Ilmiybaza.uz MUZEYNING ILMIY MA’LUMOTNOMA APPARATI. MUZEYLARNING ILMIY TADQIQOTCHILIK FAOLIYATI REJA: 1. Umumiy tushunchalar. 2. Kataloglar tizimi. 3. Yo‘lko‘rsatkichlar tuzumi. 4. Muzeylar tadqiqot markazlari. 5. Muzeyshunoslikning tadqiqot predmeti. Ilmiybaza.uz Muzey ashyolariga ilmiy — ma’lumotnoma apparatini tuzish ishi muzey ishining muxim tarkibiy qismidir. Ashyolardaya imkon qadar samaralya foydalanish uchun ular o‘rganilib, taxlil qilinib hujjatlarning tarkibi, mazmuni manzili to‘g‘risidagi ma’lumotlar qisqa umumlashgan shaklga keltiriladi. Har bir muzeyda ashyolarni kataloglashtirish ishlari amalga oshiriladi. Kataloglar tuzish sxemalarini ishlab chiqish, hujjatlarni topish, tanlab olish, bayon qilish, shuningdek kataloglar turlarini, ularni tuzish usullarini aniqlash kataloglashtirish predmetini tashkil etadi. Kataloglar tarmoq, mavzu, muammo, masala, familiyalar, sanalar bo‘yicha birlashtirilgan xujjatlar haqidagi ma’lumotlar katalogdagi bo‘limlar, bo‘linmalar, mavzular va boshqa bo‘laklarni tashkil qiladi. Kataloglar ikki hil qoidaga asosan tuziladi: 1. Mantiqiy tuzilishdagi kataloglar (bunda ma’lumotlar mantiqiy bog‘lanadi) Bunga sistematik, xronologik(davriy) mavzular asosida tuzilgan kataloglar misol bo‘la oladi. 2. Alfavit tuzilishli kataloglar, mantiqiy bog‘lanmagan holda tuziladi. Muzey ishini osonlashtirish uchun tuzilgan kataloglar bir fond yoki mavzu, umuman muzey ashyolari uchun ham tuzilishi mumkin. Yo‘lko‘rsatkichlar ham muzey ishini osonlashtirishga xizmat qiluvchi ilmiy ma’lumotnoma apparatidir. Muzey ishi tarixiga nazar solsak ilmiy — ma’lumotnoma apparatini yaratishga salmoqli hissa qo‘shildi. O‘z FA M.T. Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyidagi tarixiy voqealarga oid yodgorliklarning xarakterli kolleksiyalari katalogi nashr etila boshlandi. Muzeyning ilmiy arxivida 19 asrdan boshlab to shu kunlargacha O‘rta Osiyo territoriyasidagi tarixiy voqealarni ifodalovchi 12 mingdan ziyod hujjatli material bor. «O‘zbekiston kashtachilik katalogi» da Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz so‘zanalari, «19 — 20 asrlar o‘zbek zargarlik buyumlari katalogi» da esa Ilmiybaza.uz 80 predmetning maxalliy nomi bayoni, materiali, ijro texnikasi va naqsh namunalari berilgan. Etnografik kataloglardan tashqari numizmatikaga doir «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi fondidagi 14—15 asrlarga oid O‘rta Osiyo tangalari» katalogi ham nashrga tayyorlandi. Bu katalogga kumush tangalarning 273 xili kiritilgan, 27 xil tanganing chiqarilgan joyi va yili, tangalardagi yozuvlar bayoni berilgan. Bu tangalar asosan, O‘rta Osiyo shaxarlarida, Temuriylar hukmronligi davrida va ularga qarashli territoriyalar — Afg‘oniston, Eron, Iroq, Turkiya, Suriya, Ozarbayjon va Dog‘istonda zarb etilgan. Nashrga tayyorlangan «Muzeyda saqlanayotgan arxiv hujjatlari, qo‘lyozma asarlar va toshbosma kitoblar katalogi» da tarix, adabiyot, san’at qonunchilik va falsafaga oid qo‘lyozmalar, shuningdek, hunarmandchilikning rivojlanishi bilan bog‘liq traktatlar, O‘rta Osiyo davlatlarining muayyan mamlakatlar (Rossiya, Hindiston, Afg‘oniston, Turkiya) bilan diplomatik savdo munosabatlariga bag‘ishlangan hujjatlar, yer —suv munosabatlari, vaqf va boshqa hujjatlar o‘zbek, rus, fors hamda tillarida berilgan. Bundan tashqari, undan O‘zbekiston, Hindiston, Peterburg, Qazon, Qrim shaharlarida metografik usulda nashr etilgan kitoblar va O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy — falsafiy hamda siyosiy tafakkurini ifodalovchi o‘zbek, tatar, fors, arab tillaridagi kitoblar ham o‘rin olgan. 