ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ “МАНБАШУНОСЛИК ВА АРХИВШУНОСЛИК” КАФЕДРАСИ “МУЗЕЙШУНОСЛИК ВА АРХИВШУНОСЛИК” ФАНИДАН ЎҚУВ – УСЛУБИЙ МАЖМУА Билим соҳаси: 200000 – Ижтимоий соҳа, иқтисод ва ҳуқуқ Таълим соҳаси: 220000 – Журналистика ва ахборот Таълим йўналиши: 5120300 – Тарих (жаҳон мамлакатлари бўйича) (2-курс 3-4 семестрлар учун) ТОШКЕНТ – 2018 Мазкур ўқув услубий мажмуа ЎзМУ Кенгашининг 201_ йил “__” __даги “___” – сонли мажлисида муҳокама қилиниб, тасдиққа тавсия этилган фан дастури асосида ишлаб чиқилган. Тузувчи: Раҳмонқулова З.Б. – ЎзМУ Тарих факультети “Манбашунослик ва архившунослик” кафедраси доценти, т.ф.н. Дусчанов Р.Р. – “Манбашунослик ва архившунослик” кафедраси ўқитувчиси Саидбобоев З.А. – ЎзМУ Тарих факультети “Манбашунослик ва архившунослик” кафедраси доценти, т.ф.н. Ҳамидова М.С. – “Манбашунослик ва архившунослик” кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди Тарих факультети декани: 2018 йил “____”_________________________________ А.Муминов “Манбашунослик ва архившунослик” кафедраси мудири: 2018 йил “____”______________________________З.Раҳмонқулова I. ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИ МУНДАРИЖА I.Ўқув материаллари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . а) Маърузалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . б) Семинарлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II.Адабиётлар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.Мустақил таълим машғулотлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.Глоссарий . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V.Иловалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . а) Фан дастури . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . б) Ишчи фан дастури . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . с) Тестлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.Тарқатма материаллар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.Баҳолаш мезонлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-МАВЗУ: МУЗЕЙШУНОСЛИК ФАН СИФАТИДА РЕЖА: 1.Музейшунослик фаннинг предмети, мақсади ва вазифалари. 2.Асосий тушунчалар. 3.Музейшунослик услублари. Таянч тушунча ва иборалар: «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация. Музейшунослик – музейларнинг тарихи ва ижтимоий вазифалари, музей ишининг назарияси ва методикаси масалаларини ўрганувчи фан ҳисобланади. Музейшунослик музей иши назарияси, музей иши тарихи, музей манбашунослиги, музейшуносликнинг илмий методикаси каби тармоқларга бўлинади. Музейшуносликда музейларнинг табиат ва жамиятни ўрганиш билан узвий боғлиқ бўлган манбаларни тўлдириш, музей буюмларини илмий ҳужжатлаштириш, ўрганиш ва сақлаш:, экспозиция ва кўргазмалар ташкил этиш, илмий – маърифатпарварлик фаолияти ва бошқаларда намоён бўладиган социал функциялари устида тадқиқотлар олиб борилади. Шунингдек музейларни тўлдириш, ёдгорликларни ҳисобга олиш, сақлаш ва реставрация қилишнинг илмий принципларини ўрганади. Музейшунослик деганда одатда «музей иши ҳақидаги фан», «музейлар ҳақидаги фан» ёки қиска қилиб айтганда «музей назарияси» тушунилади. Лекин бу юзаки тасаввур бўлиб, ҳозирги кунда шу билан кифояланиб бўлмайди. Шундай экан музейшунослик тушунчасининг ҳал қилувчи аниқловчи белгиси ва формулирокасини аниқлаш вазифаси пайдо бўлади. Ягона ва ҳамма тан оладиган илмий таъриф ҳозирча мавжуд эмас. Бундай мураккаблик фақат музейшуносликки хос бўлмасдан, янги пайдо бўлган кўплаб фанларда ҳам мавжуд. Музейшунослик (камида XVI асрдан бошлаб) тажрибаларни умумлаштириш ва материалларни тизимлаштиришнинг узоқ йўли орқали ўзининг назарий тизимини, услубини ва фанлар ичидаги ўзининг ўрнини аниқлай бошлади. Лекин фақат кейинги ўн йилликларда асосий тушунчаларнинг шаклланиши, фаннинг умумий назарий элементларининг яратилиши музейшуносликнинг ривожланишини белгилаб берди. Музейшуносликка оид адабиётларда илмий фан бўлган музейшунослик бир хилда тадқиқ қилинмайди. Кўплаб мамлакатларда музейшуносликка мустақил фан сифатида қаралади, лекин унинг характерли белгиларини аниқлашда айрим тафовутлар, келишмовчиликлар мавжуд. Бундан ташқари айрим мамлакатлардаги олимлар музейшуносликнинг махсус фан сифатида шаклланиши мумкинлигини бутунлай рад қилишади. Шуларга қарамасдан ҳозирги кунда музейшунослик музейларнинг Халқаро Кенгаши (ИКОМ) томонидан тўла тан олинди. Шундай қилиб, музейшуносликка таъриф берадиган бўлсак, Музейшунослик – бу ижтимоий фан бўлиб, социал информацияларни тўплаш, сақлаш жараёнларини, билимларни ва ҳиссиётни билиш ва музей предметлари орқали етказиб беришни, музей ишини, ижтимоий институт сифатида музейни, унинг социал функцияларини ва турли ижтимоий иқтисодий шароитларда уларнинг амалга ошириш формаларини ўрганади. Лекин ўрганишнинг предмети, ўрганишнинг объектидан фарқ қилиб, доимо ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши керак ва ана шу ўзига хослик мустақил илмий фаннинг муҳим белгиси ҳисобланади. Уни топиш ва лойиҳалаш керак бўлади. Ҳозиргача олиб борилган илмий изланишларга таяниб, музейшуносликнинг предметини қуйидагича белгилаш мумкин: Музейшуносликнинг предмети – социал ахборотларни тўплаш ва сақлаш жараёнларининг, билимларни, анъаналарни, тасаввурларни ва ҳиссиётини англаш ва музей предметлари орқали етказиб беришнинг, музейнинг, музей ишининг пайдо бўлиши, ривожланиши ва ижтимоий доирасини ўрганишдан иборатдир. Энди музей предмети тушунчасига аниқлик киритиш керак. Бу масалага олимлар XVII асрдаёқ аниқлик киритишга ҳаракат қилишган. И.Д.Майорнинг уринишлари бунга мисол бўла олади. У музейда сақаланадиган предметларга реал, тўла, ҳаққоний, қудратли ва узоқ вақт сақланадиган нарсалар сифатида қараган. XIX асрга келиб фаннинг ихтисослашуви шунга олиб келдики, музейларда сақланаёттан предметларга кўпроқ турли фанларнинг манбалари сифатида санъат асарлари, табиат парчалари сифатида қарала бошланди. Буларнинг барчасини умумлаштирувчи «коллекцион предмет» деган тушунча пайдо бўлди. Ҳозирги пайтда музей предмети деганда асл нусхадаги ҳужжат аҳамиятига эга бўлган ва музей соҳасига мос тушадиган инсон фаолиятининг натижаси ёки табиат ҳаёти тушунилади. Ҳозиргача фан тўплаган маълумотларга асосланиб музей предмети – бу реал воқеликдан ажратиб олинган, музей аҳамиятига эга бўлган, музей тўпламига киритилган ва узоқ вақт сақланиши мумкин бўлган предметдир. У ижтимоий ёки табиий-илмий ахборотларни ташувчи – билимлар ва руҳий кечинмаларнинг асл манбаи, маданий – тарихий бойлик – миллий мулкнинг бир бўлаги хисобланади. Айтилганлардан хулоса қилиб музейга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Музей – бу социал ахборотларнинг тарихан ўзаро боғловчи кўп функцияли институт бўлиб, маданий – тарихий ва табиий – илмий бойликларни сақлашга, ахборотларни тўплашга ва музей предметлари орқали тарқатишга мўлжаллангандир. Музей турли жараёнларни, табиат ва жамият ҳодисаларини хужжатлаштиради, музей предметларининг коллекциясини тўлдиради, сақлайди, ўрганади, шунингдек улардан илмий, ташвиқотчилик ва маърифий – тарбиявий мақсадларида фойдаланилади. Музейшуносликда қўлланиладиган услублар: 1. Музей предметларини тадқиқ қилишда, музей коммуникациясини амалга оширишда ижтимоий ва табиий фанларнинг ҳар хил услублари қўлланилади. Жумладан, махсус ва ёрдамчи тарих фанларининг, санъатшунослик ва адабиётшуносликнинг услублари кенг қўлланилади. Музей экспозициясини ва кўргазмасини тайёрлашда, музейга келувчиларни ўрганишда ва турли формадаги таълим - тарбиявий фаолиятини амалга оширишда педагогика ва психологиянинг услубларидан ҳам фойдаланилади. Музей предметларини реставрация ва консервация қилишда табиий фанларнинг услублари – рентгенография, спектография ва бошқа услублар қўлланилади. Кўплаб табиий ва ижтимоий фанларда мавжуд бўлган дала тадқиқотлари услубидан фойдаланилади. Бу услуб мавжуд бўлган ва амал қилинаёттан тизимларни ўрганишда қўлланилади. Жамият ҳаётини бевосита кузатиб бориш услубидир. 2.Экспозиция соҳасидаги тадқиқот, уни ўзлаштириш, консервацияга оид иш, музей предметларини реставрация қилиш экспрементал услубни қўллашни талаб қилади. Бу услубларнинг барчаси музейшуносликда ўрганиш предметининг хусусиятига қараб бир ҳолатдан бошқа холатга ўтиб туради. Музейшуносликда қўлланиладиган илмий услублар ҳозирча ана шулардан иборат. Албатта фаннинг ривожланиши билан у қўлланадиган услублар ҳам кўпая бораверади. Музейлар кўп асрлик тарихга эга. Мисол тариқасида қадимги Юнон музейларини келтириш мумкин. Музейларнинг дастлабки ватани Юнонистондир. Юнонистонда Геликон тоғи атрофида музаларга бағишлаб ҳар беш йилда бир марта байрамлар ўтказилиб.унда шоирлар, рассомлар, ва ҳайкалтарошларнинг ўзаро мусобақалари бўлиб турган. Музейлар айниқса Европада Уйғониш даврида ривожланган. 15 асрда Италияда илк маротаба оммавий музей очилган. Лондондаги Британия музейи (1753), Париждаги Лувр музейи (1793) ва бошқалар ҳам Европадаги илк оммавий музейлардан ҳисобланади. Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон музейлари ҳақида гапириладиган бўлса, санъат асарлари, бадиий бойликлар, одамлар сиғинадиган ҳайвонлар, худоларнинг ҳайкаллари ва ёзувлари қадрланган ва йиғиб борилган, аммо оммавий музейлар юртимизда рус босқинидан кейин пайдо бўлган. 2. МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОНДА МУЗЕЙ ИШИ ТАРИХИ РЕЖА. 1. Музейларнинг шаклланиш тарихи. 2. Рус босқини даврида музей иши. Таянч тушунча ва иборалар: «Буюк ипак йўли», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Ўрта Осиё халқлари қадимдан Яқин Шарқ ва Ғарб давлатлари, яъни Урарту, Миср, Греция, Бобил, Рим кабилар билан иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатганлар. Ўрта Осиё заминида ўтган машҳур «Буюк ипак йўли» Шарқий Осиё ва Ҳиндистонни Ўрта ер денгизи мамлакатлари билан боғлар эди. Бундай жозибали ўлка барча давлатларда чет эл истилочиларининг диққат марказида бўлган. Шу сабабли тақдир тақазоси билан Ўрта Осиёнинг тарихий қисмати жуда оғир кечди. Босқинчилик урушлари, ҳукмрон доираларнинг ўзаро ички зиддиятлари туфайли тўс – тўполонлар ҳам тез – тез юз бериб турган. Доимий қирғинлар туфайли бетакрор саройлар, гўзал шахарлар, ноёб иншоотлар вайронага айланиб, йиғилган бебаҳо маданий бойликлар ғолиблар ўлжаси бўларди. Муаррих Мухаммад Наршаҳийнинг гувохлик беришича, араблар Пойкант жангларидан ҳисобсиз тилло, кумуш буюмлар, қурол аслаҳалар, қимматбаҳо кийим – кечаклардан иборат катта ўлжа билан қайтганлар. Араб истилоси даврида хазина тўплаш, маданий бойлик жамғариш ишларида дурустроқ силжиш юз бермади. Ўрта Осиёда мустақил Сомонийлар давлатининг (IX – Хасрлар) барпо бўлиши бу борада тубдан ўзгариш қилди. Бу даврда сарой бойликларидан ташқари, катта кутубхоналар, архивлар ташкил этилди. Тарих гувохлигича, X асрдаги Бухоро ва Шероз амирликлари кутубхоналарида инсоният яратган кўплаб нодир китоблар бўлган. Ғазнавий сулоласининг асосчиси Мухаммад Ғазнавий ҳам жуда кўп китоблар тўплаган. Хоразмшоҳ Мухаммад мамлакатнинг равнақи йўлида катта ишлар қилди. Гўзал саройлар, қасрлар, мақбаралар қурди. Нодир моддий – маънавий бойликлар тўпланди, аммо бу бетакрор санъат ва маданият ёдгорликлари, бутун шаҳар мўғул босқинчилари истилоси туфайли йўқотилди. Кутубхоналар ёндирилди, маданий ҳаёт 100 йиллар орқага чекинди. Орадан 150 йил ўтгандан сўнг Ўрта Осиёда фан ва маданият қайта куртаклай бошлади. Айниқса, Амир Темур томонидан ягона марказлашган давлат тузилиши ва Самарқанднинг пойтахт қилиниши катта бойликларнинг тўпланишига сабаб бўлди. Меъморий ёдгорликлар, мақбаралар, масжид – мадрасалар, саройлар қурилди. Амир Темур забт этган мамлакатлардан қадимий қўлёзмалар, хон, амирларга тегишли ёзишма ва элчилик ҳужжатлари, мусулмон дунёсининг муқаддас китоби бўлмиш «Усмон Қуръони»нинг асл нусхасини Самарқандга келтирди. Дунёга машҳур Темур кутубхонасини барпо этди. Темурнинг севикли набираси, Шарқнинг буюк астроном олими Мирзо Улуғбек бу кутубхонани янада бойитди. Темурий ҳукмдорларнинг ҳаммаси маданиятни ривожлантиришга катта ҳисса қўшдилар. Маълумотларга кўра, Алишер Навоийнинг жуда катта, нодир, қўлёзмаларга бой шахсий кутубхонаси бўлган. Бу кутубхонадан тарихчи Хондамир, мусаввир Бехзод ва бошқа олиму фозиллар фойдаланганлар. Бухоро-Хива хонликларида ҳам нодир қўлёзмалар коллекциясини тўплаб сарой ва шахсий кутубхоналар барпо этиш одат бўлган эди. Хива хони Мухаммад Рахим II, (Феруз таҳаллуси билан машҳур шоир 1865–1910) кутубхона барпо этиб уни дунёнинг ҳар чеккасидан келтирилган нодир қўлёзмалар билан бойитиб боради. Ўрта Осиёда биринчи бўлиб Хивада литография ташкил қилиб, ноширлик санъатини ривожлантирилади. XIX асрда Хива хонлиги ўзининг китоб хазинаси билан дунёга машҳур бўлади. Бу ерда араб, форс – тожик тилларидаги қўлёзмалар ўзбек тилига таржима қилинган. Қўқон хонлигида ҳам бой кутубхона бўлиб, нодир қўлёзмаларга эга эди. Бу даврда Ўрта Осиёнинг йирик шаҳарлари Фарғона, Бухоро, Қўқон, Тошкент ва бошқа шаҳарларда китоб ихлосмандлари бўлиб, улар жуда катта маблағ сарфлаб нодир қўлёзмаларни йиққанлар. Масалан: Тошкентда Жўрабекнинг шахсий қўлёзмалар коллекцияси машҳур эди. (1906 йилда ўлдирилган.), Боқижон бой, Қози Мухиддин, Андижондаги Дукчи Эшон кутубхоналари, Бухорода яшаган Қози Шарифжон Махзун Зиёнинг кутубхонаси ва ундаги қўлёзмалар ўзининг нодирлиги ва қадимийлиги билан машҳур эди. Шундай қилиб, юқоридаги фактлар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, Ўрта Осиё диёрида моддий ва маънавий ёдгорликларни тўплаш асрий анъана бўлиб, миллий хусусиятларга, ислом дини урф одатларга риоя қилган ҳолда амалга оширилган. Ўрта Осиёлик буюк алломаларнинг қомусий, шох асарлари XII асрдан Оврупа мамлакатларида лотин тилига таржима қилиниши, дунё фани ривожига катта ҳисса қўшди. Шарк, мамлакатларида эса, бу шоҳ асарлар кутубхоналарнинг олтин фондига айланди. Қадимдан Оврўполик олимлар, хукмрон доиралар Ўрта Осиё халқларининг тарихи, маданияти ва маданий ёдгорликларини эгаллашга ҳаракат қилардилар. Кейинги даврга келиб, Ўрта Осиёдан фақат ерли муаллифларнинг қўлёзмалари эмас, балки Шарқдаги буюк мутаффаккирларнинг фақат номларигина маълум, аммо ўзи топилмаган асарлари ҳам худди шу ердан чиқиш мумкин деган мулоҳазада бўлдилар. Дарҳақиқат, уларнинг тахминлари тўғри чиқди ва изчил олиб борилган ҳаракатлари натижасида Ўрта Осиёнинг маънавий ҳазиналари Оврўпо – Осиё давлатларининг мулкига айланди. Бу ишлар хилма – хил йўллар билан амалга оширилди: бу бойликлар хонликларга келган элчиларга совға сифатида берилди, савдогарлар, атайлаб келган сайёхларнинг ҳаракатлари, ўртададаги воситачилар орқали ва босқинчилик ҳаракатлари туфайли хорижий мамлакатларга чиқа бошлади. Масалан: 1740 йили Эрон шоҳи Нодиршоҳ Ўрта Осиёни босиб олади ва Амир Темур мақбарасидан кўп ёдгорликларни олади: Темур қабри устидан нефрит тоши, соҳибқироннинг мақбарага қўйилган олтин сопли қиличи ва қалқонлари, қабр устига қўйилган Қуръон Самарқанддан босиб олинган бехисоб ўлжалар ичида олиб кетилади. Аммо Темур қабри тошини йўлда синиб қолгани учун тезикда қайтаради. 1831 – 1833 йилларда Ост – Индия компаниясининг лейтенанти Александр Бёрнс Бухорода яшаб, қадимий тилла ва кумуш тангаларни йиғади ва 200 дан ортиқ нодир нумизматика коллекциясини барпо этиб, Британия музейига тақдим этади. Ҳозир бу коллекция бебахо ҳисобланади. АхММО бу борада Рус империяси алоҳида кенг кўламда «изланиш» ишларини олиб борди. Бу жараён айниқса XIX асрга келиб жуда авж олди. Петербургдаги Осиё музейининг директори, шарқшунос олим X. Д. Френ 1834 йил Ўрта Осиёдан излаб топилиши мумкин бўлган Шарқ муаллифларига мансуб «Юз асарнинг хронологик рўйхати» ни тузиб чиқди. Оренбург божхонасига савдогарларни жўнатиш ва кўрсатилган қўлёзмаларни Петербургга юбориш ҳақида фармойиш берилди, бу вазифа буюрганидан ҳам аъло даражада бажарилиб, Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари тарихи географиясига доир қимматли қўлёзмалар Петербургга оқиб кела бошлади. Бу Ўрта Осиё моддий ва маънавий ёдгорликларининг олиб келинишининг биринчи босқичи эди. Шу даврдаёқ Оврўпо давлатлари ва Русиянинг подшо саройлари кутубхоналарида Туркистон ёдгорликлари пайдо бўла бошлади. 1853 йили рус қўшинлари томонидан Оқ масжид қалъасининг қўлга киритилиши пайтида моддий ва маънавий хазиналаримиз рус қўшини томонидан вахшийларча таланди. 1869 йилдан режали ўлжа йиғиш чоралари ишлаб чиқилди. Солдат – офицерлар қўлларига Петербургда ёзилган тавсиянома берилиб қандай нарсаларга аҳамият беришликлари кўрсатилган эди. Асосий мақсад: Туркистон шаҳарлари ва хонликлардан қўлёзмалар, ҳужжатлар, танга, мухр, амалий санъат намуналари, осори – атиқалар, маҳаллий ҳунармандларнинг ижод махсулотлари, гиламлар, мис ўймакорлиги буюмлари, нодир эгар – жабдуқлар, заргарлик буюмлари, айниқса, соплари дур, гавхар тошлари билан безатилган қимматбаҳо металлардан ясалган қилич, ханжар, пичоқлар ва бошқа буюмлар Петербургдаги музей хамда кутубхоналарга жўнатилиши керак эди. Ҳарбий бошлиқлар ва амалдорлар бу қимматбаҳо ёдгорликлардан ўзларига коллекция тўплашни ҳам унутмадилар. 1869 йили Самарқандда Туркистонннинг биринчи генерал – губернатори К. П. Фон Кауфман (1867–1882й) мусулмон дунёсининг муқаддас китоби VII аср Куфа қўлёзма ёдгорлиги «Усмон Қуръони»ни Петербург императорига жўнатди. 1870 йили Бухоро амири фуқаролари қўзғолонини бостириш баҳонасидаги ҳарбий юришда Шаҳрисабз ва Китоб бекларига қарашли жойлардан 97 жилд қадимий қўлёзмалар тортиб олинди. Маданий ва маънавий ёдгорликларни илмий асосда йиғиш 1873 йили Хива хонлигига юриш олдидан жуда мукаммал ташкил қилинди. Бу ишга Петербургдаги рус география жамияти бош қош бўлди. Йирик шарқшунос олим П. И. Лерх хонликда нималарга эътибор бериш ва йиғиш ҳақида мукаммал дастур ишлаб чиқиб Туркистонга юборди. Дастур, яъни «Кўрсатма» типография йўли билан нашр қилиниб солдат ва офицерларга тарқатилди. «Кўрсатманинг» махсус бўлимида архив ҳужжатлари, тилла, кумуш тангалар ва қўлёзма китобларни йиғиш алоҳида қайд этилди. Яна кўрсатиладики, юқоридаги ёдгорликлар, қозихоналар, масжид – мадраса ва хонадонлардан олинсин. Бу ерларда Абу Райхон Беруний, А. Навоий ва бошқа мутаффаккирларнинг қўлёзмалари бўлиши шартлиги кўрсатилади. Ёзилган қўлёзма ва осори – атиқа буюмларини Петербургга жўнатиш Туркистон генерал – губернаторининг фахрий маслаҳатчиси шарқшунос олим А.Л.Кун зиммасига маъмурий йўл билан юклатилади. Солдат ва офицерларни рағбатлантириш йўллари кўрсатилади. Бу пайтда Хива хони шошилинч равишда қочган бўлиб, сарой босқиичилар иҳтиёрида қолган эди. Хон саройи ва ундаги хазиналар талон –тарож этилди, қўлёзмалар ва ҳужжатлар Петербург императори кутубхонасига (ҳозирда С. Шедрин номидаги Петербург давлат кутубхонаси) жўнатилди. Хива хони тахти эса 1874 йилда Москвадаги қурол аслаҳа палатасига топширилди. Бу тахтни илмий тавсиф этган рус олими В. В. Стасов: «Бу тахт Хива ҳунарманд усталарининг маҳорат чўққиси, яъни металлга гул солиш ҳунарининг бетакрор маҳсули» дейди. Хон саройидан олинган қимматли ўлжалар ичида 200 та пул ясайдиган қолиплар, 25 пуд тилла ва кумуш, хон муҳри, 200 дан ортиқ қадимий тангалар, беҳисоб қимматли тошлар ва тиллодан ясалаган заргарлик буюмлари ва кийим – кечаклар бор эди. Бу нарсалар Петербург ва Москва музейларига Эрмитаж, Царскосельский арсенал, Москва политехника музейи, этнография музейи ва бошқа жойларга жўнатилди. Булар бутун дунёдан келтирилган санъат дурдоналари эди. Беҳисоб Хитой чинни идишлари, Эрон, туркман ипак гиламлари, Кашмир рўмоллари, ажойиб чопон ва қурол аслаҳалардан, беҳисоб заргарлик буюмларидан иборат эди. Фақат XVII –XVIII –XIX асрга оид Хитой чиннисидан ясалган буюмлар 1000 дан ортиқ бўлиб бу нарсалар рус офицерларига ўлжа бўлди. 