kiritilishi, insonni ruhiy va axloqiy jihatdan juda tez o‘zgarib borayotgan olamda faqat yashashga tayyorlabgina qolmasdan, uning sodir 2 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 5. 3 Новости всемирного наследия // Мировое наследие. Москва, 2003. – № 5. – С. 64-67. 4 Россия музейлари мисолида қаранг: Музеи Российской академии наук / РАН. Музейный совет. Москва: Научный мир, 2004. – С. 150-164; Соболева Н.А. Музейный сервис: пути развития / Сборник. Москва, 2004. – С. 25-34.
Ilmiybaza.uz bo‘layotgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarning faol ishtirokchisiga aylanishiga xizmat qiladi.Insonning faoliyati, maishiy turmushida estetik didni shakllantirish tarafdorlari D.Reskin va U.Morrislar 1852 yil Londonda ilk dekorativ amaliy san’at muzeyini tashkil qildilar. O‘shanda muzeyning maqsadlari quyidagicha belgilangan edi: -san’atni jamiyatning barcha toifalari orasida targ‘ib qilish; - badiiy ta’lim saviyasini ko‘tarish; - amaliy-bezak san’ati sifatini oshirish. Insonlarda badiiy didni vujudga keltirish uchun muzeylar ma’ruza-konsert, bepul tashriflar, jamoat transportida bepul kelish kabi tadbirlar o‘tkaza boshlaydi. Eng muhimi, bu xildagi faoliyatni konseptual izohlashga harakat jarayoni kuzatiladi. Amerika muzeylarining ma’rifiy vazifalari nazariyasi asoschilaridan biri D.Gudd bo‘lib, u maorifda muzeyning vazifasini buyumlar vositasida ta’lim berishda ko‘rgan. Badiiy va tabiatshunoslik muzeylari orasidagi farqlarni e’tirof etgan tadqiqotchi tomoshabinlar uchun ashyo-buyumlarning kerakli yozma axborot- varaqa, yo‘l ko‘rsatkich, rassomlar haqidagi asarlar bilan ta’minlanishi muhimligini ta’kidlagan edi. U shuningdek, omma uchun ma’ruzalar tashkil etish kerakligini alohida uqtirgan. Amerika Qo‘shma Shtatlarida D.Guddning tashabbuslari tez amalga oshirildi. Nyu-York shahridagi Metropoliten muzeyining ilk yo‘l ko‘rsatkichi 1906 yili nashr etilib, u tomoshabinlarni ko‘rgazma bilan tanishtirgan. O‘sha yili o‘qituvchilar uchun maxsus qo‘llanma ham chop etilgan. Dam olish kunlari omma uchun ma’ruzalar o‘tkazilgan. Muzey ma’rifatiga oid «Metropoliten byulleteni» ning maxsus soni chop etilib, unda barcha tomoshabinlar: talaba, o‘qituvchi, dizayner, ko‘zi ojiz va karlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar muhokama etilishidan tashqari, ularga o‘qiladigan ommaviy ma’ruzalar mazmuni, saviyasi va o‘ziga xosligi haqida ham so‘z borgan5. Mutaxassislar 1919 yildan boshlang‘ich va o‘rta maktablar, boshqa ta’lim muassasalarida ish olib borishning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olib amaliyotga tatbiq eta boshlaydilar6. 5 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – Б. 21. 6 Молоканова Т.В. Музей и школа: возможности взаимодействия // Проблемы педагогики средней и высшей школы / Сборник. Вып.1. Калинин: Калининский госуниверситет. 2004. – С. 48-51. Ilmiybaza.uz bo‘layotgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarning faol ishtirokchisiga aylanishiga xizmat qiladi.Insonning faoliyati, maishiy turmushida estetik didni shakllantirish tarafdorlari D.Reskin va U.Morrislar 1852 yil Londonda ilk dekorativ amaliy san’at muzeyini tashkil qildilar. O‘shanda muzeyning maqsadlari quyidagicha belgilangan edi: -san’atni jamiyatning barcha toifalari orasida targ‘ib qilish; - badiiy ta’lim saviyasini ko‘tarish; - amaliy-bezak san’ati sifatini oshirish. Insonlarda badiiy didni vujudga keltirish uchun muzeylar ma’ruza-konsert, bepul tashriflar, jamoat transportida bepul kelish kabi tadbirlar o‘tkaza boshlaydi. Eng muhimi, bu xildagi faoliyatni konseptual izohlashga harakat jarayoni kuzatiladi. Amerika muzeylarining ma’rifiy vazifalari nazariyasi asoschilaridan biri D.Gudd bo‘lib, u maorifda muzeyning vazifasini buyumlar vositasida ta’lim berishda ko‘rgan. Badiiy va tabiatshunoslik muzeylari orasidagi farqlarni e’tirof etgan tadqiqotchi tomoshabinlar uchun ashyo-buyumlarning kerakli yozma axborot- varaqa, yo‘l ko‘rsatkich, rassomlar haqidagi asarlar bilan ta’minlanishi muhimligini ta’kidlagan edi. U shuningdek, omma uchun ma’ruzalar tashkil etish kerakligini alohida uqtirgan. Amerika Qo‘shma Shtatlarida D.Guddning tashabbuslari tez amalga oshirildi. Nyu-York shahridagi Metropoliten muzeyining ilk yo‘l ko‘rsatkichi 1906 yili nashr etilib, u tomoshabinlarni ko‘rgazma bilan tanishtirgan. O‘sha yili o‘qituvchilar uchun maxsus qo‘llanma ham chop etilgan. Dam olish kunlari omma uchun ma’ruzalar o‘tkazilgan. Muzey ma’rifatiga oid «Metropoliten byulleteni» ning maxsus soni chop etilib, unda barcha tomoshabinlar: talaba, o‘qituvchi, dizayner, ko‘zi ojiz va karlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar muhokama etilishidan tashqari, ularga o‘qiladigan ommaviy ma’ruzalar mazmuni, saviyasi va o‘ziga xosligi haqida ham so‘z borgan5. Mutaxassislar 1919 yildan boshlang‘ich va o‘rta maktablar, boshqa ta’lim muassasalarida ish olib borishning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olib amaliyotga tatbiq eta boshlaydilar6. 5 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – Б. 21. 6 Молоканова Т.В. Музей и школа: возможности взаимодействия // Проблемы педагогики средней и высшей школы / Сборник. Вып.1. Калинин: Калининский госуниверситет. 2004. – С. 48-51.