1951 yildan boshlab «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi ishlari» deb nomlangan to‘plam muzey tomonidan chiqarilmoqda. 1951 yilda chiqqan birinchi to‘plam asosan muzey fondlaridagi O‘zbekiston axolisi va territoriyasiga doir tarixiy, etnografik, arxeologik va antropologik materiallardan iborat edi. 1954 yili ana shu ishlarning ikkinchi to‘plami nashrdan chiqdi. Bu to‘plamda muzeydagi arxeologik fondlarga oid maqolalar ko‘pchilikni tashkil etdi. 1958 yili mazmuni va maqolalar soniga qaraganda avvalgilaridan ancha yirik bo‘lgan uchinchi to‘plam nashr etildi. 1963 yili to‘rtinchi to‘plam o‘rniga muzeyning tarixshunoslik va muzeyshunoslik xarakteriga oid ilmiy — tadqiqotchilik faoliyatini ochib beruvchi 16 maqolani o‘z ichiga olgan «O‘zbekiston tarixiga oid materiallar» deb Ilmiybaza.uz nomlangan O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining maqvlalar to‘plami bosmadan chiqdi. 1966 yili muzey kollektivining etnografik va ilmiy — ma’rifiy ishlari, ashyoviy yodgorliklar fondining arxeologik kolleksiyalari bayon qilingan «O‘zbekiston tarixiga oid materiallar» ning navbatdagi soni nashr etildi. Uncha katta bo‘lmagan tanaffusdan so‘ng 1973 yili «O‘zbekistonda muzey qurilishi tarixidan», va «So‘z tarix va madaniyat yodgorliklariga» deb nomlangan ikki to‘plam nashrdan chiqdi. O‘zbekiston muzeylari o‘zlari nashr etgan yo‘l ko‘rsatkichlari orqali ham o‘z eksponatlarini targ‘ib qildilar. Masalan: 1956 yili O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi «Muzey zallari bo‘ylab yo‘l ko‘rsatkich» nashr etdi. Keyinchalik muzey ekspozitsiyalari qayta qurilishi munosabati bilan 1961 yili u qayta nashr qilindi. 1956 yili Farg‘ona viloyat o‘lkashunoslik muzeyining ilmiy — tadqiqot va yig‘uv to‘plov faoliyatiga qisqacha ta’rif berilgan yo‘l ko‘rsatkich bosmadan chiqdi. 1957 yili Namangan muzeyi «Zallar bo‘ylab qisqacha yo‘llanma» ni nashr etdi. 1967 yili Marg‘ilondagi Y.Oxunboboev muzeyining yo‘l ko‘rsatkichi nashr etiddi. 1971 yili Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining eng diqqatga sazovor eksponatlarga ilmiy sharxlar berilgan «Muzey zallari bo‘ylab» risolasi chop qilindi. Muzeyda yig‘ilgan noyob hujjatlar, foto va ilmiy ma’lumotlar asosida muzey olimlari tomonidan ilmiy albomlar chiqarila boshlandi. 1971 yili O‘zbekiston nashriyoti tomonidan Yo‘ldosh Oxunboboevning ko‘p qirrali hayoti va davlat arbobi sifatidagi faoliyatini ko‘rsatuvchi albom chop qilindi. 1977 yili tugilgan kunining 80 yilligiga bag‘ishlab O‘z XKS ning birinchi raisi, yirik davlat arbobi F.Xo‘jaevga bag‘ishlangan ilmiy albom chop etildi. 