1875–1876 йили Қўқонга юриш бўлди, хонлик тугатилиб, хонлик хазинаси, ундаги қўлёзмалар қимматли мис, тилла, кумуш буюмлар, қурол аслахалр Петербургга жўнатилди. Қўқондан олинган мисгарлик, заргарлик буюмлари шу вақтгача йирик музейлар – Эрмитаж, Британ музейи ва бошқа музейларнинг кўргазмаларида кўрсатилмоқда. Шундай қилиб, Ўрта Осиё халқларининг тўкилган қонлари ҳисобига Туркистон ерида 5 та маъмурий вилоят: Сирдарё, Зарафшон (Самарқанд), Фарғона, Каспий орти вилояти, Еттисув тузилиб генерал – губернаторга қарам бўлди ва Россиянинг тўла маънодаги колониясига айланди. Бухоро билан Хива рус империясининг тобе хонликлари бўлиб қолди. Ўлкада ярим подшо Туркистон генерал – губернатор бўлиб, у чекланмаган ваколатга эга эди. Энди янги вазифа Ўрта Осиёнинг улкан территориясини ўзлаштириш, уни чоризмнинг Шарқдаги истеҳкомига, бойиш манбаига айлантириш, ўлкани мукаммал ўрганиш, яъни ўлкани ер ости ва ер усти бойликларини ўсимлик ва ҳайвонот оламини, тарихини, этнографиясини ўрганиш зарур эди. Бу борада катта дастур ишлаб чиқилди: унда Туркистоннинг қадимги тарихи, моддий ва маънавий ёдгорликлари, географияси, ер ости ва ер усти бойликлари, табиати, ҳайвонот дунёси, урф одатлари, ҳаёт тарзини кенг кўламда ўрганиш ва ўзлаштириш мўлжалланган эди. Шу мақсадда генерал – губернатор хузурида фахрий маслахатчилар штати барпо этилди ва бу лавозимларга шарқ тарихи билимдонлари жалб этилди. Петербургдан шарқшунос олимлар Ўрта Осиёга доимий ва узоқ муддатли командировкаларга келиб маҳаллий коллекционерлар ва шарқшунослар ёрдамида ҳар тарафлама текшириш ўтказар эдилар. Улар ишни археологик қазилмалар ва бетакрор мақбара ва мадрасалардан бошлар эдилар. Бу ишларнинг атижаси ўлароқ, улар ихтиёрида қадимий нодир ёдгорликлар, қимматли манбалар тўпланарди. Бу ноёб манбалар Петербург музей ва кутубхоналарига жўнатилади. Улар Петербургнинг ҳамма шаҳарларига генерал губернатор ваколати билан бориб хон саройлари, мадрасалар, масжидлар, қозихона ва савдогарларнинг шахсий коллекцияларини, моддий ва маданий ёдгорликларни, қадимий нодир қўлёзмаларни изчил равишда қўлга киритиб, саралаб Петербургдаги археоглогия комиссиясига, Осиё музейига ва Император кутубхонасига узлуксиз жўнатиб турдилар. Булардан ташқари шу мақсад йўлида 1867 йилдан то 1917 йилгача Туркистонда 15 тадан ортиқ илмий жамият ва тўгараклар ишлаб турган. 1895 йилда Тошкентда археолог, этнограф ва антропологлар тўгараги ташкил этилиб, унга Николай Петрович Остроумов бошчилик қилди. Тўгаракнинг асосий вазифаси – ўлканинг бой маданияти ва тарихини ўзида мужассамлаштирган ёдгорликларни тўплаш ҳамда ўрганиш бўлди. Бу ишда Петербургдаги император археологлар жамияти билан ҳамкорлик йўлга қўйилган эди. Тўгарак тўпланган ёдгорликлар ҳақида марказга ахборот бериб турар ва марказдагиларнинг тавсияси билан қўлга киритилган ёдгорликларни Петербургга жўнатар эдилар. 1898 йилда Андижон қўзғолонининг сардори Дукчи Эшон кутубхонаси мусодара қилинди. Ундаги 194 нодир қўлёзма тезликда Петербургга жўнатилди. Туркистон хазиналарини марказга юборишда жонбозлик кўрсатган яна 3 чи бир гуруҳ бор эдики, улар маҳаллий ҳаваскор ёдгорликлар мухлислари эдилар. Улар ўлка зиёлилари, рус маъмуриятининг расмий ходимлари ва катта кичик ҳарбий амалдорлар эдилар. Рус тарихининг намояндалари ўзларининг Туркистонда олиб борган илмий ва ёдгорликларни тўплаш ишларида маҳаллий мухлисларга таяндилар. Масалан: самарқандлик Мирза Қосимов, тошкентлик савдогар Акром Асқаров, самарқандлик Мирза Абдулла Бухорий, этнограф Шохимардон Иброҳимов, самарқандлик Абу Саид Махсум, археолог Олим Турди Мирғиёсов ва бошқалар. Булардан ташқари, яна Петербург, Москва музейларидан беҳисоб мутахассислар тез – тез ўлкага келдилар ва ҳисобсиз ёдгорликларни олиб кетдилар. Шундай қилиб, бундай жозибали, афсонавий ўлка рус ҳукмдорларини шошилтириб қўйди. Ўлкада ҳар тарафлама «илмий текшириш» ишлари ривожланиб кетди. Чор ҳукумати Туркистон ўлкаси халқ оммасига миллий жиҳатдан ўзини англаш учун имкон бермас, чунки улар орасида тарихий билимларни кенг ташвиқот қилиш ва улар эътиборини қадимги ёдгорликлар қимматига жалб этиш чоризмнинг мустамлака сиёсатига путур етказади, деб ҳисоблардилар. Лекин Ўрта Осиёни ўз мустамлака мулки деб билган чоризм беқиёс бойликларни ўзлаштириш учун Туркистонни илмий асосда ўрганиш зарурлигини яхши тушунарди. Илмий жамиятлар, Туркистон ўлкасининг тадқиқотчи олимлари, айрим шахслар, айрим муассасалар ўз фондларини Туркистон ўлкаси минералогияси, зоологияси, нумизматикаси, этнографияси, флора, фауна дунёсига оид ажойиб коллекциялар билан тўлдириб олдилар. Шу муносабат билан тарқоқ коллекцияларни бирлаштириш ва уларни Петербургга жўнатиш учун саралаш маркази лозим бўлиб қолди. Бунинг учун энг қулай Марказ музей ҳисобланиб, ўлкада музей ташкил этиш масаласи кўтарилди. Жумладан, А. П. Федченко Туркистон генерал губернаторига тайёрлаган ахборотда «Туркистонни муваффақиятли ривожлантириш учун у билан асосли равишда танишиб чиқиш керак, музей эса бунинг энг яхши воситасидир», деб ёзган эди. Шундай қилиб, А. П. Федченко, И. В. Мушкетов, В. Ф. Ошанин, В. В. Бартольд ва бошқалар Туркистонда музейлар қурилишининг ташаббускорлари бўлдилар. 1876 йил биринчи бўлиб Тошкент музейи (ҳозирги Ўзбекистон тарихи давлат музейи) очилди. Шу пайтдан эътиборан, Ўрта Осиёда бош музейнинг мавжудлиги расман тан олинди. 1896 йили Самарқанд, 1898 йили Еттисув, 1899 йили Фарғона ва Каспий орти (Ашхобот) ўлка музейлари барпо этилди. Экспозицияларнинг мазмунига келсак, унинг асосий вазифаларидан бири чоризм қуролининг Ўрта Осиёдаги ғалабаларини шарафлашдан иборат бўлиб, Туркистонни босиб олишдаги рус генераллари ва офицерларининг кўрсатган «жанговарлиги» мадх этилиб, уларнинг саноқсиз портретлари кўрсатилган эди. Экспозицияларда маҳаллий тилларда изоҳ текстлари берилмасдан, маҳаллий ахоли музейни кўриш ва тушуниш учун қисқача изоҳларга мухтож эди. Умуман, мустамлака маъмурияти музей экспозициялардан, ҳукумрон метрополия ғояларини тарғиб қилиш учун фойдаланар эди. Бу ишда рус буржуазияси, савдогарлар ҳамда корчалонлар, мустамлака табиий бойликларини суистеъмол қилишдаги ўз ютуқларини намойиш этиш ва шу билан ўз маҳсулотларини пуллаш учун реклама яратишга ҳаракат қилар эдилар. Шундай бўлсада, XIX асрда Туркистон ўлкасида дастлабки музейларнинг юзага келиши ўлкада маданиятнинг ривожига қўшилган ҳисса, деб биламиз. Маҳаллий аҳолининг оз қисми зиёлилари музей экспозициялари билан танишиб, ўлкаларининг ўз табиати, ер ости ва усти бойликларидан намуналар кўриб, ўзлигини билишда туртки олган бўлсалар ажаб эмас. 3. МАВЗУ: МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МУЗЕЙЛАР ВА МУЗЕЙ ИШИ. РЕЖА: 1.Ўзбекистон тарихи давлат музейи. 2.Темурийлар тарихи давлат музейи. 3.Қатағон қурбонлари хотираси музейи. 4.Музей соҳасидаги ислоҳотлар. Таянч тушунча ва иборалар: ЮНЕСКО, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Мустақил ватанимизда миллий ўзликни тиклашга алоҳида эътибор берилмоқда. Зеро бизнинг юрт аждодларининг тарихда кўрсатган буюк хизматларини холис ўрганиш ва тарғиб этиш алоҳида аҳамият касб этади. Совет даврида фақат «Қизил империя» мафкурасига хизмат қилган музейлар эндиликда миллий ўзликни англашга хизмат қилиши лозим. Мустақиллик даврида музейлар ишига алоҳида эътибор берилмоқда. Бунинг бир қанча омиллари бор: Биринчидан, мустамлакачилик йилларида онгимиздан ўчириб ташланган миллий туйғуларни қайта тиклаш; Иккинчидан, миллий ғурур, миллий онгни юксалтириш учун унутилган тарихимизни қайта тиклаш; Учинчидан, аждодлар ҳурматини жойига қўйиш, ёш авлодни аждодлар номи ва мероси билан фахрланишга ўргатиш, миллий ғурурини юксалтириш, буюк анъаналарнинг давомчиси этиб тарбиялаш; Тўртинчидан, миллий қадриятларимиз бизга демократик, хуқуқий, қудратли Ўзбекистон давлатини барпо этиш учун «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» ғоясини рўёбга чиқариш учун керак; Бешинчидан, миллий қадриятларимиз мамлакатимизнинг жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллаши келгуси авлодларга озод ва обод Ватан қолдириш учун керак. Ушбу йўналишларга Президентимиз асарларида қайта –қайта тўхталиб ўтмилмоқда. Ана шу мақсадлар ҳукумат сиёсий тадбирларида ўз ифодасини топмоқда. 1998 йил 12 январда «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони эълон қилинди Фармонда асосан Ўзбекистон ҳудудида қадимдан шаклланган музейлар тизимининг шаклланган музейлар тизимини, янада такомиллаштириш, уларнинг халқнинг маънавий – аҳлоқий камолотида тутган ўрнини ошириш, музей фондларида сақланиб келаётган халқимизнинг бой тарихини мустақиллигимизнинг одимларини акс эттирувчи, ноёб, нодир экспонатларни авайлаб асраш, ўрганиш, бойитиб бориш, дунёга олиб чиқиш ва тарғиб қилиш, улардан халқимизнинг онгида миллий ғурур ва ифтихор, истиқлол ва Ватанга садоқат туйғуларини кучайтириш йўлида кенг фойдаланиш, музейларнинг замон талабларига мос юқори малакали мутахассислар билан таъминлаш, моддий – техника базасини мустаҳкамлаб, жаҳон музейшунослиги тажрибаларини қўллашга зарур шароитлар чора тадбирлар– маданият ишлари вазирлиги қошида музейларни қўллаб қувватловчи «Ўзбекмузей» жамғармаси ташкил этилди. Бу жамғарма музейлар фондларида йиллар давомида сақланиб келаётган халқимизнинг бой тарихидан гувоҳлик берувчи ноёб нодир экспонатларни авайлаб асраш, уларни илмий томонларини ўрганиш, таъмирлаш, янги экспонатлар билан музей залларини бойитиш билан шуғулланмоқдалар. Бугунги кунда мамлакатимиз ҳудудидаги турли муассасалар, корхоналар, қурилиш ташкилотлари, қишлоқ, жамоа бошқарув хўжаликлари қошида, шахар, туман, вилоят марказларида, халқ таълими тизимида 1200 дан ортиқ музейлар бўлиб, уларнинг энг йириклари пойтахтимизда жойлашган. Шу билан бирга, ўнлаб ёзувчилар, шоирлар, рассомлар, олимлар ва машҳур санъат арбоблари уй музейлари мавжуд. Бу музейлар халқимизнинг узоқ тарихидан хикоя қилувчи, мозийдан садо берувчи маънавият масканлари бўлиб, миллий мафкура ва тафаккурни ривожлантирувчи, ёшларда миллий ғурур ва ифтихорни юксалтиришда улуғ қадамжолар бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон Вазирлар Махкамасининг «Музейлар фаолиятини тубдан қўллаб қувватлаш масалалари тўғриси» даги 5 март 1998 йил 98 сонли қарори «Ўзбекмузей» жамғармасига, Ўзбекистон музейлар жамоатчилик кенгашининг халқаро музейлар кенгаши – ИКОМга аъзо бўлганлигини ҳисобга олиб, Ўзбекистон музейларига ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш вазифаси топширилди. Ушбу қарорда мамлакат музейларини таъмирлаш, зарур техник воситалар ва замонавий асбоб –ускуналар билан жиҳозлаш ҳамда маблағ билан таъминлаш вазифалари юклатилган. Мазкур қарордан илҳомланган «Ўзбекмузей» ҳодимлари қатор ишларни амалга оширмоқдалар. Мавжуд барча ўзбек музейлари фондидаги экспонатларни ягона рўйхатини тузиш, экспонатларни доимий ҳимоя қилиш шароитларини яхшилаш, сақланаётган экспонатларнинг қатьий назоратини таъминлаш, илмий концепциялар ишлаб чиқиш, хорижий мамлакатлардаги музейларда сақланаётган тарихимизга ва маънавий бойлигимизга оид осориатиқаларни, шунингдек, қадимий қўлёзмаларни рўйхатга олиш, уларни ҳалқимизга таништириш, шунингдек, музейлардаги нодир экспонатларни дунёга олиб чиқиш, жаҳон халқларига таништириш соҳасида тегишли ташкилотлар билан ҳужжатлар ишлаб чиқиш шартномалар тузиш ишларини олиб бормоқдалар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасинин «Ижтимоий ва маънавий муҳитни янада соғломлаштириш тўғрисида» ги ҳамда «Маънавий ва маърифий ислоҳотларни самарадорлигини янада ошириш чора тадбирлари тўғриси»даги қарорларига жавобан қатор тадбирлар ишлаб чиқдик. Шунга кўра, мамлакатдаги барча музейларда ҳар ойнинг бир куни «Очиқ эшикулар куни» деб эълон қилинди. Шу куни музейларга ўқувчилар, талабалар ва бошқа томошабинларга музей ходимлари бепул ҳизмат кўрсатмоқда. Шунингдек, тарихимизнинг ёрқин из қолдирган алломаларга бағишлаб, музейларда «Барҳаёт сиймолар» мавзусида адабий кечалар, «Истиқлол, маънавият ва музей» мавзусида тадбирлар ўтказилиб келмоқда. Айниқса, Имом Бухорий, Ахмад ал – Фарғоний, Камолиддин Бехзод, Жалолиддин Мангуберди, Огаҳий ва бошқа алломаларга бағишлаб музейларимизда ўтказилаёттан тадбирлар ёшларни аждодлар меъросига садоқат рухида тарбиялашда мухим аҳамият касб этмоқда. Тарихиздан маълумки, Турон Моварауннахр, Туркистон дея атаб келинган, «Буюк ипак йўли»да жойлашган Ўзбекистон Шарқ билан Ғарбни боғловчи, уларни иқтисодини, маданиятини, санъатини, тараққиётини боғлаб турадиган бир макон бўлган. «Буюк ипак йўли»нинг вориси сифатида Ўзбекистонга кўплаб мамлакатлар АҚШ, Япония, Германия, Франция ва Италия каби давлатлар жуда катта қизиқиш билан қарамоқда. Улар аждодларимиз меърос қилиб қолдирган музейларимизада сақланаётган ноёб осори – атиқаларни кўриш, қадимий – тарихимиз, бой маданиятимиз билан танишиш истакларини билдирмоқдалар. «Америка Қўшма Штатларида қадимий «Буюк ипак йўли» да жойлашган, уйғониш даврида ҳам, ўрта асрларда ҳам жаҳон тараққиётининг, илм –фан ривожининг ўчоғи, буюк алломалар макон топган, бой тарихи, маданиятга эга бўлган бугун ҳам катта илмий – иқтисодий тараққиёт имкониятларига эга бўлган сизнинг Ўзбекистон Республикангизга ҳурмат, қизиқиш жуда каттадир», – деб ёзибди Ислом Каримовга йўллаган хатида АҚШдаги Марказий Осиё музейи директори, Пенсильвания университетининг профессори, доктор Фредрик Т. Хиберг. Шу мазмундаги хатлар Япониядан, Франциядан, Германиядан, ЮНЕСКОдан, Халқаро музейлардан ташкилоти ИКОМдан тез – тез келиб турибди. Гап шундаки, ҳаммаси ҳам ўз мамлакатларида музейларимиздаги экспонатларни кўчма кўргазмасини ташкил этишни таклиф тмоқдалар. Мустақиллик даврида юртимизда буюк тарихий сиймоларга аталган ҳайкал ва музейлар сони кўиайиб бормоқда. Мустақиллик даврида буюк тарихий сиймоларга аталган хайкал ва музейлар қурилди. 1993 йилда Амир Темур Хиёбони ўртасида Соҳибқирон Амир Темурга Суворий ҳайкал ўрнатилди. 1996 йилнинг 18 октябрь куни мамлакатимиз пойтахти Тошкентда буюк саркарда ва давлат арбоби Амир Темурга атаб Шарқ Миллий меъморчилигининг ноёб ва мўъжизавий намунаси сифатида бунёд этилган Темурийлар тарихи давлат музейининг тантанали очилиш маросими бўлиб ўтди. Президент И.Каримов музей очилиш маросимида сўзлаб «Бугун зўр шодиёна– билан очилаётган Темурийлар тарихи давлат музейи соҳибқирон шаҳсиятига нисбатан юртимиздаги тарихий адолат тантана қилганинг яна бир амалий исботидир. Айтиш мумкинки. Амир Темур ҳиёбони гўзал бир узук бўлса, бу музей шу узукнинг ёқут кўзидир. Музейни зиёрат қилган ҳар бир инсон менинг бу сўзларим шоирона ташбеҳ ёки муболаға эмаслигига ишонч хосил қилади. Бу музейда бизнинг ўтмишимиз ҳам, бугунги кунимиз ва буюк истиқболимиз ҳам бамисоли кўзгуда акс эттандек намоён бўлади. Кимки Ўзбек номини, ўзбек миллатини куч қудратини, адолатпарварлигини, чексиз имкониятларини, унинг умумбашарият ривожига қўшган хиссасини, шу асосда келажакка ишончини эслаш керак. Амир Темурнинг башарият олдидаги ўлмас ҳизматларини маърифатли жаҳон муносиб баҳоламоқда. Соҳибқирон юбилейининг ЮНЕСКО томонидан халқаро миқиёсида кенг нишонланганлиги ана шу эътирофнинг ёрқин далилидир. Шундай қувончли ва ҳаяжонли дамларда Амир Темурдек буюк зот мансуб бўлган миллат фарзандлари эканимизни, томирларимизда Амир Темур шижоати жўш ураётганини ўйласак, англасак, қалбимизни чинакам ифтихор туйғулари қамраб олади. Амир Темур ҳаётининг мазмуни, бетакрор фаолиятининг асосий маъноси – Ватан озодлиги, ватанга мухаббат деган олий қадриятлардан иборатдир. Чуқурроқ ўйлаб қарасак, бу васият айнан биз учун – буюк сохибқироннинг бугунги авлодлари учун айтилган. Бу дунёда халқимиз, миллатимиз, Ўзбекистонимиз бор экан, Амир Темур номи барҳаёт!» Умумий майдони беш минг квадрат метрни ташкил этган бу музей 6 ой давомида қурилиб битказилди. Музей қурилишида бутун мамлакат мутахассислари иштирок этдилар. Тошкентлик қўли гул қурувчилар, чиннисозлик ва керамика, «Миконд» корхоналарининг моҳир ҳунармандлари, «Уста» бирлашмаси, Югославиянинг «Торевик» фирмаси ва бошқа ўнлаб меҳнат жамоалари бу ишга муносиб ҳисса қўшдилар. 1996 йил 1 сентябрда давлатимиз мустақиллигининг 5 йиллик тўйида Тошкентда Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И. А. Каримов ва Халқаро Олимпия Қўмитаси (ХОҚ) раиси X. А. Самаранч Олимпия Шон – шухратмузейининг тантанали равишда очдилар. Музейни очиш маросимида спортчилар, мураббийлар, Жисмоний тарбия ва спорт давлат қўмитаси, Ўзбекистон Олимпия қўмитаси, спорт клублари, ва жамиятлари вакиллари иштирок этишди. Музейни безаш ишларида энг иқтидорли рассомлар ва ҳайкалтаршлар, Ўзбекистон халқ усталари қатнашдилар. Музейдаги энг асосий мавзу – ҳозирги замон Олимпия ўинлари. Экспонатлардаги Олимпия ҳаракати қачон пайдо бўлгани, Ўзбекистон Миллий Олимпия қўмитасининг барпо этилганлиги, мамлакатимизда олимпия ғояларининг тараққий этганлиги, Олимпия Ўйинларининг ўтказилиши ва шу Ўйинларда ғолиб совриндор бўлиб чиққан Ўзбекистон спортчиларининг иштирок этаётганлиги ҳақида ҳикоя қилинади, Музейга ташриф буюрганлар XX аср Олимпия Ўйинларининг шонли тарихида ўз номларини қолдирган бир қатор спортчилар билан танишадилар. Г. Шамрай (гимнастика), С. Бабанина, Н. Устинова (сузиш), В. Дуюнова, Л. Павлова (валейбол), Р. Казаков, А. Фадзаев, ака –ука Хадарцевлар (кураш), Р. Рисқиев (бокс), С. Рўзиев (қиличбозлик), Р Гатаулин (лангарчўп билан сакраш), Л. Ахмедов, А. Хан (чим устида хоккей), Р. Ямбулатов(милтиқдан отиш), Н. Мухаммадиёров (оғир атлетика), О. Чусовита, Р. Ғалиев (гимнастика), Л. Черязова (фристайл) шулар қаторида ўрин олган. Экспозицияларда мустақил Ўзбекистон терма жамоасининг 1996 йили Атланта шаҳрида (АҚШ) Олимпия Ўйинларида иштирок этгани тўғрисидаги қизиқарли маълумотлар алоҳида ўрин тутади. Хорижий мутахассисларнинг эътироф этишларига кўра мамлакатимизнинг спортчиларининг мусобақаларда биринчи марта иштирок этганликлари муваффақиятли чиққан; А. Багдасаров (дзюдо) кумуш медалига, К. Тўлаганов (Бокс) бронза медалига сазовор бўлишди, О. Чусовитина (гимнастика), Р. Галиев (енгил атлетика), Р. Исламов, А. Очилов (кураш) ўз юксак махоратларини қўрсатишди. Ҳар қандай музейда бўлгани каби, катта қизиқиш уйғотган экспонатлар бу ерда ҳам мавжуд. Бу аввало, Ўзбекистон Президенти И. А. Каримов тақдирланган Олимпия олтин нишони ва Осиё Олимпия Кенгаши нишони, шунингдек, турли ҳил бошқа мукофотлар, совринлар, медаллар, фристайл бўйича жаҳон чемпиони Л. Черязованицг шахсий спорт жиҳозлари, Халқаро Олимпия Қўмитаси Президанти X. А. Самаранчнинг музей очлишида топширган эсдалик совғалари, ранг –баранг нишонлар, айниқса, диққатга сазовардир. Олимпия шон – шуҳрат музейи фақатгина ўз фаолияти билан чекланиб қолмасдан, балки Ўзбекистон Жисмоний Тарбия ва спорт давлат қўмитаси, ҳамда Ўзбекистон Олимпия Қўмитаси билан ҳам яқиндан ҳамкорлик қилади: матбуот конференциялари, анжуманлар ўтказиш, спортчиларни мусобақаларга кузатиш, ҳар хил турнирлар ва мусобақаларнинг ғолиблари билан учрашувлар уюштириш каби тадбирларни амалга оширади. Кўпинча, айнан ана шу учрашувлардан кейин спортчилар ўзлари қўлга киритган соврин ва кубокларни мукофот тариқасида музейга топшириб кетадилар. Музей замонавий видео техникаси билан жиҳозлангани туфайли, бу ерда Тошкентда бўлиб ўтадиган турли хил спорт мусобақалари шунингдек, музейда ўтказиладиган матбуот конференциялари, анжуманлар, қутловларни тасвирга тушириш ва кейин оммага намойиш этиш имконияти яратилган. Бу лавҳалардан спорт мутаҳассислари, телевидение ва оммавий ахборот воситаларидан спорт тахририятлари фойдаланадилар. Музейдаги техник жи^озлар, экспонатлар ва жамғармалар, видео махсулотлари, маҳсус адабиётлар ҳар хил спорт турлари мутаҳассислари, Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти талабалари, малака ошириш курслари тингловчиларининг илмий, услубий тадқиқотлар ўтказишларига катта имкониятлар яратиб беради. Музей Лозаннадаги ХОҚ МОК бош қароргохи ҳузуридаги Олимпия Шон – Шуҳрати музейи билан алоқалар ўрнатиш ва ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги тамонлама шартнома имзолаган, экспозициялар ва адабиётлар сони шу йўл билан ахм кўпайиб боради. Олимпия Шон - Шухрати музейи халқаро Олимпия Қўмитаси Президенти X. А. Самаранч томонидан юксак баҳоланган, у музейга «Музей жахонда иккинчи ўринда туради», баҳо берган эди. Мустақиллик йилларида музейлар ривожланиб бормоқда. «Ўзбекистон халқлари тарихи» музейининг янгича асосда қурилиши, унинг экспозицияларининг қайтадан кўрилиб чиқиши шунингдек шаҳидлар хотирасига бағишлаб алоҳида музей ташкил этилиши фикримизнинг исботидир. 