Ilmiybaza.uz Amerika Qo‘shma Shtatlarida tomoshabinlar bilan ishlashda to‘plangan tajribasi, badiiy muzeylar maqsadlarining o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda D.Xayd muzey faoliyati va ahamiyatini quyidagicha ifodalagan: «Muzey bolalarning ma’rifiy bilimlar olishiga, kattalarning esa sog‘lom hayot tarzi, dam olishi va bilimlarini oshirishga sharoit yaratishi lozim. U talaba uchun bilimlar xazinasi, rassom uchun esa ilhom beruvchi manbaga aylanishi kerak. Uning ta’siri odamlarning o‘z uylarida sezilishi va jamiyatning har bir a’zosi hayotida aks etmog‘i darkor. Ushbu tajriba asosida turli toifadagi tomoshabinlar uchun o‘ziga xos dasturlar ham ishlab chiqilgan edi: 1. Ommaning dam olishi va ko‘ngilxushligi; 2. Bilim darajasini oshirish (shu jumladan san’atshunos, talaba va rassomlar); 3. Bolalar manfaatlari uchun7. Amerika Qo‘shma Shtatlari maorifi falsafasidagi estetik yo‘nalish muzeyning vazifasi sifatida jamiyatda yuksak estetik didni tarbiyalash va saqlashni talab etadi. O‘zining dolzarbligini bugun ham yo‘qotmagan bu qonun-qoidalar, muzey pedagogi vazifasini tomoshabinlar va san’at asarlari orasidagi bog‘lovchi vosita sifatida tushunadi. Ammo ko‘pchilik muzey namoyandalari qo‘llagan estetik yo‘nalish maorif amaliyotiga ko‘ra muzey ishi maqsadlari nazariyasiga yaqinroq edi. Natijada ko‘p o‘tmay u bilan universitetlar ilmiy faniga aylangan san’atshunoslik tarixi raqobat qila boshladi. XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida tez rivojlangan ushbu yo‘nalish tashabbuskori Amerika Qo‘shma Shtatlarining Garvard universiteti bo‘ldi8. San’atshunoslik asosida tasviriy san’at turlarini boshqa san’atlar bilan bir qatorda umumijtimoiy bilimlar doirasida o‘rganadigan fanlararo yondashuv rivojlana boshladi. Metropoliten muzeyi bu borada ham birinchilardan bo‘lib tarix, geografiya va boshqa maktab fanlaridan kiyim-kechak, mebel namunalari va boshqa tarixiy eksponatlardan foydalangan holda dars o‘tishni boshlab berdi. 1930–1940 yillari faol va har tomonlama muvaffaqiyatli ma’rifiy faoliyat Amerika Qo‘shma Shtatlari muzeylarining eng muhim vazifasiga aylanib, tadqiqotchilarning fikricha, (T.Lou) ular «Erkin norasmiy san’at kolleksiyalari»ga 7 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 22. 8 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 22. Ilmiybaza.uz Amerika Qo‘shma Shtatlarida tomoshabinlar bilan ishlashda to‘plangan tajribasi, badiiy muzeylar maqsadlarining o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda D.Xayd muzey faoliyati va ahamiyatini quyidagicha ifodalagan: «Muzey bolalarning ma’rifiy bilimlar olishiga, kattalarning esa sog‘lom hayot tarzi, dam olishi va bilimlarini oshirishga sharoit yaratishi lozim. U talaba uchun bilimlar xazinasi, rassom uchun esa ilhom beruvchi manbaga aylanishi kerak. Uning ta’siri odamlarning o‘z uylarida sezilishi va jamiyatning har bir a’zosi hayotida aks etmog‘i darkor. Ushbu tajriba asosida turli toifadagi tomoshabinlar uchun o‘ziga xos dasturlar ham ishlab chiqilgan edi: 1. Ommaning dam olishi va ko‘ngilxushligi; 2. Bilim darajasini oshirish (shu jumladan san’atshunos, talaba va rassomlar); 3. Bolalar manfaatlari uchun7. Amerika Qo‘shma Shtatlari maorifi falsafasidagi estetik yo‘nalish muzeyning vazifasi sifatida jamiyatda yuksak estetik didni tarbiyalash va saqlashni talab etadi. O‘zining dolzarbligini bugun ham yo‘qotmagan bu qonun-qoidalar, muzey pedagogi vazifasini tomoshabinlar va san’at asarlari orasidagi bog‘lovchi vosita sifatida tushunadi. Ammo ko‘pchilik muzey namoyandalari qo‘llagan estetik yo‘nalish maorif amaliyotiga ko‘ra muzey ishi maqsadlari nazariyasiga yaqinroq edi. Natijada ko‘p o‘tmay u bilan universitetlar ilmiy faniga aylangan san’atshunoslik tarixi raqobat qila boshladi. XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida tez rivojlangan ushbu yo‘nalish tashabbuskori Amerika Qo‘shma Shtatlarining Garvard universiteti bo‘ldi8. San’atshunoslik asosida tasviriy san’at turlarini boshqa san’atlar bilan bir qatorda umumijtimoiy bilimlar doirasida o‘rganadigan fanlararo yondashuv rivojlana boshladi. Metropoliten muzeyi bu borada ham birinchilardan bo‘lib tarix, geografiya va boshqa maktab fanlaridan kiyim-kechak, mebel namunalari va boshqa tarixiy eksponatlardan foydalangan holda dars o‘tishni boshlab berdi. 1930–1940 yillari faol va har tomonlama muvaffaqiyatli ma’rifiy faoliyat Amerika Qo‘shma Shtatlari muzeylarining eng muhim vazifasiga aylanib, tadqiqotchilarning fikricha, (T.Lou) ular «Erkin norasmiy san’at kolleksiyalari»ga 7 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 22. 8 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 22.