1978 yilda esa «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi 100 yoshda» nomli monografik albom o‘zbek va rus tillarida chiqarildi. Yana shu yili O‘zbekiston Madaniyat Vazirligi va O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi ilmiy xodimlari hamkorligida «O‘zbekiston muzeylari» nomli qisqa yo‘l ko‘rsatkich chop etildi. Muzeylarning barcha ilmiy tadqiqotchilik faoliyati uzoqqa mo‘ljallangan reja asosida amalga oshirildi va Respublikaning Bosh muzeylari Ilmiybaza.uz tomonidan yo‘naltirilib qurildi. Muzey xodimlari olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari matbuotda e’lon qilingan ko‘p sonli maqolalarda o‘z ifodasini topdi. Muzeylarning eng mo‘xim masalalaridan biri ularning ilmiy — tadqiqotchilik faoliyatlaridir. Bu faoliyat orqali muzeylar o‘z manbalarini boyitish bilan birga muzeylardagi ashyolar vositasida tarix qirralarini ochishga katga xizmat qiladi. Zero muzey ashyolari o‘tmishning jonsiz guvohlari, hujjatlaridir. Tadqiqotlar muzeylar ilmiy faoliyatining eng asosiy bo‘g‘inlaridandir. Ilmiy tadqiqotlar natijasida ashyolarni ta’mirlash, muzey kolleksiyalarini saqlash va qo‘riqlash ekspozitsiyalar yaratish, tomoshabinlarga xizmat ko‘rsatish va boshqa harakatlar darajasi aniqlanadi. Muzey polufunksional muassasadir, shu tufayli uning tadqiqotchilik darajasi ham keng va ko‘p xarakterlidir. Masalan, ekspozitsiya —nafaqat maxsus ilmiy, balki muzey, psixologik — pedagogik, ijtimoiy va boshqa tadqiqotlar natijasidir. Muzey tadqiqotchilik ishining murakkab tomoni shundaki tarmoq muzeylarida (masalan, adabiyot, tabiiy, tarixiy) o‘sha sohani mukammal bilish bilan muzeyshunoslikning ilmiy asoslarini ham chuqur bilish talab etiladi. Turli soxalarni o‘rganish muzey ishini rivojlantirishga mo‘ljallanadi. Muzey ilmiy — tadqiqotchiligi diqqat markazida muzey ashyosi turadi. Bundan tadqiqot muzey tadqiqotchiligining maxsus turiga kiradi. Tadqiqot ashyoning manbaiy qimmatini aniqlashga, tabiat va jamiyat rivojlanishini xujjatlashtirishga, ashyolarni saqlashga, hamda bilimlarga manbaviy asos bo‘lishga, estetik zavq berishga, hissiyot uyg‘otishga xizmat qiladi. Keyingi vaqtlarda muzeyga maxsus ilmiy — tadqiqot instituti sifatida qaralmoqda. Tarix muzeylarining ham ilmiy — tadqiqotchilik faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tarix muzeylari muzeyshunoslikning o‘ziga xos xususiyatlari bilan birga umum tarix fanlarining o‘zaro bog‘lanishi va umumiy qarashlariga tayanadi. Ilmiybaza.uz Unda tarixiy rivojlanishining ob’ektiv xususiyatlari, hozirgi va kelgusidagi rivojlanishi, o‘zaro bog‘liqligi xolisona yoritilishi kerak. Olimlar, xususan, muzeyshunos olimlar o‘tmishdan ajdodlardan qolgan boy ilmiy — madaniy merosni tarixiylik, xolislik, taqqoslash, tanqidiy va boshqa uslublar asosida o‘rganadilar. Ularning ilmiy izlanishlari tarixni aniq va xatolarsiz jonlantirishga xizmat qilishlari kerak. Tarix muzeylarining tadqiqotchilik faoliyatiga jakiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy rivojlanishi masalalarini tadqiq etish kiradi. Ashyoviy, tasviriy va yozma manbalar tadqiqot ob’ektiga kiradi. Tadqiqotdan maqsad bu ashyolarning tarix fanida tutgan ahamiyatini o‘rganish, o‘rganilgan yangi ma’lumotlarni ilmiy doiraga tadbiq etish, bu orqali tarix fanini yanada boyitish, ishonchliligini tasdiqlash va boshqalardan iboratdir. Mustaqillik yillarida muzey tadqiqotchiligi ayniqsa rivojlanmoqda. Sovet davri muzeylarining ilmiy tadqiqotchiligidan butungi kun muzeyshunosligidagi tadqiqotlar shu jihatlari bilan farq qiladiki, avvalo muzey mafkuradan xoli, u milliy tariximizni ilmiy va xolis yaratishga xizmat qiladi. Hukumatimiz sa’yi — harakatlari bilan 1999 yildan muzeylar faoliyatiga bag‘ishlangan «Moziydan sado» jurnalining chop etilishi ham muzey tadqiqotchiligi haqida kengroq ma’lumot olishga xizmat qiladi.