4. МАВЗУ: ДАВЛАТ МУЗЕЙ ФОНДИ. МУЗЕЙ ФОНДЛАРИНИ ТЎЛДИРИШ. РЕЖА: 1. Музей фонди тушунчаси. 2. Музей фондларини илмий асосда ташкиллаштириш. 3. Фонд ишларининг асосий йўналишлари. 4. Музей ашёларини ўрганиш услубияти. 5.Музей фондларини тўлдириш. 6. Музей ашёларига илмий паспортлар қўйиш. Таянч тушунча ва иборалар: ЮНЕСКО, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Музей фаолияти музей фондлари орқали амалга оширилади. Музей функцияси бажарилишининг мувафақиятли бўлиши, музей кадрларининг билим манбалари ва эмоционал ва маданий қадриятларни, яхши билишга ва ташкил этишга боғлиқ яъни музей предметларининг ўзига хослиги ва уларнинг тарихий жараёнларни акс эттиришини тўғри тушуна олиш ва ташкиллаштира олишга боғлиқ. Музей фондларини сақлаш, тадқиқ этиш ва илмий, тарбиявий ишларда улардан тўғри фойдаланиш керак бўлади. Фондлар орқали ўтмиш, бугун ва келажакни боғлаш мумкин. Фонд ишларида бошқа йирик давлатларда бўлгани каби тарихийлик, илмийлик, холислик услубиятлари асосий ўринни эгаллайди. Тарихийлик принципи орқали музей ашёлари жамиятнинг тарихий ривожланишининг жонсиз гувоҳи ва натижаси сифатида ўрганилади. Тарихий қонуниятларга алоҳида эътибор берилади. Тарих йўналишидаги музейлар фондларига музей ашёлари, ижтимоий – иқтисодий жараёнларнинг ҳужжатлари, ички ва ташқи сиёсат, маданият тарихига оид материаллар киради. Музей фондлари архив ва кутубхона фондларидан фарқ қилиб тарихий жараёнларни комплекс ҳужжатлаштиради.1) Моддий. 2) Тасвирий. 3) Ёзма. 4) Фоноёзув, кинофильм.(манбалар) Музей учун нафақат семантик информация, балки эътибор жалб қилиш, яъни аттрактив жиҳати ҳамда тўлқинлантира олиш (ҳаяжонлантириш) – яъни экспрессив жихати ҳам бўлиши керак. Музей фондларини илмий ташкиллаштириш. Музей фондлари предметларнинг мураккаб комплекси бўлиб уларнинг ижтимоий аҳамияти бир – биридан фарқланади. Музей фаолиятида ҳам уларнинг роли бир – биридан фарқланади. Музей фондларини илмий асосда тартибга солиш керак бўлади. Уларнинг: 1. – дан музей ашёси эканлигига; 2. – дан илмий ёрдамчи ашё эканлигига эътибор берилади. Фондларни илмий ташкиллаштириш бошқа томондан ҳам катта аҳамиятга эгадир. Фонд предметлари ўзаро қариндошлик белгилари билан фарқланади. Улар материаллар тури, тузилиши, мавзуси, сюжети (ёзма, тасвирий манбалар, киноҳужжат ва фоноёзувлар) жойи, вужудга келган вақти, автори алоҳида шахсга тегишлилиги билан бир – бирига яқин бўлади. Фондларни илмий ташкиллаштиришда информация қиммати (унинг сифати, ҳажми) га ҳам эътибор берилади. Бир ёки бир неча белгисининг ўхшашлиги, илмийлиги, бадиийлигининг бир – бирига яқинлигидан ташкил топган предметлар музей коллекциялари дейилади. Масалан уларга ўзбек ва ғарбий Европа матолари, шарқ қуроллари, қишлоқ хўжалик қуроллари ва бошқалар мисол бўла олади. Коллекциянинг музейга хослиги уни сон ва сифатдан тўлалигига боғлиқ. Коллекция шунингдек ўзаро тарихий жараёнларнинг у ёки бу жиҳатини ҳужжатлаштиришга ҳам боғлиқ. Масалан ғарбий Европа матолари ва шарқ қуроллари Ўзбекистоннинг чет эл билан олиб борадиган алоқаларини акс эттириши керак. Бир коллекциядаги жараёнлар бошқа коллекциядаги мазмунни тўлдириши керак. Фондларни илмий ташкиллаштириш иккита масалани ечади. Биринчидан, предметларнинг фан ва маданият учун аҳамиятини кўрсатади, алоҳида музей ишини юритишда ва предметларнинг юридик жиҳатларини ташкиллаштиришда керак бўлади; Иккинчидан, предметларни сақлаш, тадқиқ қилиш, улардан фойдаланиш каби жиҳатларини ўрганади. Музей фондлари: музей предметлари фонди ва илмий – ёрдам фондига бўлинади. Музейда сақланадиган барча предметлар асосий фонд дейилади. Музей фондлари 2 га бўлинади: 1. Музей ашёлари фонди. 2. Илмий – ёрдам фондлари. Музей ашёлари фонди: Асосий фонд ва алмашув фондига бўлинади. а) Асосий фонд: коллекцион ва дублет фондига бўлинади; Коллекцион фонд: йирик ва типик предметларига бўлинади. Дублет фондига йирик ва типик предметлар киради. б) Алмашув фондига: нойўналиш предметлари ва ортиқча дублет нусха фондлари киради. Нойўналиш фондида ҳам йирик ва типик предметлар фонди киради Ўзаро бир – бирига яқин предметлар ва уларни чуқур ўрганишга максимал йўналиш бера олиш, ўрганиш, тўлдириш, сақлаш, фойдаланиш музей фондлари структураси дейилади. 1. Аниқ асосда бўлинади. Масалан шиша предметларни бир вақтнинг ўзида ҳам материали, ҳам рангига қараб бўлиб бўлмайди. 2. Манбаларни турига қараб бўлиб бўлмайди. 3. Фондларга бўлишда улар бир – биридан фарқ қилиши керак. Мисол учун расм солинган пиёла бир вақтда ҳам моддий, ҳам тасвирий манбага кирмаслиги керак. 4. Мисол учун қуроллар совуқ ва портловчи қуролларга бўлиб унинг аниқ типлари бўлинмайди. Моддий, тасвирий, ёзма манбаларга фоноёзув ва киноҳужжатларга қараб бўлинади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон музейларида тўхтовсиз давом этган йиғув фаолияти туфайли нумизматик, ҳарбий – тарихий, этнографик, зоологик, ботаника ва бадиий характерга эга бўлган катта миқдордаги асл музей ашёлари тўпланди. Йиғилган музей материалларидан фанда фойдаланиш учун даставвал уларни музей ходимларининг ўзлари ўрганиб чиқишлари тақозо қилинади, чунки ҳар бир ёдгорликнинг ҳақиқийлиги ва илмий манба сифатидаги аҳамиятини белгиловчи аниқ илмий паспорти бўлиши лозим. Барча мамлакатларда бўлгани сингари, Ўзбекистонда ҳам музей фондларини тўлдириш ва уларнинг илмий бўлишига катта эътибор берилади. Тўлдиришнинг хусусиятлари унинг режали ва мақсад сари йўналтирилган бўлишида кўринади. Илмий экспедициялар ташкил қилиш табиат ва турмушни режали илмий текширишнинг ягона йўлидир. Экспедициялар тўхтовсиз равишда янги материаАлар топиб турмаса, музейларнинг илмий фаолиятини зарур даражага кўтариш қийин. Кам ўрганилган нохияларда иш юритадиган ва малакали илмий мутахассисларга эга бўлган экспедициялар айниқса яхши самарага эришадилар. Бундай экспедициялар ўтказишдан олдин музей фондларидаги материаллар билан батафсил танишилиб, адабиётлар ўрганилади, бошқа муассасалар: фанлар академияси, қўшни республикалар академиялари илмий – тадқиқот институтларига ўхшаш обрўли муассасалар билан зарур координациялар амалга оширилади. Экспедициялар институт ва музей ходимларининг биргаликда иштирок этиши учун зарур кўникмаларни ривожлантиради, экспонатларни пухта танлаш ва уларга илмий ёндошишни ўргатади, ўзаро ҳамкорлик тажрибасини ҳосил қилади. Экспедиция - йиғув иши музей томонидан бир неча йилга мўлжаллаб олдиндан пухта режалаштирилади. Бундай иш режалари экспозиция вазифалари, илмий тадқиқот ва энг аввало, фондлар аҳволини ҳисобга олиш билан узвий боғлиқ ҳолда тузилади. Ҳар бир экспедиция олдидан у бажариши лозим бўлган ишларнинг илмий режасини акс эттирувчи йиғув рўйхат – жадвали тузилади. Этнография коллекцияларини комплектлашда ҳар бир экспонат рўйхатдан ўтказилиб текширилаётган халқ ёки элат тарихи ҳамда турмуш тарзи билан узвий боғлиқ ҳолда, муайян вазиятда ўрганилади. Ҳар бир этнографик мавзу ёки ҳодиса (турар жой, кийим - кечак, касб – кор, оила ва бошқалар) дала шароити жараёнида тарихан ўрганилади. Материални қатъий илмий асосда танлаш йиғув – тўплов ишининг мажбурий шартидир. Дала шароитида экспонат ҳақида: предмет ва унинг айрим қисмлари номлари (тайёрлаган одам тилидаги маҳаллий номи), нима учун тайёрланганлиги ва фойдаланганлиги, жойлашган райони, тайёрланган вақти сингари барча маълумотлар тўпланади. Демак, дала шароитида коллекция тўплаш илмий – тадқиқот ишлари билан чамбарчас боғлиқдир. Дала шароитида йиғув ишининг асосий шакли бевосита кузатиш, ахборот берувчилар билан сухбатлар ўтказиш ва материални экспедицион лавҳа, кундалик фотосурат сифатида рўйхатга олишдан иборат. Ахборот берувчи ёки унинг жойлардаги ёрдамчилари томонидан тўлдирилган анкетадан ёрдамчи усул сифатида фойдаланилади. Музей коллекцияларини тўплаш – илмий изланиш самарасидир. Буюмни мажмуага қўйиш учун инвентарь китобига ёзиш керак. Аммо олдин унинг нималигини аниқлаш, мазмунини билиш, хақиқийлигига ишонч ҳосил қилиш, унга тўлиқ ном бериш лозим. Музей фондларида шундай буюмлар борки, уларни аниқлаш ва ўрганиш учун йиллаб вақт сарфланади. Шунинг учун кўпинча музей буюмларини ўрганувчи фанни «буюмшунослик» деб атайдилар. Буюмни инвентарь китобига ёзишдан олдин унинг муаллифини, материали ва техникасини, мазмуни, аҳволи ва қаердан келганлигини билиш лозим. Навбатдаги босқич – илмий паспортларни тўлдиришдир. Бунда буюмлар ҳақидаги маълумотлар кенгайтирилиб, тарихий шарҳлар берилади. Намуна учун бир неча илмий паспортни келтирамиз. Буюмнинг номи - чопон. Инвентарь номери 322, қайд қилиш китоби номери 3-1. Бўлим номери 111. Сақланадиган жойи -34 –яшик. Тасвири. Қумранг ип газламали эркаклар тўни, ҳунармандчилик махсулоти. Асоси ва арқоғи икки ипдан эшилган газламадан иборат. Чопоннинг этаги, бари ва енглари йўл – йўл қизил матодан, ёқалари оқ ҳошияли ҳаворанг читдан тикилган. Ёқасининг чети, этаклари ва енгининг учи бинафшаранг ипак жиякдан иборат. Енг ичига ҳам ана шундай жиякнинг парчаси тикилган. Орқа этаги, бари ва енг қайтармаси бинафшаранг ипак ҳамда қора ип билан бахяланган. Бахя йирик йирик қавилган. Чопон қўлда тикилган. Ёқаси машина усулида фабрика ипида бахяланган. Ўлчами: узунлиги 1,38, енги - 0,72, қайтрмаси - 0,32, этаги - 1,95 см. Сақланиш даражаси: янги. Олинган жойи ва вақти: Ўрта Осиё музейи топшириғига мувофиқ М.Ф.Гаврилов томонидан тузилган предметлар рўйхати. Тўлдирилган вақти: 8.11.31 й. Тузувчии: М.Бекжонова. Буюмнинг номи – чинни товоқ. Тасвири: шакли цилиндирсимон, қирраси юқорига қараб бўртган. Оқ фонга рангли эмал билан гул солинган. Юқори қисми зангори нақшлар билан безатилган. Икки ёнида ушлагич учун икки ўйиқ бор. Сатхи қовоқ ҳосили йиғиш манзарасини акс эттирувчи безаклар билан қопланган; биринчи манзарада 3, бошқасида 4 деҳқон шакли, улар устида учаётган капалаклар. Қуйи қиррасида зангори шакллар мавжуд. Товоқ қопқоғининг устида ит шакли ва жанр манзараси акс этган. Иккинчи товоқ ҳам ҳудди биринчисига ўхшайди, лекин ундаги жанр манзаралари ялтироқ тасвирда берилган. Ҳар иккала товоқ ҳам бир ҳил ҳажмда: баландлиги 143, диаметри 165, чуқурлик диаметри 130 мм. Қопқоқлар ҳажми ҳар хил: биринчисининг диаметри 183 мм, баландлиги 50 мм; иккинчисиники эса 180 мм, баландлиги 50 мм. Тагида сулоланинг қизил маркалари (Даоугуан 1821- 1851 йиллар). Сақланиш даражаси: яхши. Олинган жоци ва вақти: Тошкент, Муродовдан 40 сўмга сотиб олинган. Маълумотлар манбаи: адабиёт материаллари ва кўп йиллик шахсий кузаtаувлар. Эслатма: Европа бозорларига чиқариладиган маҳсулотларнинг характерли намунаси. Тўлдирилган вақти: 10.03.1973 й. Тузувчи проф.Г.Н.Чабров. Илмий паспортлар ёзиш – илмий каталогларни нашрга тайёрлашнинг асосий заминидир. Бу – музей экспозициясида предметларни илмий асосда намойиш қилиш ҳамда этнография, санъатшунослик, археология бўйича тадқиқот олиб борувчилар учун изоҳ хизматини ўтайди. Умуман музей фондларини комплектлаш музей фаолиятининг асосий кўринишларидан бири ҳисобланади. Бу иш тез ёки суст суръатларда бутун музей фаолияти жараёнида давом этади. Замонавий музейшуносликда фондларни комплектлашга музейнинг функцияси бўлган социал ахборотларни тўплаш, жамият тараққиётини ҳужжатлаштиришнинг усули сифатида қаралади. Бу амал қилаётган социал муҳитдан турли даврга оид ва турли мақсадларга қаратилган предметларни танлаб ва ажратиб, уларни музей предмети сифатида музей тўпламига киритиш йўли билан олиб борилади. Топиб олинган музей предметлари музей тўпламининг ядросини – музей фонди предметини ҳосил қилади, ва музейнинг бутун фаолиятининг фундаментига айланади. Бу фонднинг асосий қисми мангу сақлашга мўлжаллаб тузилади. Комплектлаш жараёнида предметларнинг музей учун қиммати аниқлана бошлайди. Бунинг учун предметларнинг ўз ахборотлари ва предмет амал қилган мухитдан предмет ҳақида олинган ёрдамчи ахборотлар ўрганилади. Бу предметлар, йўлдош, даврдош ахборотлар, уларнинг ҳаётий алоқаларини, улар ортида турган инсонларнинг ўзаро муносабатларини тўлароқ очишга ёрдам беради. Масалан, кумуш самовар ўзининг кўриниши билан унинг нима мақсадга мўлжалланганлиги, ясалган вақти ва жойи ҳақида гувоҳлик беради, лекин унинг амал қилиш тарихи ҳақида, унинг айнан қайси оилага тегишли эканлиги ҳақида махсус жалб қилинган қўшимча манбалар маълумот беради. Йўлдош ахборотлар аввалдан қайд қилинган бўлиши мумкин (биографик маълумотнома, газета қирқими); шунингдек, комплектлаш пайтида олиниши мумкин (танлаб олинган миллий кийимнинг кийилиш усулини қайд қилиш мақсадида суратга олиш); ёки олинган материални ўрганиш жараёнида қайд қилиниши мумкин (танлаб олинган предметаинг анъанавий жойлашиши ҳақида хикоя қилувчи деҳқон чайласи интерьерининг макети). Йўлдош ахборотларни ташиб юрувчи ва музей предмети қимматига эга бўлмаган предметлар, ёрдамчи – илмий материаллар фондини тўлдиради. Йўлдош ахборотларнинг бир қисми оғзаки формада тушади (предметлар эгаларининг, гувоҳларнинг, авлодларнинг маълумоглари ва у кечиктирмасдан махсус формадаги хужжатда ёзма равишда қайд қилинади.) Айтилганлардан хулоса қилиб музей фондларини комплектлашга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Фондларни комплектлаш – музей фаолиятининг асосий кўринишларидан бири, жамият ривожини хужжатлаштириш жараёнининг мухим звеносидир. У ўтмишга ва ҳозирги кунга тегишли бўлган ҳужжатлардир. 5-МАВЗУ: МУЗЕЙ АШЁЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ РЕЖА: 1. Музей фондларини ҳисобга олишнинг мақсад ва вазифалари. 2. Фондларни ҳисобга олиш ва ҳисоб ҳужжатлари. 3. Музей фондларини илмий каталоглаштириш. Таянч тушунча ва иборалар: Музей фондлари, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Музей фондлари – давлат мулкидир. Ҳар бир музейнинг фондларини юридик ҳимоялаш зарур. Бундан мақсад: – Ашёларни тегишли музейга қатъий жойлаштириш ва буни қонунан кафолатлаш; – Музей фондидаги ашёларнинг юридик ҳолатини расмийлаштириш; – Ашёларни тегишли илмий ходимларга бириктириш, чунки улар ашёларнинг сақланиш даражасига жавоб беради; – Ҳали музей фондларида бўлмай вақтинчалик сақланаётган ашёларни расмийлаштириш; – Музей ичкарисида ва залида жойлашган ашёларни ажратиш; – Ашёларнинг даставвал ва ҳозир қандай эканлигини назорат қилиш; – Ашёларнинг турар жойлари тўғрисида тезда маълумотлар билиш ва топишда имкониятлар яратиш; – Норматив ҳужжатларга мувофиқ музей фондларидан фойдаланиш қоидаларини ишлаб чиқиш ва бошқалар. Ўзбекистон музейларида асосий юридик ҳужжатлар қабул қилиш, топшириш, кириш ва илмий инвентарь китобларидир. Юридик кучга эга бўлган ҳужжатлар, рўйхатга олинади ва умрбод сақлашга берилади. Баъзи ҳужжатлар юридик кучга эга бўлмайди. Масалан: ҳисоб, топографик картотекалар. Фондларни ҳужжатлаштиришда асосан уларни классификациялаш ва тизимга солиш назарда тутилади. Фондни ҳужжатлаштириш тизими қанчалик илмий ва мустаҳкам бўлса иш шунча яхши ташкил этилган ва қулай бўлади. Фонд ҳужжатлаштирилиши бир пайтнинг ўзида информацион тизим ҳамдир. Алоҳида ва гуруҳли музей ашёларини тадқиқ қилиш ва уларни мақола ва монография тарзида чоп этиш муҳим масаладир. Умумдавлат музей информацион тизимини ташкил этиш оғир масаладир. Музей информацион тизими фонд ишини режалаштириш ва ривожлантиришда кўргазмалар ташкил этиш, танлашда катта аҳамиятга эга. Фонд информацион тизими ҳар бир мутахассисга ҳам керак бўлиши мумкин. Географ, санъатшунос, филолог, медик, рассом, архитектор, ёзувчи, режиссёр, актёр ва бошқалар. Фонд информацион тизимини ташкил этиш энг оғир масалалардан бири бўлиб, буни замон талабига жавоб бериши учун ЭҲМ орқали автоматлаштириш керак. Фондларни ҳисобга олиш. Ашёларни музейга қабул қилиш масъул ишдир. Музей йиғимининг сифати талабга жавоб бериши керак. Бу ишни махсус комиссия ҳал қилиб, қарор чиқаради. Ашё ҳали музей фондига ўтказилмай мутахассислар уни ўрганади ва хулосаларини комиссияга тақдим қилади. Музейга келган ашёларни расмийлаштириш учун аввало бу ашёни топширган ва қабул қилиб олган шахс акт ёки квитанцияларни ҳужжатлаштириб имзо чекади. Акт ёки квитанцияга ривоят ёзилади (қаерда ишланган, қачон фойдаланилган, мемориал аҳамияти ва б.) Кўплаб ашёларни қабул қилишда коллекцион опись ёзилади Ўзбекистон музейларида экспедицияда тўпланган, сотиб олишган ва совға қилинган ашёлар комиссия кўргунига қадар алоҳида жойда вақтинчалик ҳисобда туради. Баённомага комиссиянинг ашёни музейга қабул қилиш ва уни умрбод сақлаш тўғрисидаги қарори ёзилади. Булар энг камида уч нусхада бўлади. Ашёнинг умрбод қабул қилиниши катта аҳамиятга эга. Бундан ашёнинг музейга тегишли эканлиги, юридик моҳияти бошланади. Ашёнинг қабул қилиниш акти, имзоланади, сақлашга маъсуллар имзо чекадилар. Акт директор томонидан тасдиқланади ва муҳрланади. Ашёлар дастлаб рўйхатга ўтгандан бошлаб токи давлат мулки бўлгунича ҳисобга олинади. Ҳар бир ашёга тартиб номери музей шифри билан қўшиб қўйилади Масалан: Давлат тарихий музейи (ДТМ) – А.Т. 105809. Ашёлар сони тартиб рақами билан белгиланади. Масалан: Д.Т.М. А.Т. – 1865 – 2020. Кирим (книга поступлений) китоби – катта аҳамиятга эга бўлган юридик актдир. Тўлдирилгунча ҳар бир варағи рақамланади, тикилади, имзо чекилади, муҳр қўйилади. Катта аҳамиятга эга бўлган ҳисоб ҳужжатлари юридик кучга эга бўлиб махсус китоб ва описларга ёзилади. Умрбод, вақтинча сақлашга берилган ашёларнинг актлари ва умрбод, вақтинча сақлашга қабул қилинган ашёларнинг актлари 4 та махсус делода сақланиб, йил охирида рақамланади, тикилади, муҳрланади. 1 январгача ҳар йили опись қўйилди. Музей фондларида илмий асосланган каталог тузиш унинг ўз функциясини тўғри бажарилишига хизмат қилади. Музей каталоглари – музей ашёларини характерлаб беради. Каталоглар тизимли ва алфавитли бўлади. Масалан «фан ва маданият» бўлими Т дан Э ҳарфигача қўйилади (Т–Э) Масалан «халқ таълими» шоҳобчаси «Фан ва маданият» бўлимига киради, индекси – Т, Фан бўлими – У – 8 қўйилади, ижтимоий фанларга 25 – 39 рақамгача индекс қўйилади. У 8 – 25 – 39. ЭҲМ музей ишини енгиллаштиришда ва замон талабига жавоб беришда катта ахамият касб этади. 