Ilmiybaza.uz va maorif muassasasiga aylana boradi. Bu borada Sinsinnati shahar badiiy muzeyi tajribasi e’tiborga molik. Unda 1930 yili Maorif bo‘limi tashkil etilib, u bolalar uchun yakshanbada o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar dasturini ishlab chiqdi. Dasturga afsona, musiqa, tarix, geografiya, haykaltaroshlik darslari kiritilgan. Ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqishda o‘z davri pedagogikasi erishgan yutuqlar hisobga olingan9. Germaniyadagi muzeylar ma’rifiy faoliyati ayrim shaxslar tashabbusi bilan xususiyatlidir. A.Lixtvark faqat Germaniya emas, Yevropa muzey pedagogikasi asoschilaridan biri sanaladi. O‘zining amaliy faoliyati bilan u san’at sohasida ma’rifiy tadbirlarning tarqalishiga katta hissa qo‘shib, muzeyni maktab singari saboq muassasasi deb hisoblagan. A.Lixtvark muzeyning sokin hayotini o‘zgartirishga kirishdi. Uning muvaffaqiyatli ishlari quyidagilardan iborat: - professional rassomlar rahbarligida tasviriy san’at va grafikadan havaskorlik kurslarini tashkil etish; - «San’at dasturlari Gamburg jamiyati»ni tuzib, yillik to‘plam nashr etib, unda san’at muammolarini yoritish, fotografiya, uy-joylarni badiiy bezash va hokazolarni joriy qilish; - bolalar ijodiga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar yaratish; - havaskor fotograflar jamiyatini tuzib, noyob fotosuratlar kolleksiyasini yaratish; - o‘quv qo‘llanmalari kolleksiyasi (to‘plamini), o‘yinchoq kitob bosish dastgohi va hokazolarni yaratish; - zamonaviy tasviriy san’at, jumladan, Gamburg rassomlari ijodiga ko‘maklashish; - Gamburg rassomlari klubini tashkil etishdagi hamkorlik; - muzeyning eski binosi o‘rniga yangi katta binoning qurilishi. Muzey ishidagi asosiy sohani ekskursiya deb hisoblagan A.Lixtvark, uni dialog- muloqot asosida tashkil qilishga intilgan. 9 Ўша жойда. – С. 23.; Айбиндер М.И., Новикова И.А. Культурологический аспект деятельности музеев США / Учебное пособие. – Спб.: АОС, 2002. – 132 с. Ilmiybaza.uz va maorif muassasasiga aylana boradi. Bu borada Sinsinnati shahar badiiy muzeyi tajribasi e’tiborga molik. Unda 1930 yili Maorif bo‘limi tashkil etilib, u bolalar uchun yakshanbada o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar dasturini ishlab chiqdi. Dasturga afsona, musiqa, tarix, geografiya, haykaltaroshlik darslari kiritilgan. Ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqishda o‘z davri pedagogikasi erishgan yutuqlar hisobga olingan9. Germaniyadagi muzeylar ma’rifiy faoliyati ayrim shaxslar tashabbusi bilan xususiyatlidir. A.Lixtvark faqat Germaniya emas, Yevropa muzey pedagogikasi asoschilaridan biri sanaladi. O‘zining amaliy faoliyati bilan u san’at sohasida ma’rifiy tadbirlarning tarqalishiga katta hissa qo‘shib, muzeyni maktab singari saboq muassasasi deb hisoblagan. A.Lixtvark muzeyning sokin hayotini o‘zgartirishga kirishdi. Uning muvaffaqiyatli ishlari quyidagilardan iborat: - professional rassomlar rahbarligida tasviriy san’at va grafikadan havaskorlik kurslarini tashkil etish; - «San’at dasturlari Gamburg jamiyati»ni tuzib, yillik to‘plam nashr etib, unda san’at muammolarini yoritish, fotografiya, uy-joylarni badiiy bezash va hokazolarni joriy qilish; - bolalar ijodiga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar yaratish; - havaskor fotograflar jamiyatini tuzib, noyob fotosuratlar kolleksiyasini yaratish; - o‘quv qo‘llanmalari kolleksiyasi (to‘plamini), o‘yinchoq kitob bosish dastgohi va hokazolarni yaratish; - zamonaviy tasviriy san’at, jumladan, Gamburg rassomlari ijodiga ko‘maklashish; - Gamburg rassomlari klubini tashkil etishdagi hamkorlik; - muzeyning eski binosi o‘rniga yangi katta binoning qurilishi. Muzey ishidagi asosiy sohani ekskursiya deb hisoblagan A.Lixtvark, uni dialog- muloqot asosida tashkil qilishga intilgan. 9 Ўша жойда. – С. 23.; Айбиндер М.И., Новикова И.А. Культурологический аспект деятельности музеев США / Учебное пособие. – Спб.: АОС, 2002. – 132 с.