6-МАВЗУ: МУЗЕЙ ЭКСПОЗИЦИЯСИ. ЭКСПОЗИЦИЯНИ ЛОЙИҲАЛАШНИНГ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ РЕЖА: 1. Асосий тушунчалар. 2. Тарихий музейлар экспозицияси. Уларнинг қурилиш тамойиллари. 3. Музей экспозицияларининг қурилиш услуби. 4. Тарихий музейлар экспозициясининг мавзуий структураси. 5. Экспозицион материаллар. 6. Экспозицион комплекслар. 7. Тарихий музейларда турли экспозицияларнинг хусусиятлари Таянч тушунча ва иборалар: Музей фондлари, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Тарихий экспозицияларнинг ўз оддига қўйган мақсадлари шундан иборатки аввало кишиларда Ватанга мухаббат туйғусини уйғотиш тарихий билимларни кенг тарғиб қилиш, илмий дунёқарашни шакллантириш, маънавий, сиёсий, эстетик тарбияни кучайтиришдир. Ҳар бир давлатда тарихий экспозициялар ўз тарихи нуқтаи назаридан турлича бўлади. Музей экспозициясининг ўзига хос хусусиятлари бор. Биринчидан, унда умумий воқеалар эмас, предметлар асосида маълум воқелик ёритилади, бу эса инсонга эстетик завқ бағишлайди. Иккинчидан, музей экспозицияси асосида илмий концепция ётади. Бу концепция экспозициянинг ғоявий мазмунини белгилайди, музей йиғимидаги предметларни танлаш принципларини, уларни гурухлашни, композициясини, тадқиқ қилишни, бадиий ечимини топишни ўргатади. Экспозиция кишиларга дам олишда, маданий ҳордиқ чиқаришда катта роль ўйнамоғи лозим. Экспозицияни тузишда музей предмети экспозиция элементига яъни музей экспонатига айланади. Экспозициянинг доимий йўлдоши кўрсаткич ёзувлар бўлиб, баъзан унинг ўрнини фономатериал билан тўлдирилади ёки алмаштирилади. Бу барча элементлар экспозицион материаллар дейилади. Илмий концепцияга мос ҳолда экспозициянинг вазифалари, мавзуси, бадиий – эстетик ечими талабга мувофиқ гурухлаштирилади, ташкил этилади, бир – бирига боғланади. Экспозицион материаллар – экспозицион комплексларни ташкил этади. Экспозицион материаллар аниқ, чегараланган майдонда жойлашиб ўзида мавзуий ва томоша бирлигини мужассамлаштиради. Экспозиция материаллари турлича гурухлаштирилади. Музей предметларини тузишга ёрдамлашувчи аниқ тизимда бўлган мехнат маҳсули, санъат предмети, табиат объекти сифатида жойлаштириш мумкин. Мазмунидан келиб чиқиб илмий асосланган ҳолда гурухлаштириш, экспозицион материалларни ташкил қилиш экспозициянинг қурилиш услуби дейилади. Экспозициялар – «экспозицион залда жойлаштирилади» ҳар бирининг меъморий бадиий ечими бўлиши керак. Музей эксшозицияси – музей коммуникациясининг асосий формаси бўлиб ҳисобланади. Вақтинча экспозиция – музей кўргазмаси ҳам бўлиши мумкин. Кўргазмалар – маълум сиёсий воқеаларга, юбилейларга атаб ташкил этилади. Ҳозирги давр тўғрисида маълумот беради. Тарихий музейлар экспозицияларининг қурилиш принциплари холис ёритилишига эътибор қаратиш керак. Музей предметлари далилий ашё тарихий фактаинг гувоҳидир. Улар тарихий вазиятни тушунтирувчи восита бўлиб хизмат қилади. Бундан томошабин янги маълумот ва тушунчалар олади. Музей предметлари орқали инсон ўтмишини кўради, ҳозирги замон воқеаларини, турли мамлакатларда бўлаётган воқеаларни ўрганади. Тарих музейи экспозицияларида жамият тараққиёти, унинг турли соҳалари, аниқ тарихий воқелик қамраб олинади. Аммо бу тарихни ойна каби ёритиб бериши дегани эмас. Тарихий кўргазмада аввалги ижтимоий ҳаёт қандай бўлса айнан шундай ёритилмайди. Унда музей ашёлари ўзига хос илмий тил билан воқеликни сўзсиз сўзлаб беради, ҳаётнинг энг муҳим жабҳалари диққат марказда туради. Тарихий йўналишидаги экспозициялари хилма – хилдир. Уларда мамлакатнинг бутун тарихи, ҳозирги давр ўрганиши акс этиши ҳам мумкин. бироқ этнографик, амалий санъат, санъат музейи ва бошқа музейларда экспозициялар фарқланади. Баъзи музейларда даврий чегара ҳам бўлиши мумкин. (археология музейларида). Кўплаб экспедицияларда маълум шаҳар тарихи, иқтисоди маданияти ҳам ёритилиши мумкин. Кишилар севиб тамоша қиладиган музейлардан бири бу– Тарихий воқеалар, қаҳрамонлик, буюк арбобларга атаб бунёд этилган мемориал музейлардир. Экспозиция яратишининг тамойилларидан бири илмийликдир. Унда жамият тараққиёти илмий асосланган бўлади. Бундан тарихийлик тамойили келиб чиқади. Экспозициялардан миллий ғоя, миллийлик яққол ифодаланиб туриши керак. Ҳозир тарих музейларида эски синфий қарашларга асосланган экспозициялар тузилмайди, балки жамиятнинг оддийдан мураккабга ривожланиш қонуниятлар ҳисобга олиниб, кишиларда ҳамма илмий тасаввур қолдириш, ҳам дам олишни тўғри ташкиллаштириш мақсад қилиб олинади. Экспозиция яратишда иккинчи тамойил –ашёвийликдир. Бунда музей соҳаси эътиборга олинмоқда. Маълумки музей ашёлари – асл манбалари асосида улардан бир –бирига боғланган экспозициялар тузилади. Экспозициянинг асосини ҳам музей музей ашёлари ташкил этар экан, унинг асл ашё, айни санъат асари эканлигига кўтарилганлигига ҳам эътибор қилинади. Музей ашёси экспозицияда икки ҳил вазифани бажаради. Биринчидан, у тарихий воқеликни тушунтирувчи тарихий фактни исботидир.ғ, чунки у ўша даврнинг тилсиз гувоҳи, маҳсулидир. Бу эса тамошабинни тўлқинлантириши табиий. Иккинчидан тамошабин музейда тарих билан юзма –юз туради, ҳозирги замонда турли давлатларда содир бўлаётган воқеалар, ютуқлар билан танишади. Бу эса кишида узоқ ўтмишдан ҳабар берувчи асл ашёлар эмоцияонал туйғуларни уйғотади. Экспозиция тузишнинг яна бир тамойили оммавий комуникация тамойилидир. Чунки музейга ҳар – хил ижтимоий табақаларга хос кишилар ташриф буюрадилар. Шуни назарда тутган ҳолда экспозиция ўртача холатда тузилиши керак. экспозицион материалларни жойлаштиришда хар –хил услуб ва режа қўлланилади. Биринчи режада эътиборни жалб қиладиган экспонатларни жойлаштириш мўлжалланади. Экспозициялар замонавий қарашлар, ютуқларга акс этиш, замон билан ҳамнафас бўлиши керак. Экспозициянинг қурилишининг учинчи принципи оммавий коммуникация асосида қуришдир. Бу савиясидан қатьий назар ҳар бир томошабинга тушунарли бўлиши керак. Ўрта савияли томошабин экспозиция учун мавзу, фоноёзув ишлаб чиқарилади. Замон билан ҳамнафас экспозициялар тайёрлаш керак. Ҳар бир экспозиция ҳар қандай илмий иш каби ўзида ўзаро боғланган ва бир бирига бўйсунадиган тизимни мужассамлаштиради. Яъни экспозициянинг бутунлиги, унинг қисмларининг қонуний боғланишини, кўргазма натижасининг муваффақиятли бўлишини таъминловчи аниқ мавзуий структурага эга бўлиши керак. 'Экспозиция кўргазмасида унинг асосий жиҳатлари, яъни илмий канцепция, экспозициянинг ғоявий йўналиши ва музейга хослиги акс этади. Мавзуий структурани ишлаб чиқиш мураккаб иш бўлиб, уни илмий жиҳатлари назарда тутилади. Ҳар бир тарих музейлари ўз вазифаси, фонди, давлатлар, регион, шаҳарлар ўртасидаги тугган ўрнига қараб ўзига мос келувчи экспозиция структурасини ишлаб чиқади. Масалан умумтарихий музейларда қадимдан то ҳозирги кунгача бўлган тарихий жараёнлар қамраб олинади. Масалан ҳар бир даврий иқтисодий –ижтимоий ўзгариш жиҳатдан даврлаштиришда аввало тарихийликка эътибор бериш керак. Бўлимларда ички формацион илмий даврлаштиришга, кейин унинг мавзуларига тарихий жараёнлар ривожига қараб ўзаро боғланишини таъминлашга эътибор берилади. Мавзу ёки унинг ичидаги кичик мавзулар битта ёки бир нечта экспозицион комплекслардан ташкил топиши мумкин. Бу ашёларга қараб тузилади. Тарихий жараёнларни акс эттиришда музейнинг ўзига хослиги билиниб туриши керак. Экспозицион мавзу тарихий жараёнларнинг ривожланиш ҳолатини ишонарли ҳолда музей ашёлари орқали очиб бериши керак. Бу эса тарихий жараёнларни ёритишда аниқ йўналишдир. Экспозицияда унинг ашёвий салмоғи етарли ва тўлиқ бўлиши керак. Масалан ижтимоий – иқтисодий мавзуда яшаш тарзи, техникаси, ишлаб чиқариш махсулотлари акс этса, ҳарбий тарихий мавзуда эса – қуроллар, ҳарбийларнинг кийимлари ва бошқаларга эътибор қаратилади. Тарихийлик тамойилига кучли эътибор талаб қилинади. Бу тарихий даврий тамойил дейилади. Экспозицияларни тарихий – даврий ва муаммовий қилиб тузиш ҳам мумкин, аммо булар илмий асосланган ҳолда тузилади. Музей ашёлари ва бошқа экспозицион ашёлар тегишли мавзу орқали бирлаштирилиб экспозицион комплексларни ташкил этади. Баъзан экспозицион зални экспозицион комплекс х.ам дейилади. Томошабинларга унинг фарқи сезилмайди. Экспозицион залда доминанта аниқланади, яъни асосий ғоя ва кўринишга, мавзу, алоҳида экспонатларга эътибор берилади. Қисқаси залнинг кўриниши, биринчидан тартибли кўргазмалар тассурот қоддиради. Бу ерда кенглик ечимга комплекс – зални ташкил этиш аҳамиятли бўлиб, бунда рассом лойиҳачи асосий роль ўйнаши керак. Бу кўпинча ички зал комплексига тегишли. Экспозицион мавзудан фарқланиб экспозицион комплексларда турли масштаб ва турли ҳарактердаги воқеаликлар ёритилади. Экспозицион комплексни ташкил этиш музей йиғимига боғлиқ. Турли давр ва воқеликни ёритса – да бир –бирига узвий боғлиқлик бўлиши керак. Экспозицион комплексларда барча ашёлар олинмай, ичидан энг ишонарлиси танлаб олинади. Экспозицион комплексда ҳаётий воқеликнинг турли томонлари ёритилади. Ҳозирги даврда комплекс – ансамбллар алоҳида аҳамият касб этади. Буларда ҳаётий комплекслар ядро ҳисобланади. Музей экспозициясини яратиш мураккаб жараён бўлиб, унинг тўғри лойиҳалашиш ишининг ютутини оширади. Экспозицияни илмий тайёрлаш музей жамоаси, маъмурияти, жамоат ташкилотлари, Музей Илмий Кенгаши, турли соҳа олимларидан катта билим ва тажриба талаб этади. Унинг ҳар бир босқичи дирекция ёнида мухокама этилади. Чунки бу жараёнга экспозиция муаллифларидан ташқари жамғарма ходимлари, услубиятлари, ташвиқот бўлимлари бошлиқлари, мутахассис олимлар таклиф этилади. Экспозицион кўргазмали иш музей фаолияти планлаштиришининг энг асосий объектларидан ҳисобланади %–Перспектив ва йиллик режаларда экспозиция ва кўргазмаларнинг мавзуи, навбати, ташкил этилиши вақти аниқ кўрсатилади. Музей экспозициясини яратиш икки босқичда амалга оширилади: Лойиҳалаш. Амалга ошириш. Лойиҳалаш уч ўзаро боғланган элементдан ташкил топади: Илмий. Бадиий. Техник иш. Давр талаби ва эҳтиёжидан келиб чиқиб экспозициянинг умумий мавзуси танланди, Бунда музей тармоғи, ихтисослашуви, ўзига хос жиҳатлари эътиборга олинади. Мавзу музей раҳбарияти томонидан тасдиқланди. Манбалар ўрганилиб экспозиция асослари яратади. Натижада экспозициянинг илмий концепцияси ишлаб чиқилади, бу эса ўз навбатида экспозиция фикрини ташкил этади. Бу эса экспозиция ҳақида энг умумий тасаввурларни беради. Унда экспозициянинг ғоявий – сиёсий ҳолати, илмий моҳияти, ҳамда меъморий бадиий ечимининг умумий ғоялари ишлаб чиқилади. Экспозицияни ташкил этиш жойи аниқланади Экспозицион зал ҳам ҳужжатда кўрсатилади. Музей ашёлари – тарихий маданий ёдгорликлар, барча турдаги тарихий манбалар. Бунга фотоҳужжатлар ҳам киради. Музей ашёларини ишлаб чиқариш – экспозицияга киритлиши керак бўлган ашё, аниқ тартибда ишлаб чиқилади. Экспозицион илмий – ёрдамчи материаллар тарихийликнинг акс этгарувчи музей ашёларни тушунтириб беради. 4. Текстлар ва фоношархлар. Булар экспонатлар ҳақида тушунчалар беради ҳамда экспозициянинг ғоясини тушунишга ёрдам беради. Экспозицияда кўрсаткичлар ҳам жойлаштирилади. Мавзунинг тўлақонли очиб берилиши учун баъзи музей ашёларини ишлаб чиқиш ҳам мумкин. Ёки уни асл нусхасини ўрнини босувчи ашё ишлаб чиқарилади. Музей ашёси асл нусхага мос ҳолда ишлаб чиқарилади. Ўлчами, ранг, тайёрлаш техникаси ва бошқалар аниқ мос тушиши керак, экспозиция музей йиғими асосида ташкил қилинаркан, аннотацияда асл нусха музей фондида сақланаётгани айтилади. Асл нусхалар вақтинчалик залда қўйилиб, иккилиги билан алмаштирилиб турилиши ҳам мумкин. Экспозиция учун махсус музейдан ташқари объектларининг модели ёки макети тузилиши мумкин. Буларга бинолар ва ҳажми катта ашёлар киради.(Меъморчилик обидалари, шаҳар қурилиши, монументлар, саноат корхоналари, мемориал уйлар, интерьерлар ва бошқалар) Экспозицияга ашёнинг илмий реконструкцияси. Ёзувлар, режалар тасвирларнинг қайта таъминланганлиги ҳам киритилади. Бунга ҳужжатлар ва уларнинг иккиликлари ҳам қўшилади. Экспозицияда ашёнинг иккилигини қўллаш музей спецификацияга таъсир қилмайди. Музейда йўқ тасвирий ашёларни ишлаб чиқариш ҳам мухимдир. Экспозиция аҳамиятини оширишда илмий ёрдамчи материаллар мухим роль ўйнайди, Илмий асосда ишлаб чиқилган ёрдамчи материаллар экспозициянинг тарихий мазмунини тушунишга ёрдам беради. Карталар, диаграммалар, схемалар бунга мисол бўла олади. Карталар у ёки бу ҳолатнинг географик тарқалишини диаграммалар орқали тарқалган тасвирни таққослашни, схемалар алоҳида факт ва воқеаларни фарқи ва алоқасини тушунтиради. Алоҳида музей ашёларининг қурилишини тушунтириш учун баъзан режа ва чизмалар ҳам қўлланилади. Тарихий экспозицияларда ижтимоий –иқтисодий, этногарфик, сиёсий, ҳарбий –тарихий, биографик карталар ҳам тузилиши мумкин. Орягинал карталар илмий асосланган ҳолда тузилади ва махсус услубни талаб этади. Диаграммалар (таёқсимон, линейкасимон, доирасимон, секторли) ривожланиш динамикасини тушунтиради. Масалан иқтисодий ва маданий ривожланишда бу қўл келади. Давлат аппарати, корхона структураси схемалар асосида берилади. Карта, диаграмма ёки схема билан комбинациялашган ҳолатда ҳам қўлланилади. Масалан, ўлканинг экспорт маҳсулоти карта – схемада, картадиаграммада эса ўлканинг экин салмоғини аниқлаш мумкин. Экспозиция учун рақам таблицаларини ҳам киритиш мумкин. Улар ашё ўрнини босмаслиги лозим. Шунинг учун ҳам ёрдамчи материаллардан кенг фойдаланилмайди. Кўргазма режаси материалларни ўрганиш ва танлашга қараб бир неча усулда ишлаб чиқилади. 1) Тематик – қисқа ва кенг. 2) Кўргазма режаси – чизмалар билан экспонатларнинг рўйхати, материалларнинг барчасининг жойлашганлигини кўрсатиш, янги экспонаттларни тушунтириш матни билан таъминлаш. Тематик режа кўргазманинг вазифаси ва унинг мақсадини шакллантиради. Ҳар бир экспонат бошқалар билан боғлиқ суратда қурилади. Ўзаро боғлиқлик мақсадга тобелик тематик режанинг зарурий шартидир. Воқеа ва ҳодисани ифодалаш учун экспонатлар турини танлаш ҳам, асл нусҳалар ва қўшимча экспонатлар ёрдамида кўргазма мазмунини очиб бериш ҳам шу режада ўз аксини топиши керак. Режада бутун бўлим ва ҳар бир мажмуанинг етакчи муаммоларини ажратиб кўрсатиш лозим. Лекин режани тузаётганда уни ҳаддан зиёд батафсил мажмуаларга бўлиб ташлаш ва ўта муфассаллаштириш фикрини асосий ғоядан чалғитади. Шунинг учун ғояни муфассал баён қилувчи материалларнинг бир қисмини қўшимча материаллар, альбомлар ёрдамида ёпиқ режада бериш мумкин. Вазифа белгилаб олингандан сўнг кичик бўлимлар мажмуаларининг рўйхати тузилади. Улар тезислар шаклида бўлади.Кўргазма структуралари график усулда ифодаланади. Бош тематик режа музейдаги барча бўлимларнинг мазмунини ҳисобга олган ҳолда тузилади. Режада маҳаллий ва марказий материаллар нисбатини ва ҳажмини белгилаш ниҳоятда мухимдир. Режада бўлимлар, мажмуаларнинг жойлашиши, хоналарнинг узунлиги, кенглиги, майдони схемали суратда кўрсатилади ва ҳар қандай кўргазма конкрет хонага мўлжаллаб лойиҳалаштирилади. Кенг тематик режа бўлажак кўргазма мазмунини батафсил баён этади ва шу билан бирга материалларни узул –кесил тўплаш учун вазифа ролини ўтайди. Махсус картотекалар тузилади. Унда анотация қилинган библиография нашр қилинган манбалар ва қўлёзма манбаларнинг кўчирма ҳамда конспектлар, газеталардан қирқиб олинган материаллар, журнал, китоб ва фототекалардан олинган безак материаллар урин олади. Карточкалар тематик режага мувофиқ мавзулар бўйича жойлаштирилади. Агар кўргазма учун материалларни бир неча ташкилотдан олиш мўлжалланган бўлса ташкилотларда маслаҳатчиларнинг манзиллари, телефонлари ва исми – шарифлари ёзилган картотекалар тузилади. Экспонатлар картотекасида уларнинг ҳар бирлари тўғрисида барча маълумотлар тўпланади. Материалларни ўрганиш билан бир вақтда илмий – тадқиқот ишлари ҳам олиб борилади. Кенг тематик режада кўргазма мазмуни янги маълумотлар билан чуқурлаштирилади. Илмий асосланган экспозиция лойиҳаларидан қуйидагича мақсад кўзда тутилади: – оз фурсатда оммага маълумотларни кенг ва ишонарли, ҳамда жонли етеаза олиш; – илмийликка, холисликка, тарихийликка асосланиш; – омманинг талаб ва эҳтаёжини тўғри қабул қилиш, оммабоп экспозициялар тайёрлаш; – экспозициянинг меъморий – бадиий ечимини тўғри топиш; оммага психологик, педагогик ва фалсафий, ҳиссий таъсир эта олиш ва бошқалар. Экспозициянинг муваффақиятли чиқиши аввалдан лойиҳаланган илмий услубга боғлиқки, бу жиҳат музейшуносликда катта аҳамият касб этади. 7-МАВЗУ: МУЗЕЙЛАРНИНГ ИЛМИЙ-МАЪЛУМОТНОМА АППАРАТИ ВА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ РЕЖА: 1. Умумий тушунчалар. 2. Каталоглар тизими. 3. Йўлкўрсаткичлар тузуми. 4.Музейлар тадқиқот марказлари. 5. Музейшуносликнинг тадқиқот предмети Таянч тушунча ва иборалар: Психологик –педагогик, «Ўзбекистон музейлари», Каталоглар, Музей фондлари, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Музей ашёларига илмий – маълумотнома аппаратини тузиш иши музей ишининг мухим таркибий қисмидир. Ашёлардая имкон қадар самараля фойдаланиш учун улар ўрганилиб, тахлил қилиниб ҳужжатларнинг таркиби, мазмуни манзили тўғрисидаги маълумотлар қисқа умумлашган шаклга келтирилади. Ҳар бир музейда ашёларни каталоглаштириш ишлари амалга оширилади. Каталоглар тузиш схемаларини ишлаб чиқиш, ҳужжатларни топиш, танлаб олиш, баён қилиш, шунингдек каталоглар турларини, уларни тузиш усулларини аниқлаш каталоглаштириш предметини ташкил этади. Каталоглар тармоқ, мавзу, муаммо, масала, фамилиялар, саналар бўйича бирлаштирилган хужжатлар ҳақидаги маълумотлар каталогдаги бўлимлар, бўлинмалар, мавзулар ва бошқа бўлакларни ташкил қилади. Каталоглар икки ҳил қоидага асосан тузилади: 1. Мантиқий тузилишдаги каталоглар (бунда маълумотлар мантиқий боғланади) Бунга систематик, хронологик(даврий) мавзулар асосида тузилган каталоглар мисол бўла олади. 2. Алфавит тузилишли каталоглар, мантиқий боғланмаган ҳолда тузилади. Музей ишини осонлаштириш учун тузилган каталоглар бир фонд ёки мавзу, умуман музей ашёлари учун ҳам тузилиши мумкин. Йўлкўрсаткичлар ҳам музей ишини осонлаштиришга хизмат қилувчи илмий маълумотнома аппаратидир. Музей иши тарихига назар солсак илмий – маълумотнома аппаратини яратишга салмоқли ҳисса қўшилди. Ўз ФА М.Т. Ойбек номидаги Ўзбекистон халқлари тарихи музейидаги тарихий воқеаларга оид ёдгорликларнинг характерли коллекциялари каталоги нашр этила бошланди. Музейнинг илмий архивида 19 асрдан бошлаб то шу кунларгача Ўрта Осиё территориясидаги тарихий воқеаларни ифодаловчи 12 мингдан зиёд ҳужжатли материал бор. «Ўзбекистон каштачилик каталоги» да Фарғона, Самарқанд, Бухоро, Шахрисабз сўзаналари, «19 – 20 асрлар ўзбек заргарлик буюмлари каталоги» да эса 80 предметнинг махаллий номи баёни, материали, ижро техникаси ва нақш намуналари берилган. Этнографик каталоглардан ташқари нумизматикага доир «Ўзбекистон халқлари тарихи музейи фондидаги 14–15 асрларга оид Ўрта Осиё тангалари» каталоги ҳам нашрга тайёрланди. Бу каталогга кумуш тангаларнинг 273 хили киритилган, 27 хил танганинг чиқарилган жойи ва йили, тангалардаги ёзувлар баёни берилган. Бу тангалар асосан, Ўрта Осиё шахарларида, Темурийлар ҳукмронлиги даврида ва уларга қарашли территориялар – Афғонистон, Эрон, Ироқ, Туркия, Сурия, Озарбайжон ва Доғистонда зарб этилган. Нашрга тайёрланган «Музейда сақланаётган архив ҳужжатлари, қўлёзма асарлар ва тошбосма китоблар каталоги» да тарих, адабиёт, санъат қонунчилик ва фалсафага оид қўлёзмалар, шунингдек, ҳунармандчиликнинг ривожланиши билан боғлиқ трактатлар, Ўрта Осиё давлатларининг муайян мамлакатлар (Россия, Ҳиндистон, Афғонистон, Туркия) билан дипломатик савдо муносабатларига бағишланган ҳужжатлар, ер –сув муносабатлари, вақф ва бошқа ҳужжатлар ўзбек, рус, форс ҳамда тилларида берилган. Бундан ташқари, ундан Ўзбекистон, Ҳиндистон, Петербург, Қазон, Қрим шаҳарларида метографик усулда нашр этилган китоблар ва Ўрта Осиё халқларининг ижтимоий – фалсафий ҳамда сиёсий тафаккурини ифодаловчи ўзбек, татар, форс, араб тилларидаги китоблар ҳам ўрин олган. 