Ilmiybaza.uz Germaniya muzeylarida XX asrning boshlarida to‘plangan tajriba Myunxendagi tabiatshunoslik va texnika shoh asarlari asoschilaridan biri-G.Kershenshtaynerga «Ta’lim nazariyasi» (1926) asarini yozishga imkon berdi. Ushbu asarda muallifning Germaniya muzeylarini pedagogik tamoyilda tashkil etish jihatlari va uni amalga oshirish yo‘llarini asosladi. Olimning pedagogik faoliyati nazariyasi asosida quyidagi fikr yotadi: «Anglash orqali bolalarni o‘qitish va tarbiyalashni o‘z vazifasi sifatida qo‘ygan muzeyda o‘quv dasturi konstruksiyadir. Faqat bu yerda loyiha, maktabdagi singari buyumlar soyasi bilan emas, balki buyum va ashyolarning o‘zlari bilan ishlaydi». Muzeyning ma’rifiy faoliyatini G.Kershenshtayner quyidagicha ifodalaydi: - muzey – pedagogik jarayonning uslubi, maorif mazmuni mantiqi, o‘quvchilarning ruhiy holati va ma’rifiy jarayonning maqsadlari bilan bog‘liq; - muzey pedagogik jarayoni maktab o‘quv rejasi tizimiga monand bo‘lib, farqi «buyumlarning tasnifiga emas, ularning o‘zi bilan ishlanishi»ga mos bo‘lishi; - muzey tomoshabinga mavjud «pedagogik-yordamchi vositalar» (matnlar izohi, kinofilm, maket va hokazolar) ko‘magida o‘z ko‘zi bilan texnologik yoki ijodiy jarayonlarni ko‘rish imkoniyatini yaratishi lozim10. Shu tariqa Germaniya muzeyi «o‘quv qo‘llanmalari vitrinasi» rolidan voz kechib, maorif jarayonida o‘z o‘rnini topdi. A.Lixtvark tajribasini rivojlantirgan G.Froydental muzeylar ma’rifiy faoliyatida ilk bor muzeyda maktab mashg‘ulotlari o‘tkazish pedagogik usullarini ishlab chiqdi va joriy etdi. Eng muhimi, uslubda pedagogik faoliyatning tayyorgarlik o‘tkazish va mustahkamlash bosqichlari ko‘zda tutilgan edi. G.Froydental muzey pedagogini, maktab o‘quvchilarini muzeyda ta’lim jarayonini tashkil eta oladigan mutaxassis deb hisoblab, kichik yoshdagi o‘quvchilarni o‘lkashunoslik, tabiatshunoslik va badiiy muzeylarni, katta sinfdagilarni esa, texnika va maxsus muzeylar bilan tanishtirishni tavsiya etgan. Olim o‘z asarida Gamburgdagi oltita muzey ko‘rgazmalarining maktab dasturlarini izohlab beradi. E’tiborlisi shundaki, G.Froydental «muzey pedagogi» atamasini birinchi bo‘lib taklif etishidan tashqari, uning pedagogik 10 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 27. Ilmiybaza.uz Germaniya muzeylarida XX asrning boshlarida to‘plangan tajriba Myunxendagi tabiatshunoslik va texnika shoh asarlari asoschilaridan biri-G.Kershenshtaynerga «Ta’lim nazariyasi» (1926) asarini yozishga imkon berdi. Ushbu asarda muallifning Germaniya muzeylarini pedagogik tamoyilda tashkil etish jihatlari va uni amalga oshirish yo‘llarini asosladi. Olimning pedagogik faoliyati nazariyasi asosida quyidagi fikr yotadi: «Anglash orqali bolalarni o‘qitish va tarbiyalashni o‘z vazifasi sifatida qo‘ygan muzeyda o‘quv dasturi konstruksiyadir. Faqat bu yerda loyiha, maktabdagi singari buyumlar soyasi bilan emas, balki buyum va ashyolarning o‘zlari bilan ishlaydi». Muzeyning ma’rifiy faoliyatini G.Kershenshtayner quyidagicha ifodalaydi: - muzey – pedagogik jarayonning uslubi, maorif mazmuni mantiqi, o‘quvchilarning ruhiy holati va ma’rifiy jarayonning maqsadlari bilan bog‘liq; - muzey pedagogik jarayoni maktab o‘quv rejasi tizimiga monand bo‘lib, farqi «buyumlarning tasnifiga emas, ularning o‘zi bilan ishlanishi»ga mos bo‘lishi; - muzey tomoshabinga mavjud «pedagogik-yordamchi vositalar» (matnlar izohi, kinofilm, maket va hokazolar) ko‘magida o‘z ko‘zi bilan texnologik yoki ijodiy jarayonlarni ko‘rish imkoniyatini yaratishi lozim10. Shu tariqa Germaniya muzeyi «o‘quv qo‘llanmalari vitrinasi» rolidan voz kechib, maorif jarayonida o‘z o‘rnini topdi. A.Lixtvark tajribasini rivojlantirgan G.Froydental muzeylar ma’rifiy faoliyatida ilk bor muzeyda maktab mashg‘ulotlari o‘tkazish pedagogik usullarini ishlab chiqdi va joriy etdi. Eng muhimi, uslubda pedagogik faoliyatning tayyorgarlik o‘tkazish va mustahkamlash bosqichlari ko‘zda tutilgan edi. G.Froydental muzey pedagogini, maktab o‘quvchilarini muzeyda ta’lim jarayonini tashkil eta oladigan mutaxassis deb hisoblab, kichik yoshdagi o‘quvchilarni o‘lkashunoslik, tabiatshunoslik va badiiy muzeylarni, katta sinfdagilarni esa, texnika va maxsus muzeylar bilan tanishtirishni tavsiya etgan. Olim o‘z asarida Gamburgdagi oltita muzey ko‘rgazmalarining maktab dasturlarini izohlab beradi. E’tiborlisi shundaki, G.Froydental «muzey pedagogi» atamasini birinchi bo‘lib taklif etishidan tashqari, uning pedagogik 10 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 27.
Ilmiybaza.uz ma’lumoti bo‘lishi, muzey muhitida ta’lim jarayonini tashkil eta olishini ham nazarda tutish lozimligini ta’kidlagan. Muzey va maktab orasidagi munosabatlar masalasi bilan A.Reyxveyn ham shug‘ullangan. U muzeylarning pedagogik faoliyati muvaffaqiyatini quyidagi shartlar bilan bog‘laydi: - muzey ekspozitsiyasining maktab ta’limi vazifalari bilan hamohang tuzilishi; - muzeyga o‘qituvchining sinf bilan kelishi oldindan kelishilgan bo‘lishi; - muzeyda o‘qituvchi bilan sinf yaxshi ijodiy aloqa o‘rnatishi; - o‘qituvchilar o‘zlarining ijodiy uyushmalarida muzeyga e’tibor qaratmog‘i; - muzey ilmiy xodimlari o‘qituvchilarni tayyorlashda qatnashishi; - muzey maorif muassasasi sifatida turli kasb o‘qituvchilari uchun ochiq bo‘lmog‘i lozimligi11. Shu bilan birgalikda A.Reyxveyn muzeyni o‘quv qo‘llanmalari bilan to‘latish emas, umumiy muzey to‘plami asosida maktab talab etgan mavzularda ekspozitsiyalar yaratilishi kerakligini ta’kidlaydi. Germaniyaning muzey pedagogikasiga qo‘shgan hissasini umuman ijobiy baholab, uning ayrim jihatlaridan bugungi kunda ham foydalanish mumkin. Rossiyada muzeylar faoliyati, muzeyshunoslik tarixi tahlili an’analari Germaniyadan ancha kechroq boshlanadi. A.Lixtvark va G.Kol asarlarini rossiyalik mutaxassislar yaxshi bilishgan12. Ular avvalo badiiy muzeylar doirasida muzey pedagogikasi nazariy va amaliy jihatlarining shakllanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazib, N.I.Romanov13, A.V.Bakushinskiy14 va F.I.Shmidt15 faoliyatida o‘z aksini topadi. Rossiya muzeylarida pedagogik ishlarni nazariy anglash tajribasi 1916 yildagi «Ekskursiya xabarlari» (Ekskursionnыy vestnik) nashrida muzeylarning o‘quvchilar bilan ishlashiga bag‘ishlangan sonidan o‘rin olgan. To‘plamdagi N.I.Romanovning «San’at borasidagi ekskursiyalarning vazifalari va uslublari» maqolasida san’atni 11 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 29. 12 Музейное дело России / Под общей редакцией Каулен М.Е., Коссовой И.М., Сундиевой А.А. – Москва: Издательство «ВК», 2003. – С. 11. 13 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсий по искусству // Экскурсионный вестник. – Москва, 1916. – №1- 2. 14 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва, 1981. 15 Қаранг: Шмидт Ф.И. Искусство как предмет обучения. – Харьков: Просвещение, 1923.; Столяров Б.