1951 йилдан бошлаб «Ўзбекистон халқлари тарихи музейи ишлари» деб номланган тўплам музей томонидан чиқарилмоқда. 1951 йилда чиққан биринчи тўплам асосан музей фондларидаги Ўзбекистон ахолиси ва территориясига доир тарихий, этнографик, археологик ва антропологик материаллардан иборат эди. 1954 йили ана шу ишларнинг иккинчи тўплами нашрдан чиқди. Бу тўпламда музейдаги археологик фондларга оид мақолалар кўпчиликни ташкил этди. 1958 йили мазмуни ва мақолалар сонига қараганда аввалгиларидан анча йирик бўлган учинчи тўплам нашр этилди. 1963 йили тўртинчи тўплам ўрнига музейнинг тарихшунослик ва музейшунослик характерига оид илмий – тадқиқотчилик фаолиятини очиб берувчи 16 мақолани ўз ичига олган «Ўзбекистон тарихига оид материаллар» деб номланган Ўзбекистон халқлари тарихи музейининг мақвлалар тўплами босмадан чиқди. 1966 йили музей коллективининг этнографик ва илмий – маърифий ишлари, ашёвий ёдгорликлар фондининг археологик коллекциялари баён қилинган «Ўзбекистон тарихига оид материаллар» нинг навбатдаги сони нашр этилди. Унча катта бўлмаган танаффусдан сўнг 1973 йили «Ўзбекистонда музей қурилиши тарихидан», ва «Сўз тарих ва маданият ёдгорликларига» деб номланган икки тўплам нашрдан чиқди. Ўзбекистон музейлари ўзлари нашр этган йўл кўрсаткичлари орқали ҳам ўз экспонатларини тарғиб қилдилар. Масалан: 1956 йили Ўзбекистон халқлари тарихи музейи «Музей заллари бўйлаб йўл кўрсаткич» нашр этди. Кейинчалик музей экспозициялари қайта қурилиши муносабати билан 1961 йили у қайта нашр қилинди. 1956 йили Фарғона вилоят ўлкашунослик музейининг илмий – тадқиқот ва йиғув тўплов фаолиятига қисқача таъриф берилган йўл кўрсаткич босмадан чиқди. 1957 йили Наманган музейи «Заллар бўйлаб қисқача йўлланма» ни нашр этди. 1967 йили Марғилондаги Й.Охунбобоев музейининг йўл кўрсаткичи нашр этидди. 1971 йили Ойбек номидаги Ўзбекистон халқлари тарихи музейининг энг диққатга сазовор экспонатларга илмий шархлар берилган «Музей заллари бўйлаб» рисоласи чоп қилинди. Музейда йиғилган ноёб ҳужжатлар, фото ва илмий маълумотлар асосида музей олимлари томонидан илмий альбомлар чиқарила бошланди. 1971 йили Ўзбекистон нашриёти томонидан Йўлдош Охунбобоевнинг кўп қиррали ҳаёти ва давлат арбоби сифатидаги фаолиятини кўрсатувчи альбом чоп қилинди. 1977 йили тугилган кунининг 80 йиллигига бағишлаб Ўз ХКС нинг биринчи раиси, йирик давлат арбоби Ф.Хўжаевга бағишланган илмий альбом чоп этилди. 1978 йилда эса «Ўзбекистон халқлари тарихи музейи 100 ёшда» номли монографик альбом ўзбек ва рус тилларида чиқарилди. Яна шу йили Ўзбекистон Маданият Вазирлиги ва Ўзбекистон халқлари тарихи музейи илмий ходимлари ҳамкорлигида «Ўзбекистон музейлари» номли қисқа йўл кўрсаткич чоп этилди. Музейларнинг барча илмий тадқиқотчилик фаолияти узоққа мўлжалланган режа асосида амалга оширилди ва Республиканинг Бош музейлари томонидан йўналтирилиб турилди. Музей ходимлари олиб борган илмий тадқиқот ишларининг натижалари матбуотда эълон қилинган кўп сонли мақолаларда ўз ифодасини топди. Музейларнинг энг мўхим масалаларидан бири уларнинг илмий – тадқиқотчилик фаолиятларидир. Бу фаолият орқали музейлар ўз манбаларини бойитиш билан бирга музейлардаги ашёлар воситасида тарих қирраларини очишга катга хизмат қилади. Зеро музей ашёлари ўтмишнинг жонсиз гувоҳлари, ҳужжатларидир.Тадқиқотлар музейлар илмий фаолиятининг энг асосий бўғинларидандир. Илмий тадқиқотлар натижасида ашёларни таъмирлаш, музей коллекцияларини сақлаш ва қўриқлаш экспозициялар яратиш, томошабинларга хизмат кўрсатиш ва бошқа ҳаракатлар даражаси аниқланади. Музей полуфункционал муассасадир, шу туфайли унинг тадқиқотчилик даражаси ҳам кенг ва кўп характерлидир. Масалан, экспозиция – нафақат махсус илмий, балки музей, психологик –педагогик, ижтимоий ва бошқа тадқиқотлар натижасидир. Музей тадқиқотчилик ишининг мураккаб томони шундаки тармоқ музейларида (масалан, адабиёт, табиий, тарихий) ўша соҳани мукаммал билиш билан музейшуносликнинг илмий асосларини ҳам чуқур билиш талаб этилади. Турли сохаларни ўрганиш музей ишини ривожлантиришга мўлжалланади. Музей илмий – тадқиқотчилиги диққат марказида музей ашёси туради. Бундан тадқиқот музей тадқиқотчилигининг махсус турига киради. Тадқиқот ашёнинг манбаий қимматини аниқлашга, табиат ва жамият ривожланишини хужжатлаштиришга, ашёларни сақлашга, ҳамда билимларга манбавий асос бўлишга, эстетик завқ беришга, ҳиссиёт уйғотишга хизмат қилади. Кейинги вақтларда музейга махсус илмий – тадқиқот институти сифатида қаралмоқда. Тарих музейларининг ҳам илмий – тадқиқотчилик фаолияти ўзига хос хусусиятларга эга. Тарих музейлари музейшуносликнинг ўзига хос хусусиятлари билан бирга умум тарих фанларининг ўзаро боғланиши ва умумий қарашларига таянади. Унда тарихий ривожланишининг объектив хусусиятлари, ҳозирги ва келгусидаги ривожланиши, ўзаро боғлиқлиги холисона ёритилиши керак. Олимлар, хусусан, музейшунос олимлар ўтмишдан аждодлардан қолган бой илмий – маданий меросни тарихийлик, холислик, таққослаш, танқидий ва бошқа услублар асосида ўрганадилар. Уларнинг илмий изланишлари тарихни аниқ ва хатоларсиз жонлантиришга хизмат қилишлари керак. Тарих музейларининг тадқиқотчилик фаолиятига жакиятнинг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маданий ривожланиши масалаларини тадқиқ этиш киради. Ашёвий, тасвирий ва ёзма манбалар тадқиқот объектига киради. Тадқиқотдан мақсад бу ашёларнинг тарих фанида тутган аҳамиятини ўрганиш, ўрганилган янги маълумотларни илмий доирага тадбиқ этиш, бу орқали тарих фанини яна –да бойитиш, ишончлилигини тасдиқлаш ва бошқалардан иборатдир. Мустақиллик йилларида музей тадқиқотчилиги айниқса ривожланмоқда. Совет даври музейларининг илмий – тадқиқотчилигидан бутунги кун музейшунослигидаги тадқиқотлар шу жиҳатлари билан фарқ қиладики, аввало музей мафкурадан холи, у миллий тарихимизни илмий ва холис яратишга хизмат қилади. Ҳукуматимиз саъи – ҳаракатлари билан 1999 йилдан музейлар фаолиятига бағишланган «Мозийдан садо» журналининг чоп этилиши ҳам музей тадқиқотчилиги ҳақида кенгроқ маълумот олишга хизмат қилади. 8-МАВЗУ: МУЗЕЙ ФОНДЛАРИНИ САҚЛАШ РЕЖА: 1.«Музей фондларини сақлаш» тушунчаси. 2.Фондларни сақлаш тартиби. 3.Ҳарорат намлик тартиби. 4.Ҳавони ифлослаштиришдан сақлаш тартиби. 5.Ёруғлик тартиби. 6.Биологик тартиб. 7.Механик шикастлардан сақлаш тартиби. 8.Музей фондларини экстремал вазиятда сақлаш. Таянч тушунча ва иборалар: Приборлар, Психрометр, Гигрометр, Термометр, Ҳарорат, Психологик –педагогик, «Ўзбекистон музейлари», Каталоглар, Музей фондлари, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Сақланиш тартибига риоя этилмаса музей фондларидаги ашёлар ўзининг табиий ҳолатини ўзгартириши ва эскириб кетиши мумкин. Бунинг бир неча сабаблари бор. Бу уларга ҳаво ва ёруғлик таъсири остида келиб чиқади, Бундан ташқари биологик таъсир микроорганизмлар, ҳашаротлар, кемирувчилар ҳам таъсир этиши мумкин, механик шикастлар ҳам бундан мустасно эмас. Шунинг учун ҳам ашёларнинг сақланиш тартибига риоя этиш керак. Ҳарорат – намлик. Фондларни сақлаш тартиби. Ёғоч, мато, қоғоз, теридан тайёрланган буюмлар ўта совуқ ва ўта иссиқ ҳароратда тез ўзгаради. Совуқ ҳароратда бу ашёлар кичраяди, ёрилиб кетиши мумкин, мустаҳкамлигини йўқотади. Юқори ҳароратда химик ўзгариш кучаяди, толалари ажралади ва ҳоказо. Рассомлик асарларининг ҳам устки қисми баланд ҳароратда ўз хусусиятларини йўқотади. Пластилиндан қилинган буюмлар ҳ 25 дан кейин эриб кетиши мумкин. Ўта паст даражадаги намлик баъзи ашёлар учун хавфлидир. Юқори намлик эса паст ҳароратда кучайиб кетиши мумкин. Қоғоздаги намлик музлаганда ўта хавфли. Бундай шароитларда сопол буюмларга ҳам шикаст етади. Шундан келиб чиқиб «хдрорат – намлик тартиби» алоҳида аҳамиятга эга. 1- металл учун 18 – 20 - 50 С 2- шиша, эмал, сопол – 12 – 20 С 3- тошлар (қиммат баҳо, ўрта қимматли тошлар) 15 - 18 С. 4- матолар 15 – 18 5- тери, мўйна – 16 –18 С 6- суяк, шох, тошбақа чаноғидан бўлган ашёлар 14-15 С 7- расмлар 12 18С, 8- қора оқ расм 12 гача, 9- рангли 5 С гача. Музейларда ҳарорат– намлик фаслга қараб ва кундалик ҳароратга қараб ўзгариб туради. Бундан ташқари музейга келувчилар ҳам бу ҳароратни ўзгартириб туради. Бу ҳароратларни иситиш, шамоллатиш орқали нормаллаштириш мумкин. Лекин шамоллатиш орқали ўта даражада қуритиш ҳам хавфли. Бу ҳолатда марганец калий қўшилган сув оғзи катга очиқ идишларга қўйилди. Буғлантиришни кучайтириш учун улар иситиш шохобчалари яқинига жойлаштирилади. Оз ердаги ҳавони мўътадиллаштириш учун масалан, витриналарда у ерга силикагел ёки жун матолар қўйилади. Кондиционер ўрнатилган бўлса ҳам ҳарорат – намликни доимо назорат қилиб туриш керак. Улар махсус приборлар психрометр, гигрометр, термометр ёки ўзи ёзиш хусусиятига эга бўлган гигрограф ва термографлар орқали назорат қилинади. Приборлар кўрсаткичи суткада икки марта махсус журналга бир вақтнинг ўзида рўйхатга олинади. Ҳавони ифлослантирувчи турли газлар сероводород, аммиак, хлор, чанг ва шунга ўхшаш нарсалардир. Саноат корхоналаридан қанча узоқ бўлса музей ашёлари шунча яхши сақланади. Масалан сероводород неорганик ва органик материалларга салбий таъсир кўрсатади (кумуш, мис.бўёқ, матолар) Музейларда ёруғликда ҳам тартибга солиш талаб этилади. Ёруғлик электромагнит майдонга эга тўлқинларни нурлантириш хоссасига эга. Қисқа тўлқинлар – ултрабинафша нурларини, узун тўлқинлар – инфрақизил иссиқлик нурлари ташкил этади. Ультрагунафша ва инфрақизил нурларини кўз қабул қилмайди, бизга кўрунивчи нурлар кўринади холос. Ёруғлик ашёнинг фотохимик ва физик холатини ўзгартириб юбориши мумкин. Фотохимик ўзгаришлар ультрагунафша нурлар таъсири остида физик ўзгаришлар инфрақизил нурлар таъсири остида пайдо бўлади. Ёруғликни текширувчи махсус мослама люкс(як) қўйилади. Ўртача ёруғлик – ёнғоқ, қизил дарахт, дуб, қайин ва шунга ўхшаш ашёларга керак, катта ёруғликда улар ёниб кетиши мумкин. Ёруғликсиз рассомлик асарларини узоқ сақлаш мумкин эмас. Музейлар ашёларини сақлашда биологик тартибга қатъий риоя қилиш керак. Зараркунандаларнинг пайдо бўлишига ҳарорат – намлик даражасининг нотўғри сақланганлиги, ашёларнинг чанглардан ифлосланиши, озиқ – овқат омборларининг музейга яқин жойлашганлиги, ашёларни қабул қилишда дезинфекция қилинмаганлиги ва шу каби томонлар сабаб бўлади. Масалан плесень намлик 70 % дан ва ҳарорат 20 25 С дан ошганда кучли ривожланади. У органик ва неорганик ашёларни, жумладан сополни ҳам емиради. Бундай ашёларни изоляция қилиш, касаллик сабабини лабораторияда текшириш талаб қилинади. Буни олдини олиш учун 2% ли спиртли суюқлик билан музей корхонаси тозаланади. (формальдегида) Буларга дарахт кемирувчи ҳашоратлар ва бошқалар сабаб бўлади. Механик ва экстремал холатлар, урилишда ёнғин, ер қимирлаш, бўрон, сув тошқини каби холатларда ҳам музей фондлари шикастланмаслик чора тадбирлари кўрилиши керак. 9. МАВЗУ: МУЗЕЙЛАР ФАОЛИЯТИДА ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. РЕЖА: 1.Интернет тармоғи орқали маълумотлар тўплаш. 2.Ўзбекистон музейлари сайтларини яратиш. 3.Музей материалларини фундаментал тадқиқ этиш. 4.Музей залларида электрон тизимни яратиш. Таянч тушунча ва иборалар: БМТ, ОБСЕ, Европа Кенгаши, Европа Иттифоқи Комиссияси, ЮНЕСКО, ИКОМ, НАТО, Халқаро ПЕН, Приборлар, Психрометр, Гигрометр, Термометр, Ҳарорат, Психологик –педагогик, «Ўзбекистон музейлари», Каталоглар, Музей фондлари, «Қизил империя», «Ўзбекмузей», «Буюк ипак йўли», «Очиқ эшикулар куни», Шарқий Осиё, Ҳиндистон, Ост – Индия, «музей назарияси», экспозиция, (ИКОМ), «музей иши ҳақидаги фан», консервация, Британия музейи, Лувр музейи, Ўрта Осиё, Геликон тоғи, «музейлар ҳақидаги фан», рентгенография, спектография, реставрация, консервация, «Усмон Қуръони». Фан-техника тараққиёти илғор ютуқларининг бошқа барча соҳалари қатори музей ишига ҳам кириб келиши табиий ҳол бўлибгина қолмасдан, ҳаётий зарурат ҳамдир. Хусусан, 90-йилларда ҳозирги тушунчамиздаги компьютерлар яратилиши билан музей соҳасида маълумот тизимини шакллантириш, ахборотни тўлақонли етказиш имкониятлари кенгайди. Айниқса, музей мутахассислари компьютерни эгаллаши ва ягона тармоқнинг вужудга келиши музей фондларини ҳужжатлаштиришда кўпгина қулайликларни яратди. Жумладан, экспонатларнинг тасвири рақамли фотокамера орқали бевосита компьютерга киритилмоқда. Уларнинг таҳлили ва бошқа маълумотлар эса илова қилиниб, зарурият туғилганида мутахассислар томонидан қўшимчалар ва тузатишлар киритилади. Бу музей ишида доимий ҳаракатда бўлган каталог ва картотеканинг сифати кескин яхшиланишини таъминлади. Интернет тармоғининг кириб келиши мазкур жараённи халқаро миқёсда фаоллаштириб юборди. Ҳозир ундаги ―Музейлар, ―Маданият бўлимларига кириб дунёнинг хоҳлаган музейи бўйлаб ―сайр‖ қилиш, музейлар ҳақида умумий маълумотлардан ташқари, фонд экспонатлари, янгиликлар, махсус тадбирлар ва илмий анжуманлар ҳақида, соҳа мутахассис-ходимлар манзили, уларнинг интернетдаги электорон почталари ва бошқа маълумотларни олиш мумкин. АҚШдаги АМИКО консорциуми тарқатган маълумотга қараганда, Интернет тармоғида икки ярим миллиондан ортиқ музей экспонатларининг суратлари акс эттирилган картотека тизими мавжуд. Ўзбекистон музейлари ҳам интернетда ўзларининг сайтларини яратиш устида иш олиб бормоқдалар. Бухоро Давлат меъморий-бадиий музей-қўриқхонасида музей ходимларини шахсий компьютер техникаси билан таъминлаш масаласи аста-секин ижобий ҳал этилмоқда. Музейда Интернет тармоғига уланиш, сайт яратиш ва маълумотлар базасини барпо этиш устида айрим ишлар амалга оширилади. Илк қадам сифатида, музей фондидаги қўлёзмалар тўпламини электорон лазер дискига кўчириш ишлари бошлаб юборилди. Лекин, аслида республикамиз музейларида бу соҳадаги ишлар анча суст бормоқда. Маълумки, музейнинг асосий вазифаси йиғиш, сақлаш ва намойиш этишдан иборат. Бугунги кунда музейлар замонавий ахборот технологияларини қўллаш орқали ўзларига тегишли экспонатларнинг сақланишини таъминлашлари мумкин. Чунки, аниқ ҳисобга олиш музей бойликларини бут сақлаш ва уларга эгалик қилиш ҳуқуқини кафолатлайди. Ҳозирги кунда тарихчи, санъатшунос, музейшунос тадқиқотчилар ва ижтимоий соҳанинг бошқа вакиллари музей бойликларини тўлақонли илмий ўрганишда айрим муаммоларга дуч келмоқдалар. Аввало, йирик музейларимизда жорий этилган тартиб - қоидалар четдан келган мутахассис-олим ва музей маъмурияти ўртасида аксар ҳолларда келишмовчилик ва баъзан қаршиликларга олиб келмоқда. Амалиётда шундай ҳодисалар кузатилмоқдаки, ўзи хизмат қилаётган илмий муассасанинг расмий йўлланма хати билан мурожаат қилган тадқиқотчига бўлимлардаги картотека билан танишишга рухсат берилади, холос; айрим музейлар эса пулли хизмат турини таклиф қилмоқдалар. Хориж мамлакатларидан келган тадқиқотчиларнинг тижорат нашрлари учун бундай хизмат тури мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин. Лекин республиканинг илмий муассасаларидаги ходимлар маданий бойликларимизни ҳеч қандай тўсиқсиз ўрганишларига шароит яратилиши лозим. Чунки, биринчидан, уларга бу каби изланишлар учун давлат бюджетидан қўшимча маблағ ажратилмайди. Иккинчидан, бундай тадқиқотлар республикамиз илмий, маънавий-маданий тараққиётини, жумладан, ўша музейлар манфаатини кўзлаб амалга оширилади. Юқоридаги муаммо сабабли Ўзбекистондаги музейлар фонди экспонатларининг 70 фоизи ўзининг фундаментал тадқиқотини кутиб ётибди. Кутубхоналардаги мавжуд нашрлар эса кўпи билан уларнинг 10 фоизини ёритади, холос. Ҳолбуки, ҳозирги пайтда дунёда музей иши жуда илгарилаб кетганининг гувоҳи бўлмоқдамиз. Жаҳондаги деярли барча забардаст музейлар интернет тармоғи орқали тинимсиз чиқишлар қилиб, ўз сайтларини мунтазам янги ахборотлар билан тўлдириб боришяпти. Биргина Россия амалиётини кузатадиган бўлсак, у ерда музейлар фаолияти билан шуғулланувчи қатор уюшма ва марказлар фаолият кўрсатмоқда. Интернетда ― Музеи России сервери, ― Всероссийский реестр музеев‖ ва бошқа сайтларда музейлар ҳаётининг ҳамма жиҳатлари батафсил ёритиб борилмоқда. Давлат Тарих музейи (Москва) 1997 йилдан эътиборан экспонатларини Интернет тизими орқали намойиш этиб келяпти. Музейнинг уч мингдан зиёд экспонатлари Умумевропа ―Музеум Онлайн‖ тармоғига киритилган. Давлат Эрмитаж музейи ҳам заҳирасидаги тўрт мингдан ортиқ асарларини шу йўл билан намойиш қилмоқда. Рибинский бадиий музейи ўз соҳасида илғорлик қилиб, 2000 йил 10 мартда Москва шаҳрида 45000 карточкадан иборат электрон сайти тақдимотини ўтказди. Музейларда электрон тизимининг жорий этилиши унда намойиш қилинадиган сайтларнинг шакли, тартиби, кўринишлари, тузилиши ва соҳанинг бошқа масалаларига бағишлаб қатор илмий- амалий анжуманлар ўтказилмоқда. Улар орасида АДИТ (Автоматизация деятельности музеев и информационная технология) уюшмаси нодавлат ташкилот ва идоралари билан ҳамкорликда музей соҳасига замонавий коммуникация тармоқларини олиб киришда кўпгина ишларни амалга оширмоқда. Жумладан, уюшма ҳар йили Россиянинг турли шаҳарларида илмий анжуманлар ўтказиб келмоқда 2001 йил 28 май- 1 июнь кунлари Тула шаҳрида ―Музейлар ва ахборот майдони: ахборотлаштириш муаммолари ва маданий мерос‖ мавзуида илмий анжуман бўлиб ўтди. Анжуманда музей мутахассисларидан ташқари, кутубхона, архив университет, электрон нашриёт ва техника билан шуғулланувчи фирмалар, кўплаб хорижий ташкилотларнинг вакиллари ҳамда муаммога алоқадор бошқа соҳаларнинг мутахассислари қатнашадилар. Анжуман ўз доирасида ―АДИТ миссияси – музейи ҳужжатлари бўйича миллий Ассоциация сифатида‖, ―Информацион менежмент‖, ―Ҳисобга олиш ва сақлаш фаолиятини маълумотлаш‖, ―Музейларнинг илмий тадқиқот ва экспозиция-кўргазмалар фаолиятига автоматика тармоқларини олиб кириш‖, ―Томошабинлар билан ишлашда маълумот тарқатиш‖ мавзулари бўйича секция мажлислари ўтказилди. Шунингдек, музейлар учун СД-ZOM электрон нашр ва Интернет-сайтлардан намуналар намойиш этилди. Ҳозирги кунда бошқа илмий-тадқиқот муассасаларида бўлгани каби, республика музейларида айнан нашр масаласи катта молиявий муаммоларга дуч келмоқда. Европа ва Американинг музей, кутубхона ва архивлари мазкур муаммони яна ўша Интернет тармоғидан кенг фойдаланиш орқали ҳал қилишга интилмоқдалар. Масалан, немис мутахассислари 2001 йил 19-22 июнь кунлари Мюнхенда бўлиб ўтган IV Халқаро ―Музей иши, комплектлаштириш, таъмирлаш ва кўргазмалар учун технология‖ мавзуидаги ихтисослашган кўргазма материалларини махсус сайтда эълон қилишди. Россия музейшунослари ―Музеи будуҳего: информационнўе технологии и культурное наследие‖ номли мақолалар мажмуининг бир қисмини ва бошқа нашрларни Интернет тармоғида ёритдилар. Улардан айримлари рус тилида музейларимизнинг бошқа хорижий тилларни билмайдиган мутахассислари учун қулайлик яратади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, музейларни қўллаб-қувватлаш республика ―Ўзбекмузей‖ жамғармаси қошида музейлар учун электрон дастурлар яратувчи мутахассислардан иборат махсус марказ ташкил этиш кун тартибидаги долзарб масала, деб ҳисоблаймиз. Чунки, айнан шундай марказ орқали Ўзбекистон музейларида маълумот тарқатиш ва сайтлар яратишнинг ягона тизимини жорий қилиш мумкин. Йирик музейларимиз хорижий сармояларни жалб қилган ҳолда халқаро стандартлар негизида электрон ахборот мажмуини яратишлари мумкин. Лекин бунда музейларда маълумотлар тўплашнинг турлича услуб ва кўринишлари ҳосил бўлиб, айрим чалкашликларни келтириб чиқариши эҳтимолдан холи эмас. Шуни ҳисобга олган ҳолда республиканинг турли йўналишдаги 80 дан ортиқ музейда сайтлар, ҳисобга олиш ва картотеканинг ягона андозаси тайёрланса, бу кейинчалик республика музей фондининг ягона каталогини нашр қилишда жуда асқотган бўларди. Хуллас, бошқа маданий муассасалар қаторида музейларимизнинг ҳам электрон нашрлари билан дунё маълумотлар оқимига қўйилишларини табиий ҳол ва замон талаби деб қабул қилмоғимиз лозим. Зеро маълумот тарқатиш билан музей ўзини жамиятда реклама қилиши, томошабинларни кўпайтириши ва ҳорижий ҳамкасблар билан тез ва қулай алоқа ўрнатиши мумкин. Электрон ахборот тарқатиш воситалари тизимини жорий этиш музейларимиз бойлигини кенг омма, хусусан, ёшлар орасида тарғиб қилишда ҳам ўзининг ижобий ролини ўйнайди. Халқаро Тинчлик йили нишонланган 1986 йилда Самарқанд шаҳрида Халқаро тинчлик ва бирдамлик музейи очилган бўлиб, 1989 йили унга ―Халқ музейи‖ номи берилди. Ўзига хос ахборот – алоқа маркази вазифасини бажарувчи бу музей кўплаб таълимий дастурлар, халқаро лойиҳалар ва бадиий кўргазмалар ўтказиб туриш билан бирга доимий экспозициясига ҳам эга. Музей бисотида барча қитъалардан келтирилган йигирма мингдан кўпроқ экспонат- плакатлар, расм, гобелен, байроқ, вимпел, китоб, нишонлар, видеофильм, аудиокассета, компакт- дисклар ва бошқа кўплаб ашёлар мавжуд. Улар орасига Нагасакида атом бомбаси портлаши натижасида эриб кетган уй томи черепицасининг парчаси, Сталинград жанггоҳлари, Освенцим, Хиросимадаги Тинчлик боғи тўпроғи солинган. капсулалар, Берлин девори бўлаги, йўқ қилинган ―Першинг-2‖ Америка ядро ракеталарининг соати, астронавт Р.Фуррернинг ―Челленжер‖ кемасида ўзи билан парвозга олиб чиққан совғаси қўйилган; туғма ногирон бўлган француз рассоми Денис Легрининг гўзаллик ва ҳаётга муҳаббат руҳи билан чизган расмлари ҳайратга солади, экспозицияда болаларнинг ҳам кўплаб тасвирий асарлари қўйилган. Музей кўпгина халқаро ва миллий (ҳукуматлараро ҳамда нодавлат) ташкилотлар ҳамда барча қитъалардаги пок ниятли инсонлар билан кенг алоқа боғлаган. БМТ, ОБСЕ, Европа Кенгаши, Европа Иттифоқи Комиссияси, ЮНЕСКО, ИКОМ, НАТО, Халқаро ПЕН - клуб, Норвегия Нобель институти, Умумжаҳон Черковлар Кенгаши, Жаҳон Банки, Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси ва бошқа ташкилотларнинг муассасалари музейга ўз нашрларини юбориб туради. Женевадаги Халкаро тинчлик бюросига ва Жаҳон музейларининг умумжаҳон тармоғига аъзо бўлган музей фондидаги кўргазмалар Кипр, Франция, Голландия, Россия ва бошқа мамлакатларда намойиш қилинди. Унинг фаолияти кўплаб мақолаларда, телекўрсатув ва радиоэшиттиришлар дастурларида акс эттирилган. Кези келганда шуни айтиб ўтиш лозимки, Халқаро музейлар кенгаши томонидан Парижда инглиз, француз, испан тилларида нашр этиладиган ―ИКОМ Ньюс‖ журналининг 2000 йилдаги биринчи сони Самарқанддаги Халқаро тинчлик ва бирдамлик музейи фаолиятига бағишланган мақола билан очилган. Музей фаолият кўрсатаётган даврда унинг муайян иш йўналишлари шаклланади. Бунга машҳур арбоблар, шоирлар, олимлар, мусиқачилар, санъаткорларнинг дастхатли сурат ва шахсий номларини қамраб олувчи ―Тинчлик дасхати‖, болалар ижодига бағишланган ―Дунё ва мамлакатлар болалар нигоҳида‖ йўналишларини мисол келтириш мумкин. Истиқболда доимий амал қилувчи Болалар расмлари халқаро галерияси, ―Уруш ўйин эмас. Ҳарбий ўйинчоқлар ўйнаш нимага керак? Тинчлик мендан бошланади‖ шиори остида ―Тинчлик ва қуролсизланиш болалар фестивали‖, Ўзбекистонда хорижлик рассомларнинг табиат фусункорлигини тасвирловчи ―Гўзаллик дунёни асрайди‖ номли экспозицияларини ташкил этиш кўзда тутилган. Бу асарларнинг бир қисми музейнинг доимий экспозициясига киритилган. Келажакда Самарқандда ―Гўзаллик дунёни асрайди‖, ―Дунё жисмоний имкониятлари чекланган болалар нигохида‖, ―Табассум олами‖, ―Эсперанто‖ байналмилал клуби номли бадиий галереяларни вужудга келтириш назарда тутилмоқда. Шунингдек, музейда ―Буюк Ипак йўли‖ галереяси ташкил этган ҳолда ўз воситалари ёрдамида қадимда шу йўл туфайли юзага келган анъаналарни қайта тиклаш, халқлар орасидаги маданий айирбошлаш ва иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш мақсади кўзда тутилган. Ўтган давр мобайнида музей МДҲ ва Болтиқбўйи мамлакатларида ўзига хос бетакрор музей сифатида истиқболли салоҳиятини кўрсата олди. Бироқ етарли моддий – техникавий шароитлар бўлмаганлиги сабабли унинг жуда катта имкониятлари тўлиқ ишга солинмаяпти. Музейнинг барча ишлари асосан унинг фаолларининг беғараз меҳнати ва дўстлари ёрдамида амалга оширилмоқда. Ҳозирги пайтда музей ташаббусларини қўллаб - қуватловчи Музей дўстларининг жамияти ташкил топмоқда. СЕМИНАР МАВЗУЛАРИ 1-МАВЗУ: МУЗЕЙШУНОСЛИК ФАН СИФАТИДА РЕЖА: 1.«Музейшунослик» фанининг мақсад ва вазифалари. 2.Музейларнинг тузилиш ва мазмун жиҳатдан турлари. 3.«Музей» сўзининг луғавий маъноси ва илк музейларнинг пайдо бўлиши. 4.Музейлар – тарихий хотирани жонлантириш омили. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Й.Қосимов «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 2-МАВЗУ: ИЖТИМОИЙ МАДАНИЙ ИНСТИТУТ СИФАТИДА МУЗЕЙНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ РЕЖА: 1.Музейларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни. 2.Мустақиллик йилларида музейга қаратилган эътибор 3.Музейларнинг илм-фан ривожига қўшаётган ҳиссаси. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Й.Қосимов «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 3-МАВЗУ: МУЗЕЙЛАРНИНГ ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ РЕЖА: 1.Музейлар тадқиқот марказлари. 2.Музейшуносликнинг тадқиқот предмети 3.Илмий тадқиқотлар натижасида ашёларни таъмирлаш масаласи Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 4-МАВЗУ: ДАВЛАТ МУЗЕЙ ФОНДИ РЕЖА: 1.Музей фонди тушунчаси. 2.Музей фондларини тўлдириш. 4. Музей ашёларига илмий паспортлар қўйиш. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М.А.Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 5-МАВЗУ: МУЗЕЙ АШЁЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ РЕЖА: 1.Музей фондларини илмий асосда ташкиллаштириш. 2.Фонд ишларининг асосий йўналишлари. 3.Фондларни илмий ташкиллаштиришнинг аҳамияти. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 6-МАВЗУ: МУЗЕЙ ФОНДЛАРИНИ ТЎЛДИРИШ РЕЖА: 1.Музей фондлари нима. 2.Музей фондлари архив ва кутубхона фондларидан қандай фарқ қилади. 3. Музей ашёларини ўрганиш услубияти. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 7-МАВЗУ: МУЗЕЙ ЭКСПОЗИЦИЯСИНИ ЯРАТИШ РЕЖА: 1.Асосий тушунчалар. 2.Тарихий музейлар экспозицияси. Уларнинг қурилиш тамойиллари. 3.Тарихий музейлар экспозициясининг мавзуий структураси. 4.Экспозицион материаллар ва комплекслар. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 8-МАВЗУ: ЖАҲОН МУЗЕЙЛАРИ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИ РЕЖА: 1.Жаҳондаги йирик музейларнинг ривожланиш тарихи. 2.Ривожланган давлатларнинг музейларга бераётган эътибори 3.Музейларнинг турлари ва аҳамияти Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М.А.Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 9-МАВЗУ: 1917-1941 ЙИЛЛАРДА МУЗЕЙ ИШИ ВА ЁДГОРЛИКЛАРНИ АСРАШ РЕЖА: 1.Совет ҳукуматининг музейлар соҳасидаги чора - тадбирлари 2.Туркомстарис ва унинг фаолияти. 3.Узкомстарис ва унинг фаолияти. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 10-МАВЗУ: 1941-1980 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА МУЗЕЙЛАР РЕЖА: 1.Уруш йилларида музейлар иши. 2.1945 - 1980 йилларда музейлар иши. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 11-МАВЗУ: МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МУЗЕЙЛАР ВА МУЗЕЙ ИШИ РЕЖА: 1.Мустақил Ўзбекистонда музейлар тарихи. 2.Музей соҳасидаги қонуннинг аҳамияти. 3.Уй музейларининг ташкил этишнинг аҳамияти Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В.История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А.Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил 12-МАВЗУ: ЗАМОНАВИЙ МУЗЕЙНИНГ ТУЗУЛИШИ ВА УНДА МУЛЬТИМЕДИА ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ РЕЖА: 1. Интернет тармоғи орқали маълумотлар тўплаш. 2.Ўзбекистон музейлари сайтларини яратиш. 3. Музей материалларини фундаментал тадқиқ этиш. 4. Музей залларида электрон тизимни яратиш Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 г. 2. Бекжонова М. А. Самарқанд аҳолиси костюмлари тарихидан. Тошкент, 1989 й. 3. Государственн ўй музей исскуств Каракалпакистана. 4. С.М. Даниэль «Искусства видеть»- 1990 Москва. 5. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. Т., 1997 йил. 6. Косова И. М. Музей в культурной жизни края. М., 1989 г. 7. Крейн А. Рождения музея. М., 1977 г 8. С. Круковская «Государственнўй музей исскуств Ўзбекистана ». Москва . 9. «Мозийдан садо» 2. 2002 йил 10. Музей заллари бўйлаб. Адабиёт музейи. Т., 1996 й. 11. Музейлар нашр этган йўл кўрсаткичлари, каталоглар, буклетлар. 12. Г.А.Пугаченкова Л.И.Ремпель «Очерки искусства средней Азии» 13. Петюшенко «Живопись» Государственная Третьяковская галерея. узей и посетитель» Москва. 14. Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. Т., “Фан”, 1991 йил. 15. Садиков Х., Гласс Ю., Цой Е. Музеи Узбекистана. Т., 1992 йил. 16. Ўзбекистон Давлат Табиат музейи. Музей бўйлаб саёҳат (Йўл кўрсатгич). Тошкент. 2001 й. 17. Қаюмов А. Музей ишининг фидойиси. Бухоро, 2000 й. 18. Қаюмов А. Академик Аҳмадали Асқаров. «Фан» нашриёти, Т., 2003 й. 19. Қосимов Й. «Қадимги Фарғона сирлари» Наманган 1992 йил АРХИВШУНОСЛИК МАЪРУЗА МАТНИ 1 - М А В З У : К И Р И Ш . А Р Х И В Ш У Н О С Л И К Ф А Н И В А У Н И Н Г В А З И Ф А Л А Р И . Д А С Т Л А Б К И А Р Х И В Л А Р Н И Н Г Т А Ш К И Л Э Т И Л И Ш И РЕЖА: 1.Архившунослик фанининг мақсад ва вазифалари. 2.Дастлабки архивларнинг ташкил этилиши 3.Архившуносликнинг фан сифатида шаклланиши Таянч тушунча ва иборалар: «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа. Ўзбекистон ўз миллий мустақиллигини қўлга киритганлиги буюк тарихий воқеа бўлди. Халқимиз мустақиллик туфайли ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга бўлди. Истиқлол йилларида жамият ҳаётининг барча соҳаларида, жумладан тарих фанлари соҳасида ҳам туб ўзгаришлар юз бермоқда. Шу даврда, коммунистик мафкура таъсирида бузиб кўрсатилган, баъзи саҳифалари умуман ёритилмаган она тарихимиз мустақиллик шарофати билан холисона ўрганилмоқда, ҳаққоний тарих баён этилмоқда. Ўзбекистон Биринчи Президенти И.А.Каримов «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» асарида тарихчилар олдида турган вазифалар ҳақида гапириб шундай деган: «... биз ҳаққоний тарихимизни тиклашимиз, халқимизни, миллатимизни ана шу тарих билан қуроллантиришимиз зарур. Тарих билан қуроллантириш, яна бир бор қуроллантиришимиз зарур». Ўзбек халқининг ҳаққоний тарихини тиклашда архив ҳужжатларининг аҳамияти каттадир. Илгари ўрганилмаган, истибдод мафкурасига мос тушмаганлиги учун четлаб ўтилган архив ҳужжатларини илмий муомалага киритиш чоризм ва совет мустамлакачиларининг занжирбанд сиёсатининг асл моҳиятини очиб беради ва халқимизни ҳақиқий тарихини ёритишга ёрдам беради. Тарихий тадқиқот учун зарур бўлган барча архив ҳужжатларини қидириб топиш, улардан кенг фойдаланиш учун тарихчи талабалар «Архившунослик» фанини ўрганиши, чуқур эгаллаши зарур. Архив ташкилотлари, давлат архивлари мустақиллик шароитида бозор муносабатларига мослашмоқда. Давлат архив хизматини моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва ишчи- хизматчиларнинг моддий аҳволини яхшилаш мақсадида давлат архивлари шартнома асосида ташкилотларга ва аҳолига пуллик хизматни кенгайтирмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, пуллик хизмат асосан давлат ва хусусий ташкилотларга архив ҳужжатларини тартибга солишда, иш юритишни такомиллаштириш ишларида, ижодий ташкилотларни илмий буюртмаларини бажаришда қўлланмоқда. Ижодий, илмий ходимларни архив хужжатларидан фойдаланиш, жумладан, университетлар талабалари учун ҳужжатлардан фойдаланиш, фуқароларга нафақасини расмийлаштиришга меҳнат стажи, иш ҳақи тўғрисидаги маълумотномалар бериш бепул амалга оширилади. Бу эса, архив ҳужжатларини илмий мақсадда фойдаланишга кенг йўл очиб беради. Бизнинг ўлкамизда архивлар жуда қадим замонларда вужудга келган. Архив сўзи атамасига келсак, бу лотинча «архивиум» - ҳукумат биноси сўзидан олинган. Лекин «Архив» атамасининг ҳозирги қўлланиш маъноси бирмунча кенгроқ. «Архивлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунида «архив» тушунчасига қуйидагича таъриф берилган; «Архив - архив ҳужжатлари мажмуи, шунингдек архив муассасаси ёки корхона, муассаса ва ташкилотнинг архив ҳужжатларини қабул қилувчи, сақловчи ва улардан фойдаланувчи таркибий бўлинмаси». Мамлакатимиз истиқлолига эришиб жамиятимиз хаётининг барча табақаларида теран янгиланишлар жараёни кечаётган бир пайтда тарихини ўрганиш уни холис баҳолаш ва мозийдан мерос жамики қадриятлардан ижодий фойдаланиш ўта муҳим аҳамият касб этмоқда. Тарих фани тараққиёти белгиловчи омиллар орасида архив материаллари, айниқса диққатга сазовордир. Шунинг учун тарихий жараёнларни ёритишда архив ҳужжатларини қайта тадқиқ ва таҳлил этиш масаласи алоҳида эътибор молик экани шубхасиз. Архив бу идоралар, корхоналар, ташкилотлар, шунингдек тарихий шахслар фаолиятига оид ҳужжатлар сақланадиган муассаса ҳисобланади, лекин бу архивларнинг бу босқичларига етиб келишининг ҳам ўз тарихи бор. Архивларнинг ҳам уларда иш юритиш, ҳужжатларни сақлаш асрлар мобайнида шаклланиб келган. Ҳужжат тушунчаси хулоса қиладиган бўлсак маълумотларни ўзида сақловчи ҳар бир манба ҳужжат ҳисобланади. Архив ҳужжатига келадиган бўлсак – ўзида маълумотларни сақлаётган воситадаги маълумотлар жамият, жамиятнинг маданият, тарихий ёдгорлик, илмий қарашларга оид бўлиб тарихйи архивларда сақланаётган ҳужжатлар архив ҳужжатлари ҳисобланади. Архив ҳужжатлари деганда – бу бўлиб ўтган воқеа-ходиса, жараён ёки бажарилаётган ишларни инсон томонидан хатлар, графиклар, фоторасмлар ва бошқа йўллар билан маълумотларни ўзида сақловчи ҳар қандай восита ҳисобланади. Тарих фанини ўқиш ва ўрганишда архивларнинг аҳамияти жуда катта ҳисобланади. Архивлар қадимдан мавжуд бўлган бўлсада архивларни марказлаштириш тўғрисидаги қонун Ўрта Осиё ва Россия худудларида XX аср бошларида қабул қилинди. Жумладан 1918 йил 1 июнда халқ комиссарияятининг «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш» тўғрисида декрети қабул қилинди. XIX асрда Хартиялар мактаби бу архивчиларни махсус тайёрлайдиган махсус мактаб бўлиб илк бор Францияда ташкил этилган. 1821 йилда Францияда Хартия архившунослар мактаби ташкил этилиб унда архившунос мутахассислари махсус тайёрланади. Хартия – (юн. Charts-қозоз ёрлиқ) ўрта асрлардаги ва оммавий ҳуқуқий ва сиёсий тусдаги ҳужжат. Халқаро ҳуқуқда одатда Декларация сўзининг синонимии сифатида кўлланиб мажбурий кучга эга бўлмайди. Халқаро актнинг умумий қоидалари ва мақсадини ифодалайди. Иккинчи томондан эски қўёзмаларга нисбатан ишлатилади. Илк қадимги кутубхона архивлари Қадимги Шарқ ва икки дарё оралиғи давлатларида пайдо бўлган. Булар Фиравнлар ва шохлар кутубхона-архивлари бўлиб, энг каттаси Оссурия шохи Ашшурбанипал кутубхона-архивидан 20 мингдан ортиқ лой тахтачаларга ёзилган ҳужжатлар топилган( улар эр. авв. VII асрга оид.) Римда эр. авв. I асрга келиб кўпгина шаҳарларида кутубхона- архивлар пайдо бўлган. Хитойда эр.авв. бир неча юз йилликлар давомида, Японияда эрамизнинг биринчи юз йиллигида шох саройлари қошида ва ибодатхоналарда кутубхона архивлари мавжуд бўлган. Бундан ташқари археолог олимлар томонидан кўпгина қадимий даврларга тегишли архив қолдиқлари топилган. Улар Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа архивларидир. Богазкейскс архиви -архив Хетлар давлатининг пойтахти бўлмиш Хатутош (ҳозирда Богазкейск архиви Туркиянинг Анатолия шаҳрида жойлашган) харобаларидан 15 тонналик лой тахтачали ёзувлари топилган. Лой тахтачалардаги ёзувлар хетт тилида бўлиб, кўпгина матнлар, сиёсий битиклар аккад тилида, бошқалари эса қадимий тиллардан кичик Осиёга оид Лувий, Палай хат, Хуприт тилларида битилган.Архивда шохликлар ахборотномалари, буйруқлари, шартномалари, шохлар рўйхати, дипломатик ёзишмалар, мулкий қўлёзмалар, мансабдор шахсларнинг хисоботлари, қонун ҳисоботлари, суд баённомалари (отчилик тўғрисида, мифология ва шеърлар, гимнлар, дуолар, диний байрамлар) ҳақида. Бундан ташқари янги хетт давлатига тегишли шумер-аккад-хет луғатлари, лой тахталар каталоги каби ҳужжатлар бўлиб, эр.авв. XIV-XIII асрларга оид. Ҳужжатларидан биттаси эр.авв. XVII асрга тегишли Багазкейс архиви 1906-12 йилларда Г.Винклер томонидан аниқланган. Қуюнджик архиви-Қуюнжик харобаларидан Оссурия пойтахти Ниневия шаҳри қолдиқлари топилиб, уни ўрганиш ишлари XX асрнинг 30 йилларигача давом этган. Қазиш ишлари археолог олимлар Г.Лейард, Р.Кемпбел-Томпсонлар томонидан олиб борилган. Қуюнжиқ тепалигининг пастки қатламлари эр.авв. VI-III асрларга оид. Энг қадимги даврларга оид эр.авв. 23-18 асрларга тегишли. Аккад давлати хукмдорининг бронзадан ишланган боши, сарой қолдиқларидан чизилган суръатлар топилган. Харобалардан Набу, Иштар ибодатхоналари Синахреб ва Ашурбанипал саройи қолидиқлари топилган. Энг аҳамиятли топилмалардан бири Ашурбанипалнинг архив-кутубхонаси бўлиб ундан: лой тахтачаларидаги шумер тилидаги матнлар, оссур-вавилон адабиётлари ва илм фанга оид манбалар, иш ҳужжатлари топилган. Тел-Эль-Амаран архиви – тарихда Миср Фиравнлари архиви номи билан машхур бўлиб, 1887 йил Тел-Эль-Амарн шаҳрида маҳаллий ахоли вакиллари томонидан тасодифан топилган.Архивда лой тахтачаларда Аккад тилидаги дипломатик ёзишмалар, Фиравн сулоласининг Аменхотепу III ва Аменхотапу IV ларнинг Митонни, Осурия, Вавилон ва кичик Сирия, Фаластин шохликлари билан ёзилган ёзишмалари топилган. Ушбу архив – Миср, яқин Шарқ тарихининг эр.авв. XIX аср иккинчи ярми ва XIV аср бошларига оид ўта муҳим манба ҳисобланади. 194 дона атрофида лой тахтача ёзувлари Германияда, бошқалари эса Британия, Каир, Оксфорд, Лувр, Эрмитаж ва бошқа музейларда сақланади. Ниневея архиви - Қадимги Осурия давлатининг шаҳарларидан бири бўлиб, ҳозирги Ироқ давлатининг Мосула шаҳрида жойлашган. Ниневия шаҳри эр.авв. VIII-VII асрларда Осурия пойтахтига айлантирилган. Ниневия шаҳрининг шимолий қисмида Ашурбанипал Синахереб саройининг жанубий-ғарбий қисми жойлашган. Бу ердан Ашурбанипал архиви ва 20 мингта китоб яъни лой тахтали ёзувлар топилган. Ниневея жанубий қисмида Имтор, Эмишмиш ибодатхоналари ва Асархаддан саройи жойлашган.Эр.