А. Музейная педагогика: история, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 214. Ilmiybaza.uz ma’lumoti bo‘lishi, muzey muhitida ta’lim jarayonini tashkil eta olishini ham nazarda tutish lozimligini ta’kidlagan. Muzey va maktab orasidagi munosabatlar masalasi bilan A.Reyxveyn ham shug‘ullangan. U muzeylarning pedagogik faoliyati muvaffaqiyatini quyidagi shartlar bilan bog‘laydi: - muzey ekspozitsiyasining maktab ta’limi vazifalari bilan hamohang tuzilishi; - muzeyga o‘qituvchining sinf bilan kelishi oldindan kelishilgan bo‘lishi; - muzeyda o‘qituvchi bilan sinf yaxshi ijodiy aloqa o‘rnatishi; - o‘qituvchilar o‘zlarining ijodiy uyushmalarida muzeyga e’tibor qaratmog‘i; - muzey ilmiy xodimlari o‘qituvchilarni tayyorlashda qatnashishi; - muzey maorif muassasasi sifatida turli kasb o‘qituvchilari uchun ochiq bo‘lmog‘i lozimligi11. Shu bilan birgalikda A.Reyxveyn muzeyni o‘quv qo‘llanmalari bilan to‘latish emas, umumiy muzey to‘plami asosida maktab talab etgan mavzularda ekspozitsiyalar yaratilishi kerakligini ta’kidlaydi. Germaniyaning muzey pedagogikasiga qo‘shgan hissasini umuman ijobiy baholab, uning ayrim jihatlaridan bugungi kunda ham foydalanish mumkin. Rossiyada muzeylar faoliyati, muzeyshunoslik tarixi tahlili an’analari Germaniyadan ancha kechroq boshlanadi. A.Lixtvark va G.Kol asarlarini rossiyalik mutaxassislar yaxshi bilishgan12. Ular avvalo badiiy muzeylar doirasida muzey pedagogikasi nazariy va amaliy jihatlarining shakllanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazib, N.I.Romanov13, A.V.Bakushinskiy14 va F.I.Shmidt15 faoliyatida o‘z aksini topadi. Rossiya muzeylarida pedagogik ishlarni nazariy anglash tajribasi 1916 yildagi «Ekskursiya xabarlari» (Ekskursionnыy vestnik) nashrida muzeylarning o‘quvchilar bilan ishlashiga bag‘ishlangan sonidan o‘rin olgan. To‘plamdagi N.I.Romanovning «San’at borasidagi ekskursiyalarning vazifalari va uslublari» maqolasida san’atni 11 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 29. 12 Музейное дело России / Под общей редакцией Каулен М.Е., Коссовой И.М., Сундиевой А.А. – Москва: Издательство «ВК», 2003. – С. 11. 13 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсий по искусству // Экскурсионный вестник. – Москва, 1916. – №1- 2. 14 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва, 1981. 15 Қаранг: Шмидт Ф.И. Искусство как предмет обучения. – Харьков: Просвещение, 1923.; Столяров Б.А. Музейная педагогика: история, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 214.
Ilmiybaza.uz o‘rganish, uning inson qalbiga chuqur ta’sirini anglagan holda kirishish lozimligi ta’kidlanadi16. A.Romanov badiiy muzeylar ma’rifiy faoliyatini tahlil etgan ilk mutaxassis bo‘lgan. Lekin uning ijodi taraqqiyoti yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda davom etdi. Muzey ishi islohoti maorif islohoti bilan bir paytda olib borilib, unda estetik tarbiyaga katta o‘rin beriladi. O‘quvchiga yog‘och yoki temir dastgohida ish o‘rgatilayotgan paytda bolaning faqat hunarni egallashiga emas, uning chiroyli hayot quradigan yaxshi inson bo‘lib yetishishiga ham e’tibor berilgan. Muzey islohoti mazmuni yangi tomoshabinga mo‘ljallangan ma’rifiy ishlarni keskin faollashtirishga qaratilgan edi. F.I.Shmidtning «San’at o‘quv predmeti sifatida» nomli asari bolalarni estetik tarbiyalashning maqsad va vazifalariga bag‘ishlangan. San’atni faol ruhiy kechinma sifatida anglagan muallif uni ijodiy shaxsni tarbiyalashda qo‘l keladigan vosita sifatida maktab dasturiga kiritish lozimligini uqtiradi. Olim bu borada tarbiyaviy jarayonni ta’lim jarayonidan ustun qo‘yadi. F.I.Shmidtning fikricha, «normal ruhiy taraqqiyotga (o‘sishga) sharoit yaratar ekan – maktab bolani dunyoni faol anglash jarayoniga hamda o‘z bilimlaridan amaliy hayotda unumli foydalanishga tayyorlaydi17. Ushbu masalalar A.V.Bakushinskiyning