авв. 612 йилда Ниневия шаҳри янги Вавилон шохи Набапаласар ва Мидия шохи Киаксарлар томонидан ер юзасидан йўқ қилиб ташланган. Римликлар шаҳар ўрнида харбий колонна ташкил этган. Ниневия шаҳри ҳақидаги маълумотлар Куюнжиқ шаҳри қолдиқларидан кўпгина маълумотлар топилган. Кул-тепа- Олд Осиё худудларида қадимги даврга тегишли кўпгина тепаликлар бу ном билан аталади. Ушбу тепаликларнинг кўпи энеолит ва бронза даврларига тегишли. Кавказ орти худудларида бир нечта тепаликлар аниқланган.Биринчи тепалик атрофи диаметри 200 м. баладлиги 15 м. бўлиб Арманистон худудида аниқланган. Ушбу тепаликда илк деҳқончиликнинг эр.авв. III асрга тегишли намуналар топилган. Шу билан бирга лой хайкалтарошлик намуналари ҳам топилган.Иккинчиси Азорбайжон давлатининг Нахечабам худудида аниқланган бўлиб атрофии яъни диаметри 100-150 м. баландлиги 14 м. 1904-1951-64 йиллар қазиш ишлари натижасида 4 маданият қатлами аниқланган.Учинчиси – Туркия давлатида аниқланган бўлиб илк бор 1880 йилда аниқланган. Изланишлар 1906 йилдан кейин археолог Э.Шонтр: Г.Винклер, Б.Грозний, 1948 йилда ака ука Т. ва Н. Ўзгючлар томонидан қадим даврига оид 3 қатлам аниқланган. Ҳароба жойларидан сарой, қабристон, кичик ҳайкалчалари топилган. Ушбу топималар Анатолия шаҳрининг эр.авв. III минг йилликда Оссурия, Троя ва Сирия давлатлари билан бўлган алоқаларни ёритувчи муҳим бўлган манбалар ҳисобланади.Қадимги ёзма ёдгорликлар ва Архивлар Энг қадимги ёдгорликлар Кавказ орти худудларининг қадимги Урарту давлатига тегишли эр.авв. IX-VI асрларга оид ёзма манбалар топилган. Ушбу ёзма манбалар лойдан ясалган қалин лой тахтачаларидаги матнлар ва шу билан бирга тошларга ёзилган, қуролларга, харбий юришлардан олдин ёзилган клинопислар топилган.Қора денгиз шимолидаги эрамизгача V-VI асрларга оид Қадимий шаҳар қолдиқларидан мармар архивлари сақланиб қолган. Улар катта-катта тошларда, деворларда, қабристонларда битиб қолдирилган. Архив ҳужжатиларида тинчлик битимлари, қонунлар, халқ йиғини қарорлари ва мансабдор шахсларнинг ҳисоботларидан иборат.Кичик Осиёда архив ёзув билан бир вақтда пайдо бўлган. Уларда яна эр.авв. I асрга оид ёзувдарда Ўрта Осиё давлати бўлмиш Парфия давлатининг иқтисодий-сиёсий ҳаёти тўғрисида маълумотларни учратиш мумкин.Археологлар Қадимий Тупроққалъа харобаларидан VII-IV асрларга оид қадимги ҳужжатлар қолдиқлари топишган. Бундан ташқари қадимги Хоразм давлати худудидан қадимги Хоразм тилида терига сиёҳ билан дарахтларга битилган 140 дан ортиқ ҳужжатлар топилган. Ҳужжатлар қадимги суғд тилида бўлиб, VIII асрнинг биринчи ярмига оид Ўрта Осиё халқлариниг араб босқинига қарши кураш ҳаракатлари, қадимги Суғдиёна давлати, солиқларни йиғиш ва давлат бошқаруви ҳақида маълумотлар учрайди.Яна Ўрта Осиё архивларига оид Сомонийлар давлатига оид ер ишлари бўйича давлат архив идораси мавжуд бўлган. Самонийлар давлати хукумронлик йиллари IX-X асрларга тўғри келади. Бу даврга келиб дарахт, тери, пергаментлардан қоғозга ўтиш даври бўлган. Шундан сўнг бой феодалларнинг шахсий архив кутубхоналари пайдо бўла бошлаган. Бу турдаги архив-кутубхоналар тўғрисида олим мутафаккиримиз Абу Али Ибн Сино ёзиб қолдирган. Ўзбекистон ҳудудида милоддан аввалги I минг йилликнинг сўнггида архив-кутубхоналар пайдо бўлган. Дастлабки кутубхоналар хукумдорлар саройида ва ибодатхоналарда ташкил этила бошлаган Турон халқлари Миср, Эрон, Юнонистон ва уларга қўшни бўлган давлатлар билан бирга яқин алоқада бўлган. Ўзбекистон халқларининг қадимги ёдгорликлари сақланмаган. Абу Райхон Берунийнинг хабар беришича китоб хазиналари ва уларни сақловчи жойлар турли истилолар даврида (VII-IX) да йўқ қилиб юборилган. Шу билан бир ўша даврларга оид 23 мингдан ортиқ арман қўлёзмалари топилган. Улар IV аср охирларига оид бўлиб Арманистон худудларидаги Маменадран тепалигидан топилган.Жуда қадимий бўлмасада Киев Руси давлати архиви илк архивлар X-асрларга тегишли бўлиб лой тахтачалар ёзувлари ўша пайтда Княз саройида сақланган. Уларда ҳар ҳил фахрий ёрлиқлар, давлатлар ўртасидаги ёзишмалар. Архив-кутубхоналар ёзма ёдгорликларни сақловчи хазина сифатида жуда қадимдан пайдо бўлган. Милоддан аввал VII аср ўрталарида Шарқдаги кўп саройларда, қадимги Миср ва Рим ибодатхоналари қошида кутубхоналари бўлган Қадимги кутубхоналарнинг энг машхури Александрия (Искандария) кутубхонаси ҳисобланган. 2 - М А В З У : ЎРТА ОСИЁДАГИ АРХИВЛАР ТАРИХИДАН РЕЖА: 1. Ўрта Осиёдаги дастлабки архивлар 2. Ўрта Осиё хонликлари архивлари Таянч тушунча ва иборалар: Чоризм, Петербург, Салтиков-Шедрин, «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа. Марказий Осиёда архив ёзув билан бир вақтда пайдо бўлган. Археологлар қадимги Тупроққааъа ҳаробаларидан Хоразм шоҳларига тегишли III-IV аср бошларига оид қадимги ҳужжатлардан иборат архив қолдиқларини топишган. 1930 йил бошларида қадимги Суғдиёна давлатининг Муғ тоғлари харобаларидан Деваштич архиви очилган. Қазилмалар натижасида VIII асрга оид 80 дан ортиқ қўлёзма ҳужжатлар топилган. Тарихдан маълумки, Бухорода IX-X асрларда Абу Али Ибн Сино фойдаланган архив- кутубхона бўлган. Марказий Осиёда архивлар Х1-ХП асрларда Хоразм давлатида, кейинчалик Олтин Ўрда, Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар даврида ҳам мавжуд эди. Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архиви ўзбек халқининг қўлёзма ҳужжатлари сақланадиган энг катта, энг бой архив хазинасидир. Бу ерда сақланаётган энг қадимги ҳужжатлар - вақфномалар бўлиб, улар Чингизхон босқини давридан бошланади. Бу архивдаги ҳужжатлар XIII асрдан ҳозирги кунларгача бўлган йилларни ўз ичига олади. Қадимги давлатларнинг, хонликларнинг XIX асргача бўлган ҳужжатли манбалари бахтга қарши бизгача сақланмаган. Ўзаро феодал урушлари, вайронагарчиликлар натижасида архив ҳужжатлари йўқ бўлиб кетган. Қўқон ва Хива хонлари архивлари, Бухоро амирлигининг қушбеги архиви сақланиб қолган. Уларда XIX асрга оид ҳужжатларнинг бир қисми сақланган холос. Марказий Осиёни чор Россияси босиб олгандан кейинги давр архивлари, яъни XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср ҳужжатлари тўла сақланган. Ҳозирги кунда республикамизда 82 та давлат архивида XIII- XX асрларга тааллуқли бўлган 6 миллиондан ортиқ йиғмажилдларда қоғоз, кино, сурат ва овозли архив ҳужжатлари мавжуд. Бундан ташқари, 10000 га яқин идоравий архивларда 1,6 миллиондан ортиқ ва 112 та шахсий таркиб архивларида эса, 5 миллионга яқин архив ҳужжатлари сақланмоқда. Давлат архивлари томонидан авайлаб асраб келинаётган ноёб ҳужжатларни хаақимизнинг бой маданий-маънавий мероси сирасига киритиш мумкин. Ўтмиш саналари ва саҳналари илк асосий манбалар сифатида архивларда сақланаётган ишончли асл нусха ҳужжатлар воситасида ўз аксини топмоқда, намоён бўлмоқда. Демак архив ҳужжатлари - бу тарих, тирик ўтмиш. Усиз на кечамизни, на бугунимизни, на эртамизни тасаввур қила оламиз. Ҳужжатларда тарихнинг ҳар бир лаҳзаси, куни, ойи ва йили тилга киради, содир бўлган воқеа, ходисаларни ҳикоя қилади. Биз архив ҳужжатларида қадимий ўзбек заминини, халқимизнинг босиб ўтган ҳаётини, ўтмишини кўриб гоҳ хайратга тушамиз, гоҳ армонимиз, гоҳ ғуруримиз ортади. Шунинг учун архив ҳужжатлари халқимизнинг бебаҳо ноёб тарихий бойлиги ҳисобланади. Архив ҳужжатлари ҳеч вақт йўқ қилинмайди, улар умрбод, абадий сақланади. Архив маънавий бойлик, шу боис унинг баҳоси йўқ. Моддий бойликларни ер остидан қазнб олиш, ерда экиб кўпайтириш, «қора» бозордан согиб олиш мумкин. Аммо ягона асл нусхада бўлган қўлёзма ҳужжатларини ҳеч қаердан - на ердан, на кўкдан, на бозордан топиб бўлади. Улар давлат архивлардагина мавжуд. Мустақиллик шароитида архивларга муносабат кескин ўзгарди. Юқорида тилга олинган «Архивлар тўғрисида»ги қонун ва ҳукумат қабул қилган қатор меъёрий ҳужжатлар ана шундай ўзгариш ва янгиланишларнинг бир кўринишидир. Қорақалпоғистон Республикаси, аксарият вилоятлар, шаҳар ва туманлар ҳокимликлари томонидан архив ишини янада яхшилашга эътибор кучайди. Ҳокимлар «Архивлар тўғрисида»ги қонунни, «Архив иши бўйича меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги ҳукумат қарорининг вилоят, шаҳар ва туманларда бажарилишинн таъминлаш, архив ишларини янада юқори савияда ташкил этиш мақсадида қарорлар қабул қилдилар. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг бевосита ташаббуси билан ҳар хил сабабларга кўра республикадан ташқарига олиб чиқиб кетилган архив ҳужжатларини Ўзбекистонга қайтариб олиб келиш вазифаси қўйилди. Шу мақсадда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузурида Ўзбекнстондан четга олиб кетилган ва халқ бойлиги бўлган архив ҳужжатларини қайтариб олиб келиш бўйича махсус комиссия тузилди. Бу комиссия фаол иш олиб бормоқда. Ўзбекистон тарихига оид архив ҳужжатлари ҳозирда Миср, Германия, Италия, Франция, Англия, Ҳиндистон, Хитой ва Россияда борлиги аниқланди. Шу пайггача маълум бўлмаган ҳужжатлар равшан бўлмоқда. Мустақиллик шарофати билан архив соҳаси бўйича мутахассис кадрлар тайёрлаш масаласида хам маълум даражада ишлар қилинмоқда. Ўзбекистон миллий университетида, Тошкент маданият институтида олий маълумотли архив мутахассислари тайёрлаш йўлга қўйилди. Республикадаги айрим коллежларда иш юритувчи, архивчи мутахассисликлари бўйича ўрта махсус маълумотли мутахассислар тайёрланмоқда. Республикамиз хукуматининг қабул қилган қонун ва қарорлари, белгилаган тадбирлари, уларнинг амалга оширилиши, архив сохасини келажакда янада ризожланиши ва истиқболи порлоқ бўлишига ишонч туғдиради. Қўқон ва Хива хонлари архивлари тарихи ўзига хосдир. Чоризм бу хонликларни босиб олгандан кейин ушбу архивлар қўлёзма манбалари 1876-йили Петербургга - император кутубхонаси (ҳозирги Салтиков-Шедрин номли кутубхона)га олиб кетилади. Бу ҳужжатлар XX асрнинг 30 йиллари охиригача эътибордан четда қолиб, илмий ишда фойдаланилмай келинган. Кейин бу архивлар топилиб, уларнинг Қўқон ва Хива хонлари архивлари эканлиги аниқланди. Шундан сўнг улардан кенг фойдаланиш бошланди. Хива хонлари архивини биринчи бўлиб 1939 йили шарқшунос олим П.П.Иванов ўрганиб чиқиб, бу архив тўғрисида хабар берган. Қўқон хонлари архиви ҳақида шарқшунос олима А.Л.Троицкая 1968 йилда «Каталог архива кокандских ханов XIX века» номли маълумотномасини эълон қилган. 1962 йилда бу ҳужжатлар Ленинграддан Тошкентдаги Марказий давлат архивига олиб келинган. Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архивида Қўқон, Хива хонлари архивлари, Бухоро амирлигининг қушбеги архиви, Туркистон генерал-губернаторлиги, унинг барча ташкилотлари архивлари, шунингдек, Ўзбекистоннинг октябр тўнтаришидан кейинги давр, совет даври, мустақиллик даври ташкилотларининг архив материаллари сақланади. Бу архивда бир миллиондан ортиқ йиғмажилдлар бор. Бу Марказий Осиёдаги энг катта ва бой архивдир. Хива хонлиги архиви ҳужжатлари мазмунининг шарқшунос П.Иванов томонидан тадқиқ этилиши Хива хонлиги тарихини маълумотлар билан бойитишга хизмат қилди. П.Иванов Салтиков- Шчедрин номли халқ кутубхонасидан ҳужжатлар топиб, Хива тарихига оид тадқиқоталрини доирасини кенгайтишга муваффақ бўлади. Олим 1936 йилдаёқ кутубхонанинг рқйхатга олинмаган қўлёзмалар бўлимидан “XIX аср Хива хонларинингг архиви”ни топган эди. Бу архив 1873 йилда Чор Россияси томонидан Хива хонлиги босиб олинган, Петербургга олиб кетилган, бироқ кейинчалик унутиб юборилган эди1. Айни вақтда ҳалқ кутубхонасида бу ноёб архивнинг фақатгина бир қисмигина сақланиб қолинганлиги аниқланди. Кўпгина ҳужжатлар эса собиқ Осиё музейи фондаларидан топилди2. 1 Иванов П. Архив Хивинских ханов XIX век. Исследование и описание документов с историческим введением. –Л.,1940. 2 Йўлдошев М. Ўрта Осиё тарихига оид янги архив манбалари. СССР Фанлар Академияси Шарқшунослик институтининг қисқача хабарлари. №1. 1951. 35-41 б. 1948 йилда Хива архивининг ҳеч кимга маълум бўлмаган кўпгина ноёб дафтарлари топилди. Шундай қилиб биз умумий ҳажми 11 000 варақдан ортиқ бўлган қимматли архивга эга бўлдик. Архив дафтарлари орасида сарой ҳаражатларини кўрсатувчи жуда кўп ҳужжатлар бор. Бу ҳужжатлар хон бюджети қандай сарфланганлигини аниқ қилиб кўрсатади. Бу ҳол ҳужжатларнинг илмий қимматини ошириш билан бирга, уларни муҳим тарихий манбага айлантиради. Мазкур архи ҳужжатларининг ўша даврда тартб билан ёзиб борилиши, тўпланиши ва сақланиши ҳам Ўрта Осиё хонликларидаги юксак маданият ва тараққиётдан далола берувчи муҳим омиллардан бири ҳисобланади.Дафтарлардан биз Хива хонлигида орден ва медаллар йўқлиги мукофот тариқасида эса пул, ер-сув, чорва ёки қимматбаҳо буюмлар берилган. Турли жун мато ва чопонлар билан мукофотлаш усули ҳам кенг тарқалганлигини билишимиз мумкин. Айрим ҳолларда мукофот тариқасида пичоқлар ҳам берилган. Хивада ҳарбий юришлар вақтида аскарларда давлат томонидан тиббий ёрдам кўрсатилмас эди. Яраланган аскарлар ўз ҳисобидан даволаниши керак эди. Эрон, Бухоро сингари давлатларга қилинган ҳарбий юришлар вақтида аскарларга маош тўланмаган, ҳар бир навкар юриш вақтида ўзини-ўзи таъминлаши ва юришда қўлга туширган ўлжасининг бешдан бир қисмини ғон сифатида хонга бериши лозим эди. Хива хонларининг1910 йилда қилган ҳаражатларини келтирамиз. Бу ҳаражатлар ўз харакатерига кўра, хонлик маъмуриятининг XIX асрдаги ўртача йиллик ҳаражатларидан деярлик фарқ қилмайди. 1) Сарой ҳаражатлари – 36.557 тилло 2) Хон ҳазрати олийлари -945 тилло олдилар 3) Хоннинг банк орқали қилган ҳаражатлари-4729 тилло 4) Хоннингг идораси орқали қилинган ҳаражатлари- 506 тилло 5) Кўҳна Урганчда қилинган ҳаражатлар 506 тилло 6) Хоннинг қўшимча шахсий ҳаражатлари 280 тилло 7) Хоннинг посбонларига шахсан берилган пуллар 415 тилло 8) Хон посбонларига Петербургдан коляска олиб келган русларни кутиб олиш учун қилинган ҳаражатлар 889 тилло 9) Амалдорларга берилган пуллар 16 900 тилло 10) Айрим амалдорларга берилган пуллар 90 тилли 11) Меҳтар ва қушбегининг ҳаражатлари 280 тилло 12) Сув тошқини муносаати билан қилинган ҳаражатлар 1284 тилло Кўҳна Урганчдан канални қазувчиларга тўланган пуллар 1000 Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви 125-рақам тарих фонди “Хива хонлари девонхонаси” ва “Хива хонлари архиви” деб аталган биринчи ва иккинчи тавсифлари “Иқтисод” ва “Қози васиқлари” бўлимида, ҳамда 323-фонд биринчи тавсифида сақланаётган вақфномаларда Хива мадрасалари ва уларнинг иқтисодий манбалари тўғрисида ноёб ҳужжатлар мавжуд. 3-МАВЗУ: 1917-1940 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА АРХИВ ИШИ РЕЖА: 1. Архивларни марказлаштириш. ЯДАФ фаолияти. 2. Марказий ва маҳаллий архив ташкилотларининг фаолияти. Таянч тушунча ва иборалар: Архив ҳужжати – архивда сақланадиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган, тегишли экспертиза асосида архив аҳамиятига молик деб топилган матнли, қўлёзма ва машинада ўқиладиган ҳужжат, овозли ва видеоёзувлар, кинотасма, фотосурат, фотоплёнка чизма, схема, харита, шунингдек турли моддий ашёлардаги ёзув. 1917 йилги октябр воқеаларига қадар ҳужжатлар ҳар бир идорада ва ташкилотнинг ўзида сакланган. Архивлар тарқоқ ҳолда бўлиб, ҳужжатлар бир жойда йиғилмаган, марказлашмаган эди. Октябр тўнтаришидан кейин Туркистон РСФСР таркибида автоном республика сифатида фаолият кўрсата бошлади. Россия ҳукумати чиқарган барча қонунлар, қарорлар Туркистон учун ҳам тегишли эди. Шуни айтиш керакки, РСФСР ҳукумати 1918 йил 1 июнда «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш тўғрисида» декрет қабул қилди. Бу декрет асосида барча тарқоқ архивлар марказлаштирилди. Шундан келиб чиққан ҳолда Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Комитети (МИК) 1919 йил 5 ноябрда «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш тўғрисида» қарор қабул қилди. Бу қарорга асосан 1917 йилга қадар бўлган барча идоравий архивлар тугатилди, архив ҳужжатлари Туркистон Республикасининг Ягона давлат архив фонди (ЯДАФ)ни ташкил қилади, деб эълон қилинди. ЯДАФни бошқариш учун Туркистон Республикаси Архив иши бош бошқармаси ташкил қилинди. ЯДАФга 1917 йил 25 октябргача бўлган барча ҳужжатлар топширилиши керак эди. Юқоридаги таъкидланган қарорда архив ҳужжатларини йўқ қилиш тартиби ўрнатилди. Давлат идоралари Архив иши бош бошқармаси рухсатисиз ўз ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқига эга эмас, деб кўрсатилган. Совет идораларида ташкил бўлган ҳужжатлар ЯДАФнинг таркибий қисми деб қайд қилинган. Бу ҳужжатларни Архив иши бош бошқармасига назорат қилиб туриш топширилган. Бу бошқарма Маориф халқ комиссарлиги ҳузурида ташкил қилинган. 1919 йил 15 ноябрда Туркистон Республикаси Маориф халқ комиссарлиги қарорига биноан Архив иши марказий бошқармаси тузилди ва В. Н. Кучербаев бошқарма бошлиғи этиб тайинланди. Тез орада РСФСР Архив иши бош бошқармаси (Бошархив)дан Тошкентга вакил қилиб Д.И.Нечкин юборилди. Турккомиссия уни Туркистон Республикаси Архив иши марказий бошқармаси бошлиғи қилиб тайинлади. Д.И.Нечкин МИКнинг архив тўғрисидаги қарорига ўзгартиришлар киритди. Муҳим ўзгартириш шу бўлдики, Туркистон Республикаси Архив иши марказий бошқармаси бошлиғи РСФСР Бошархиви розилиги билан Туркистон Республикаси Маориф халқ комиссарлиги қарорига асосан тайинланади деб кўрсатилди. Бу билан Туркистон Республикаси ҳуқуқи, шубҳасиз, чекланди. Архив иши марказий бошқармаси қуйидаги бўлимлардан иборат эди: бошқарма бошлиғи ҳузуридаги кенгаш, иш бошқармаси, илмий статистика бўлими, инспекция, таҳририят кенгаши, давлат архивлари бўлими. Кенгаш маслаҳат органи бўлиб, бўлимлар режалари, ҳисоботларини эшитган, уларнинг фаолиятини йўналтириб турган, илмий, методик ишларни тасдиқлаган ва архив тўғрисидаги қонуний ҳужжатлар лойиҳаларини кўриб чиқиш билан шуғулланган. Инспекция давлат ташкилотлари иш юритишини ва архивлари ишини назорат қилган. Илмий статистика бўлими архивлар ҳақида маълумотлар йиғиш ва методик қўлланмалар тайёрлаш билан машғул бўлган. ЯДАФ 8 та секция ва 4 бўлимдан иборат эди. Бўлимлар қуйидагилардан иборат бўлган: 1-бўлим - маъмурий-дипломатик, юридик секцияларни бирлаштирган; 2-бўлим - ҳарбий секция; 3-бўлим - маориф ва иқтисодиёт секциялари; 4-бўлим - тарихий-инқилобий, шарқ ва матбуот секцияларидан иборат бўлган. Давлат архиви фондига фақат 1917 йилдан олдинги ташкилотлар архив ҳужжатларигина эмас, балки совет ташкилотлари архив ҳужжатлари ҳам қабул қилинган. Ташкилотларда ҳужжатлар 5 йил сақланиши ва кейин давлат архивига топширилиши белгиланган. Бу қоида 1921 йил 30 сентябрдан кучга кирган. Жойларда вилоят архив бўлимлари ташкил қилинди. Масалан, 1920 йил мартида - Фарғонада, 1920 йил июнда - Самарқандда, ўша йил ноябрда -Еттисувда, 1921 йил мартда - Каспий орти вилоятида ана шундай архив бўлимлари ташкил қилинди. Маҳаллий архив ташкилотлари Туркистон Республикаси Халқ Комиссарлари Совети (ХКС)нинг 1921 йил 25 январдаги «Вилоят архив фондлари тўғрисида»ги қарорига асосан қонуний жиҳатдан расмийлашди. Бу қарорга кўра вилоят ҳудудидаги барча идораларнинг иш юритиш ҳужжатлари вилоят давлат архиви фондининг таркибий қисми ҳисобланади, деб кўрсатилган. Марказий ва маҳаллий архив ташкилотларининг муҳим вазифаси архив ҳужжатларини қидириб топиш ва йиғиш эди. 1920-1921 йиллари 500 дан ортиқ фондлар ҳисобга олинди. 1921 йил охиригача давлат архив фондларига 157 та ҳарбий ва фуқаро ташкилотлари 305 мингдан ортиқ йиғмажилдларни топширдилар. 