faoliyatida ham katta o‘rin tutadi. O‘z davrining yetuk pedagogi, san’at nazariyotchisi va tarixchisi bo‘lgan olim o‘z ilmiy faoliyatida badiiy tarbiya nazariyasini badiiy muzeylarda ekskursiya ishi metodikasi bilan uyg‘unlashtirib olib borgan18. Muzeydagi ishga pedagogik jarayon sifatida qaragan A.Bakushinskiy tomoshabinlarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarurligini, tomoshabinga «ta’sir ob’ekti» emas, eng avvalo hamkor sifatida qarash zarurligini ta’kidlagan. U o‘zining amaliy faoliyatida ekskursiyalar o‘tkazish uslublariga alohida e’tibor qaratib, «Muzey – estetik ekskursiyalar» asarida bu haqdagi fikrlarini bayon etgan. Ekskursiya ishida o‘qituvchi uchta majburiy shartni o‘z oldiga qo‘yishi lozim: - san’at asari ahamiyatini o‘zi butun vujudi bilan anglab yetishi; 16 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсии по искусству // Экскурсионный вестник. – Москва, 1916. - №12. - С. 8. 17 Шмидт Ф.И. Искусство как предмет обучения. – Харьков: Просвещение, 1923. – С.18. 18 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва: Советский художник. 1981. – С.59. Ilmiybaza.uz o‘rganish, uning inson qalbiga chuqur ta’sirini anglagan holda kirishish lozimligi ta’kidlanadi16. A.Romanov badiiy muzeylar ma’rifiy faoliyatini tahlil etgan ilk mutaxassis bo‘lgan. Lekin uning ijodi taraqqiyoti yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda davom etdi. Muzey ishi islohoti maorif islohoti bilan bir paytda olib borilib, unda estetik tarbiyaga katta o‘rin beriladi. O‘quvchiga yog‘och yoki temir dastgohida ish o‘rgatilayotgan paytda bolaning faqat hunarni egallashiga emas, uning chiroyli hayot quradigan yaxshi inson bo‘lib yetishishiga ham e’tibor berilgan. Muzey islohoti mazmuni yangi tomoshabinga mo‘ljallangan ma’rifiy ishlarni keskin faollashtirishga qaratilgan edi. F.I.Shmidtning «San’at o‘quv predmeti sifatida» nomli asari bolalarni estetik tarbiyalashning maqsad va vazifalariga bag‘ishlangan. San’atni faol ruhiy kechinma sifatida anglagan muallif uni ijodiy shaxsni tarbiyalashda qo‘l keladigan vosita sifatida maktab dasturiga kiritish lozimligini uqtiradi. Olim bu borada tarbiyaviy jarayonni ta’lim jarayonidan ustun qo‘yadi. F.I.Shmidtning fikricha, «normal ruhiy taraqqiyotga (o‘sishga) sharoit yaratar ekan – maktab bolani dunyoni faol anglash jarayoniga hamda o‘z bilimlaridan amaliy hayotda unumli foydalanishga tayyorlaydi17. Ushbu masalalar A.V.Bakushinskiyning faoliyatida ham katta o‘rin tutadi. O‘z davrining yetuk pedagogi, san’at nazariyotchisi va tarixchisi bo‘lgan olim o‘z ilmiy faoliyatida badiiy tarbiya nazariyasini badiiy muzeylarda ekskursiya ishi metodikasi bilan uyg‘unlashtirib olib borgan18. Muzeydagi ishga pedagogik jarayon sifatida qaragan A.Bakushinskiy tomoshabinlarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarurligini, tomoshabinga «ta’sir ob’ekti» emas, eng avvalo hamkor sifatida qarash zarurligini ta’kidlagan. U o‘zining amaliy faoliyatida ekskursiyalar o‘tkazish uslublariga alohida e’tibor qaratib, «Muzey – estetik ekskursiyalar» asarida bu haqdagi fikrlarini bayon etgan. Ekskursiya ishida o‘qituvchi uchta majburiy shartni o‘z oldiga qo‘yishi lozim: - san’at asari ahamiyatini o‘zi butun vujudi bilan anglab yetishi; 16 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсии по искусству // Экскурсионный вестник. – Москва, 1916. - №12. - С. 8. 17 Шмидт Ф.И. Искусство как предмет обучения. – Харьков: Просвещение, 1923. – С.18. 18 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва: Советский художник. 1981. – С.59.
Ilmiybaza.uz - san’at asarining tarixiy-san’atshunoslik mohiyatini bilishi; - tomoshabinlar guruhi qalbiga psixologik yo‘l topa bilishi19. Muzeylar o‘z faoliyatida ta’lim-tarbiyaning nazariy jihatlarini ham hisobga olishlari zarur. Zamonaviy muzeylarning ma’rifiy faoliyatida uchta: anglash, ijodiy va ijtimoiy yo‘nalishlarni ko‘rish lozim. Shaxsning ijtimoiy shakllanishida san’at alohida o‘rin tutib, uning yuksak namunalari badiiy muzeylarda jamlangan. Davr va madaniyatlar orasidagi bog‘lovchi vositasi bo‘lgan san’at atrof-muhitni anglash tajribasini oshirib, insonni ma’rifiy tarbiyalashdan tashqari, eng avvalo unga noma’lum yangi bilimlarni beradi. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. Bolalar muzeyining vatani Angliyadir. Shahzoda Uels tomonidan 1972 yili Londonda Bolalik muzeyi tashkil etildi. Janubiy Kensington muzeyi bo‘limi hisoblangan ushbu muassasada turli antiqa buyumlar, ayniqsa, turli mamlakatlardan keltirilgan kiyim, o‘yinchoqlar to‘plangani bilan tomoshabinlar orasida muzey taniqli bo‘lsa-da, bolalar va o‘qituvchilar bilan ishlashga 1920 yillarda o‘tdi. Muzeyning bugungi dasturi XVII– XX asrlar davomida ro‘y bergan turli tarixiy voqealarni bolalarning chuqur o‘rganishiga ko‘maklashmoqda20. Amerika Qo‘shma Shtatlari bolalar muzeylari dasturlarining asosiy vazifasi bolalarning ongini taraqqiy ettirish, o‘rgatish va ularni muzey to‘plami orqali hayotga tayyorlash hisoblanadi. 1899–1925 yillari Amerikada qator pedagogik nazariyalarga asoslangan muzeylar tashkil etildi21. Bruklin muzeyi asoschisi, tabiat tarixi o‘qituvchisi A.Galupp bo‘lgan. Uning konsepsiyasiga binoan muzey bolalar uchun faqat rang-barang eksponatlarni ko‘rish 19 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва: Советский художник. 1981. – С.11. 20 Макарова Н.Г. Детские музеи Америки: история и современность. Москва, 1997. 21 1901 Смитсон институтининг болалар хонаси. 1913 й. Бостон, 1917 й. Детройт, 1925 й. Индианаполис болалар музейлари. Москвада 1920 йили Ўйинчоқлар музейини Н.Д.Бартрам – ўйинчоқчи рассом ташкил этган. Ундан ўн йил ўтиб педагог ва музей арбоби Я.П.Мексин Москвада Болалар китоби музейини ташкил этди. Россияда болалар музейларига янги қизиқиш 1980–90 йиллари маданий-маърифий муассасалар трансформацияси ва маориф ислоҳоти шароитида бошланди. Москвада 1996 йилдан автоном нотижорат ташкилоти «Очиқ болалар музейи» (ОБМ) фаолият кўрсатмоқда. Ilmiybaza.uz - san’at asarining tarixiy-san’atshunoslik mohiyatini bilishi; - tomoshabinlar guruhi qalbiga psixologik yo‘l topa bilishi19. Muzeylar o‘z faoliyatida ta’lim-tarbiyaning nazariy jihatlarini ham hisobga olishlari zarur. Zamonaviy muzeylarning ma’rifiy faoliyatida uchta: anglash, ijodiy va ijtimoiy yo‘nalishlarni ko‘rish lozim. Shaxsning ijtimoiy shakllanishida san’at alohida o‘rin tutib, uning yuksak namunalari badiiy muzeylarda jamlangan. Davr va madaniyatlar orasidagi bog‘lovchi vositasi bo‘lgan san’at atrof-muhitni anglash tajribasini oshirib, insonni ma’rifiy tarbiyalashdan tashqari, eng avvalo unga noma’lum yangi bilimlarni beradi. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. Bolalar muzeyining vatani Angliyadir. Shahzoda Uels tomonidan 1972 yili Londonda Bolalik muzeyi tashkil etildi. Janubiy Kensington muzeyi bo‘limi hisoblangan ushbu muassasada turli antiqa buyumlar, ayniqsa, turli mamlakatlardan keltirilgan kiyim, o‘yinchoqlar to‘plangani bilan tomoshabinlar orasida muzey taniqli bo‘lsa-da, bolalar va o‘qituvchilar bilan ishlashga 1920 yillarda o‘tdi. Muzeyning bugungi dasturi XVII– XX asrlar davomida ro‘y bergan turli tarixiy voqealarni bolalarning chuqur o‘rganishiga ko‘maklashmoqda20. Amerika Qo‘shma Shtatlari bolalar muzeylari dasturlarining asosiy vazifasi bolalarning ongini taraqqiy ettirish, o‘rgatish va ularni muzey to‘plami orqali hayotga tayyorlash hisoblanadi. 1899–1925 yillari Amerikada qator pedagogik nazariyalarga asoslangan muzeylar tashkil etildi21. Bruklin muzeyi asoschisi, tabiat tarixi o‘qituvchisi A.Galupp bo‘lgan. Uning konsepsiyasiga binoan muzey bolalar uchun faqat rang-barang eksponatlarni ko‘rish 19 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – Москва: Советский художник. 1981. – С.11. 20 Макарова Н.Г. Детские музеи Америки: история и современность. Москва, 1997. 21 1901 Смитсон институтининг болалар хонаси. 1913 й. Бостон, 1917 й. Детройт, 1925 й. Индианаполис болалар музейлари. Москвада 1920 йили Ўйинчоқлар музейини Н.Д.Бартрам – ўйинчоқчи рассом ташкил этган. Ундан ўн йил ўтиб педагог ва музей арбоби Я.П.Мексин Москвада Болалар китоби музейини ташкил этди. Россияда болалар музейларига янги қизиқиш 1980–90 йиллари маданий-маърифий муассасалар трансформацияси ва маориф ислоҳоти шароитида бошланди. Москвада 1996 йилдан автоном нотижорат ташкилоти «Очиқ болалар музейи» (ОБМ) фаолият кўрсатмоқда.