1922 йили 83 та ташкилот томонидан 200 мингга яқин йиғмажилд топширилди. Туркистон Республикаси ХКСнинг 1921 йил 25 январдаги қарорига биноан архивларда қўлёзма ҳужжатларгина эмас, балки нашр қилинган материаллар ва фото ҳужжатлар ҳам йиғила бошланди (варақалар, хитобномалар, тарихий китоблар ва рисолалар). Архив ҳужжатларини сақлаш чоралари кўрилди. Ҳукуматнинг 1921 йил 23 июндаги буйруғи билан ҳужжатларни йўқ қилиш ман қилинди. Архив ташкилотлари ҳужжатларни қабул қилиш билан бирга уларни тартибга келтириш ишлари ҳамда архив ҳужжатларидан фойдаланишни ташкил қилиш, уларни баён қилиш билан шуғулландилар. Архив ҳужжатлари рўйхатини тузишдан олдин бу ҳужжатлар керак ва кераксизларга ажратилиб, илмий, амалий аҳамияти борларини доимий сақлаш, бундай қимматга эга бўлмаганларини йўқ қилиш белгиланди, яъни архив материалларининг ўзига хос экспертизаси ўтказилди. Бу масала бўйича Туркистон Республикаси ХКСнинг 1923 йил 25 январдаги «Архив ҳужжатларини сақлаш ва йўқ қилиш тўғрисида»ги қарорида йўл-йўриқлар, кўрсатмалар берилди. Ушбу қарорда архив ҳужжатларининг йўқ қилишни қуйидаги тартиби ўрнатилган эди: архив ҳужжатлари таркибидан йўқ қилинадиган хужжатларни ажратиш учун Ажратиш комиссиялари тузилиб, уларга Архив бошқармаси ва архиви текширилаётган идора вакиллари киритилиши белгиланган. Бу комиссия қарорини Архив иши Марказий бошқармаси ҳузуридаги Текшириш комиссияси кўриб чиқиб, ўз хулосасини Бошқарма бошлиғи тасдиғига ҳавола қиларди. Шундай қилиб, ташкилотлар ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқи архив идорасига - Архив иши Бош бошқармасига топширилди. Давлат ташкилотлари унинг рухсатисиз архив ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқига эга эмас эди. Архив ходимлари ҳужжатларни йўқ қилишга жуда эҳтиёткорлик билан ёндашишарди. ЯДАФ таркибидаги архив ҳужжатлари экспертиза қилиниб, доимий сақлаш учун ажратилган ҳужжатлар тартибга солинди ва рўйхатлаш-тирилди. 1920-1922 йилларда ЯДАФда 150 мингга яқин ҳужжатлар рўйхатга олинган. 1924 йилга келиб бутун сақланаётган архив материалларининг учдан бир қисми тартибга солинган эди. Архив ҳужжатларини тартибга солиш улардан илмий ва амалий мақсадда фойдаланиш имконини берди. Архивнинг илмий ходимлари бир неча илмий ишлар тайёрлашди. Масалан, А.А. Галперин «1918 йил мартда Колесовнинг Бухорога юриши» асарини ёзган эди. Архив ташкилотлари архив ҳужжатлари кўргазмаларини ташкил қилди, идораларга маълумотномалар берди, ҳужжатлардан қироатхоналар орқали фойдаланишни ташкил қилди. 1920-1924 йилларда методик қўлланмалар ҳам ёзилди. Масалан, архив фондларини баён қилиш, ташкилотларда жорий архивлар ишларини олиб бориш тартиби, жорий архивларни назорат қилиш ва ҳисобга олиш, ҳужжатларни ажратиш ва йўқ қилиш тўғрисида йўриқномалар тузилди. Туркистон Республикаси архивларининг бу ишлари архив назарияси ва амалиётига муҳим ва салмоқли ҳисса бўлиб қўшилди. Шундай қилиб, октябрь тўнтаришидан кейинги дастлабки йилларда Туркистон архивчилари республикада марказлашган архивни ташкил қилиш учун бор кучларини аямадилар. Архив ҳужжатларини ташиш учун транспорт ва маблағ бўлмаган ҳолларда уларни архивчиларнинг ўзлари ташидилар, сақлаб қолиш учун қўлдан келган барча чораларни кўрдилар. Ўша йиллар энг оғир йиллар эди. Маошлар ярим йиллаб берилмас эди, лекин архивчилар иситилмайдиган совуқ хоналарда, оч ҳолда ишласалар ҳам ишни ташламай давом эттирдилар. Туркистон Республикасининг архив ходимлари октябрь тўнтаришидан олдинги ташкилотларнинг, яъни Туркистон генерал-губернаторлиги ташкилотларининг архивларини сақлаб қолиш учун катта ишларни бажардилар. Юқорида таъкидланганидек, Туркистон Республикасининг Ягона давлат архив фонди ташкил қилиниб, архив ҳужжатларини йиғишдан ташқари уларни тартибга солиш, баён қилиш, улардан фойдаланишни йўлга қўйиш бўйича ҳам кўпгина ишлар амалга оширилди. Маълумки, 1924 йили Ўрта Осиё республикалари (Туркистон, Бухоро, Хоразм республикалари)да миллий-ҳудудий чегараланиши ўтказилди. Натижада СССР таркибида Ўзбекистон ССР ва Туркманистон ССР, Тожикистон АССР (ЎзССР таркибида) ҳамда РСФСР таркибида Қозоғистон АССР ва Қирғизистон автоном вилояти ташкил қилинди. Бунинг натижасида Ўзбекистон ССРнинг ўз архив ташкилотлари вужудга келди. Архив ҳужжатлари янги тузилган республикалар ўртасида қуйидаги тартибда бўлинди. Ўрта Осиё ва иттифок, аҳамиятига эга бўлган архив фондлари Ўрта Осиё Марказий давлат архивида - Тошкентда сақланадиган бўлди. Ҳар бир республикага оид архив фондлари шу республикага бериладиган бўлди. Туркистон Республикасининг Ягона давлат архиви фонди шу тарзда бўлиниб кетди. 1924 йил 28 декабрда махсус қарор билан ЎзССР МИК ҳузурида ЎзССР Архив нши марказий бошқармаси ташкил қилинди. Ўзбекистон ҳудудида ташкил бўлган барча архивлар, масалан, Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хоразм ва бошқа вилоятларда вужудга келган архив фондлари ЎзССР Архив иши марказий бошқармасига топширилди. Шунингдек, Ўрта Осиё аҳамиятига эга бўлган архив фондлари ҳам Ўрта Осиё марказий архиви тузилмаганлиги учун Ўзбекистон архив бошқармасига топширилди, чунки ушбу Ўрта Осиё архив фондлари Тошкентда вужудга келган эди. Шундай қилиб, ЎзССР архивида фақат республика тарихига оид ҳужжатларгина эмас, балки бутун Ўрта Осиё тарихига доир материаллар сақлана бошлади. ЎзССР МИК ва ХКСнинг 1925 йил 22 июль қарори билан «ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси тўғрисида»ги низом тасдиқланди. Бу низомга кўра республикада Ягона давлат архив фонди (ЯДАФ) ташкил қилинди. Бу фондга ҳукумат, савдо, саноат, кооператив, касаба уюшмалари ташкилотлари архивлари, шунингдек, диний ва шахсий архивлар киритилади, деб кўрсатилди. Вилоятларда вилоят архив бюролари ташкил этилди. 1925 йилда Фарғона, Самарқанд, Тошкент, Зарафшон вилоятлари архив бюролари, 1926 йилда эса, Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятлари архив бюролари очилди. 1925-1930 йилларда архивларда ишлайдиган ходимлар сони қисқартирилди. Чунки бу йилларда СССРда, шунингдек ЎзССРда ҳам индустрлаштириш сиёсати ўтказилиб, бутун маблағ қатьий тежалган ҳолда индустрлаштиришга сарфланган эди. Шу сабабли Архив бошқармасида 1924 йилдаги 46 ходим ўрнига 1925-1930 йиллари бор-йўғи 17 киши ишлади. Бу ҳол архив ташкилотлари фаолиятига салбий таъсир кўрсатди. Архив ҳужжатларининг тартибга солиш ишлари, улардан фойдаланишни ташкил этиш суръати анча пасайди. Қийинчиликларга қарамай, архив ташкилотлари ходимлари ҳужжатларнинг сақлаб қолишни ўзларининг муҳим вазифалари деб билдилар. Архивлар Ўрта Осиёда миллий ҳудудий чегараланишнинг ўтказилиши, Туркистон, Бухоро, Хоразм республикаларининг тугатилиши муносабати билан бу республикалар давлат идоралари архив материалларини қабул қилиш, уларни республика пойтахти Самарқандга ташиб бориш ишларини амалга оширдилар. Фақат 1925 йил январ ойининг ўзида Архив иши марказий бошқармасига 50 мингга яқин сақлов бирлигидаги архив материаллари топширилди. Давлат архивларини архив материаллари билан бутлаш ишлари кейинги йилларда хам давом этди. 1925-1929-йилларда 134 та архив фонди қабул қилинди. 1929 йили Архив иши марказий бошқармаси 863 архив фонди ва 764 минг йиғмажилд қабул қилган. Вилоятлар архивларида 924 архив фонди ва 994 минг йиғмажилд сақланарди. Шуни таъкидлаш лозимки, архив ходимлари кам бўлганлиги сабабли давлат архивларидаги ҳужжатларнинг ярмидан кўпи тартибга солинмаган, баён қилинмаган эди. Табиийки, бундай ҳолда улардан фойдаланишнинг ҳам имкони бўлмаган. Шунинг учун давлат ташкилотларининг ўз архивларини тартибга солиб, рўйхат тузиб, уларни давлат архивларига (марказий ва вилоят давлат архивларига) топшириш талаби қўйилди. 1923 йил декабрида Туркистон ҳукумати барча идора ва ташкилотларга ўз ҳужжатли материалларини тартибга солиб, рўйхат тузиб давлат архивига топширишни юклаган эди. 1929 йил май ойида ЎзССР МИК Президиуми ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси маърузасини эшитди. Қабул қилинган қарорда шу уқтирилдики, Марказий бошқарма томонидан амалга оширилаётган ишлар унинг олдига илмий ташкилот сифатида қўйилган талабларга жавоб бермайди. Қарорда Марказий бошқарма ўз фаолиятида илмий-тадқиқот ишларига, ҳужжатларни эълон қилишга, ҳужжатлар тўпламлари тайёрлашга алоҳида эътибор бериши кераклиги кўрсатиб ўтилди. 1930 йил 9 апрелда ЎзССР МИК Президиуми қарори билан ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси ЎзССР Марказйй архив бошқармаси деб ўзгартирилди. Совет даври архивларининг кўпайиб бориши билан СССР МИК ва ХКС қарори асосида 1929 йил апрелда Давлат архив фонди келиб чиқиши бўйича инқилобгача ва совет даври архив фондларига ҳамда аҳамияти бўйича марказий ва маҳаллий архив фондларига бўлинди. 1931 йил 20 майда ЎзССР МИК ЎзССР Марказий архив бошқармаси ва унинг маҳаллий идоралари тўғрисидаги низом ҳақида қарор қабул қилди. ЎзССР Марказий архив бошқармаси ҳузурида ЎзССР Октябр инқилоби марказий давлат архиви ва Марказий давлат тарих архиви ташкил қилинди. Фарғона ва Самарқанд шаҳарларида уларнинг бўлимлари ташкил этилди. Шаҳар ва туманларда зарур ҳолларда туман ва шаҳар давлат архивлари ташкил қилишга қарор қилинди. Архив ишларини қайта қуришга бағишланган юқоридаги қарорида давлат архивига қўлёзма ҳужжатлар билан бирга кино-фото-фонохужжатлар ҳам топширилади, деб кўрсатилди. Идора, ташкилот, муассаса ва корхоналар ҳужжатларининг давлат архивларига олдинги беш йил ўрнига ташкил бўлгандан 10 йил кейин топшириш қоидаси жорий қилинди. Шаҳар, туман ташкилотлари ўз ҳужжатларини 3 йилдан кейин топширишлари керак эди. Қарорда идораларнинг давлат архивига фақат доимий сақланадиган ҳужжатларнигина топширишлари уқтирилди. Вақтинча сақланадиган (масалан, 3-10 йил) ҳужжатларни идораларнинг ўзлари махсус комиссия тузиб йўқ қилиши таъкидланди. Бу қоида давлат архивлари ишини анча енгиллаштирди. Шунингдек, қарорда Бухоро, Хоразм хонликлари ва республикалари ҳужжатларидан вақтинча сақланадиган ҳужжатларни йўқ қилиш ман этилди. 1931 йил 20 майдаги ҳукумат қарорига асосан касаба уюшма архивлари Октябр инқилоби марказий давлат архиви таркибига киритилган эди. 1933 йили ЎзССР касаба уюшмаси ҳаракати марказий архиви ташкил қилинди. Шу муносабат билан Туркистон ва Ўзбекистон Республикалари касаба уюшмалари ташкилотлари архив фондлари Октябр инқилоби марказий давлат архивидан ажратилиб янги Марказий архивга берилди. Бу архив 1942 йилгача фаолият кўрсатди ва яна МДА га қўшиб юборилди. 1934 йил июлида СССР МИК қарори билан Ўзбекистон Марказий архив бошқармаси таркибида Ўзбекистон ҳарбий архиви ташкил қилинди. 1945 йил охирида бу архив тугатилди ва барча архив фондлари Москвадаги СССР Қизил Армия марказий давлат архивигатопширилди. ЎзССР таркибида Қорақалпоғистон АССРнинг ташкил бўлиши муносабати билан 1934 йил 11 мартда ҚҚАССР Марказий архив бошқармаси тузилди. 1935 йил маҳаллий архивлар тарихида ҳам катта воқеа содир бўлди. СССР МИК шу йили барча туманларда туман давлат архивларини тузишни тавсия қилди. ЎзССР МИКнинг 1935 йил 21 декабр қарорига биноан республиканинг барча шаҳар ва туманларида давлат архивлари ташкил қилинди. 1936 йили республикада 31 та туман давлат архивлари ва архиви бўлмаган шаҳарларда шаҳар давлат архивлари тузилди. 1938 йил январида Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро вилоятлари қайта ташкил бўлди. Шу муносабат билан 1938 йил июнида шу вилоятларда архив бошқармалари тузилди. 1939 йили республика архив ташкилотлари ЎзССР МИК ҳузуридан ЎзССР ички ишлар халқ комиссариати (ИИХК) қарамоғига ўтказилди. Маълумки, НКВД деб номланган бу ташкилот 30- йиллардаги қатағонларни ўтказган. Унинг роли, аҳамияти ортиб кетиши ва архив ҳужжатлари бу ташкилотга кўпроқ керак бўлиши сабабли СССР ва ЎзССР да архивлар ИИХКга ўтказилди. IIIу муносабат билан ЎзССР Марказий архив бошқдрмаси ўрнига ЎзССР Ички ишлар ҳалқ комиссиариати Архив бўлими ташкил қилинди. Жойларда эса, вилоят ИИХК бошқармаларининг вилоят архив бўлинмалари ва вилоят давлат архивлари тузилди. 30-йилларда республика архив ташкилотлари кадрлар билан ҳам анча мустаҳкамланди. 1929 йили архив ташкилотларида ҳаммаси бўлиб 34 та ходим ишлаган бўлса, 1941 йилга келиб уларнинг сони 111 тага етди. Шунингдек, архив ходимларининг малакасини оширишга ҳам эътибор берилди. 1932-1941 йилларда Москва давлат тарих-архив институти қошидаги малака ошириш курсига 18 киши юборилди. Тошкентда Марказий архив бошқармаси қошидаги малака ошириш курсида шаҳар, туман, вилоят архивлари ходимлари муттасил малакасини ошириб бордилар. Архив ходимларининг асосий вазифаларидан бири ташкилотларда ҳужжатларни давлат архивларига қабул қилиш, уларни тартибга солиш ва илм-фан учун улардан фойдаланишни ташкил қилиш эди. Бу соҳада анча ишлар қилинди. 1936 йили республика архивларида 1534 та архив фондлари ва 1 млн 001 минг 680 сақлов бирлигида ҳужжатлар сақланарди. 1941 йилга келиб фондлар сони 4116 тага етди, ҳужжатлар эса, 1 млн 580 минг 450 сақлов бирлигидан ошиб кетди. Бу ҳужжатларнинг ярмидан кўпи тартибга солинган бўлиб, улардан фойдаланиш мумкин эди. Архив ташкилотлари XX аср 30-йилларида архив ҳужжатларидан илмий мақсадда фойдаланишга алоҳида эътибор бердилар. 1935-1936-йилларда 200 дан ортиқ мақола матбуотда эълон қилинди. 1932 йили «Ўрта Осиёда 1916 йил қўзғолони» деб номланган ҳужжатлар тўплами эълон қилинди, 1933-1934 йиллари «Тошкент Советининг 1917 йилги протоколлари», «Ўрта Осиёда миллий давлат чегараланиши» номли ҳужжатлар тўпламлари тайёрланди. Архив ҳужжатларидан бошқа мақсадларда ҳам фойдаланилди. Ҳар йили архив ҳужжатларининг кўргазмалари ташкил қилиниб, намойиш этилди. Марказий архив қироатхонасида ҳар йили юзлаб олимлар илмий ишлари учун ҳужжатлардан кенг фойдаландилар. Шундай қилиб, 1925-1940 йилларда республика архив ташкилотлари ташкилий жиҳатдан анча мустаҳкамланди. Давлат архивлари тизими вужудга келди. Марказий, вилоят, шаҳар, туман давлат архивлари ташкил қилинди. 30-йилларда кўплаб янги ҳужжатлар давлат архивларига қабул қилинди, тартибга солинди. Бу ҳужжатлардан илмий-тадқиқот ишларида кенг фойдаланилди. 4-МАВЗУ: 1941-1990 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА АРХИВ ИШИ РЕЖА: 1. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистонда архив иши. 2. Урушдан кейинги даврда Ўзбекистонда архив иши (1946-1990 йиллар). Таянч тушунча ва иборалар: РСФСР, Марказий Ижроия Комитети , Чоризм, ЯДАФ, Петербург, Салтиков-Шедрин, «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа, варақалар, хитобномалар. Иккинчи жаҳон уруши йиллари Ўзбекистонда архив иши тарихида энг оғир йиллардан бири бўлди. Адолатсиз урушнинг бошланиши респуб-ликамиз меҳнаткашларининг душманга нафратини ва Ватанга меҳрини, ватанпарварлигини кучайтирди. Бир неча архивчилар иҳтиёрий равишда фронтга жўнаб кетдилар. Архив ташкилотлари ходимлари душманни тезда тор-мор этишга, ғалабага эришишга қаратилган ижтимоий тадбирларда фаол иштирок этдилар. Тошкент шаҳар архив ташкилотлари жамоалари мудофаа жамғармасига ҳар ой ўз маошларининг 2 фоизини ўтказиб турдилар. Архивчилар эвакуация қилинган госпитал, болалар уйларини оталиққа олдилар. Уларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатиб бордилар. Байрамларда совғалар ташкил қилиб, жангчиларга жўнатиб турдилар. 1942 йил ноябрида Тошкент шаҳрида Ўрта Осиё ва Қозоғистон рес-публикалари архив ходимларининг кенгаши бўлиб ўтди. Қабул қилинган қарорда бу республикалар архив идоралари ҳужжатларни эҳтиёт қилишни таъминлаш, тартибга солиш ва улардан уруш манфаатлари йўлида фойдаланишда катта ютуқларга эришгани эътироф этилди. Шу билан бирга, ЎзССР архив идоралари ишида айрим камчиликлар мавжудлиги ҳамда шаҳар, туман архивлари бирмунча инқирозга учраганлиги, заифлашганлиги ва марказий давлат архивларда ишчиларнинг, архивчиларнинг етишмаслиги, ЎзССРда кино-фото-фоноҳужжатлар давлат архиви ташкил этилмаганлиги кўрсатиб ўтилди. Кенгаш архив ҳужжатларини эҳтиёт қилиш чораларини кўриш, илмий ва ташвиқот мақсадларида ҳужжатлардан кенг фойдаланишни ташкил этиш зарурлигини уқтириб ўтди. Уруш даврининг қийинчиликларига қарамай, республика ҳукумати архив ишини яхшилаш соҳасида анча ишларни амалга оширди. ЎзССР ХКС нинг 1943 йил 18 феврал қарори билан ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви ташкил қилинди. 108 та шаҳар, туманларда давлат архиви очилиб, уларнинг мудирларини ойлик иш ҳақи миқдори олдинги - 110 сўм ўрнига 300 сўм қилиб тасдиқланди. 1941 йили ЎзССР таркибида Андижон, Наманган, Сурхондарё ва кейинроқ, 1943 йили Қашқадарё вилоятлари ташкил этилиши муносабати билан вилоят ИИХК бошқармасида архив бўлинмалари ва вилоят давлат архивлари ташкил қилинди. Уруш йиллари мобайнида архив ташкилотлари бирмунча кадрлар билан мустаҳкамланди. 1941 йили республика архив ташкилотларида 113 киши ишлаган бўлса, 1945 йили уларнинг сони 306 тага етди. Буларнииг ичида тарихчи-архивчилар: З.И.Агафонова, А.И.Белькова, Н.Г.Манин, Л.М.Вайс, Л.М.Ланда, Я.Н.Серий, А.А.Халфин ва бошқа малакали мутахассислар бор эди. Архив ходимлари ҳужжатларни зҳтиёт қилиш мақсадида ташкилотлар архивларини тартибга солиш ва уларни давлат архивларига қабул қилишга алоҳида эътибор бердилар. 1941-1942 йилларда республика давлат архивларига 0,5 (ярим) миллион сақлов бирлигида ҳужжатлар қабул қилинди. Лекин кейинги йилларда ҳужжатларни давлат архивига қабул қилиш камайди. Архивларда ҳужжатларни қабул қилиш ва сақлашга жой етишмас эди. 1944-1945 йилларда давлат архивларига бор-йўғи 48 минг сақлов бирлиги қабул қилинди. Янги ташкил қилинган Кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви 1944-1945 йилларда 15 мингдан ортиқ фотоҳужжат қабул қилди. Уруш шароитида давлат архивлари тартибга солинмаган архивларни, асосан фронтга жўнатилган ҳарбий қисмлар архивларини қабул қилишга мажбур бўлдилар. Давлат архивларининг асосий вазифаларидан бири тартибга солинмаган архив фондларини тартибга солиш эди. Республика давлат архивларидан 1941 йили 100 минг, 1944-1945 йилларда эса 136 минг сақлов бирлигида ҳужжатлар тартибга солинди. Архив ҳужжатларидан фойдаланиш соҳасида хам бир қатор ишлар қилинди. Халқ хўжалиги мақсадида фойдаланиш учун кўп ҳужжатлар топилиб, тегишли ташкилотларга юборилди. Бу ҳужжатлардан фойдаланиш ташкилотларга анча иқтисодий самара келтирди. Архив ташкилотлари «Фронтдан хатлар» ва бошқа бир неча ҳужжатлар тўпламларини тайёрлашга киришдилар. Архивчилар томонидан архив ҳужжатлари асосида ёзилган мақолалар газета ва журналларда эълон қилиниб турилди. Масалан, 1944-1945 йиллари 21 та мақола, 9 та радиоэшиттириш. 4 та кўргазма ташкил этилди ва кўплаб маърузалар ўқилди. Архив қироатхоналарида бир неча юзлаб тадқиқотчилар илмий ишлари учун архив ҳужжатларидан фойдаландилар. Шундай қилиб, республика архивчилари уруш даврида ҳам фаол меҳнат қилишди. Архив ҳужжатларини қабул қилиш, тартибга солиш, эҳтиёт қилиб сақлаш, улардан фойдаланишни ташкил этиш соҳасида самарали ишлар олиб борилди. Архив ташкилотлари моддий жиҳатдан ҳам анча мустаҳкамланди. ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви, бир қанча вилоят давлат архивлари ва жойларда шаҳар, туман давлат архивлари ташкил қилинди. Архив ташкилотлари малакали кадрлар билан мустаҳкамланди. Урушдан кейинги даврда Ўзбекистонда архив иши (1946-1960 йиллар). Урушдан кейинги йилларда архивчилар олдида турган муҳим вазифа архив материалларига илмий- маълумотнома аппарати, маълумотномалар тузиш иши эди. Ҳужжатлардан фойдаланишни яхшилаш учун кўрсатгич (путеводитель)лар, илмий рўйхатлар, каталоглар ва бошқа ахборотномалар тайёрлаш зарур эди. Бу ишларни амалга оширишдан аввал архивчилар давлат архивларида сақланаётган тартибсиз архив фондларини тартибга солдилар. 1946-1951 йилларида 280 мингга яқин сақлов бирлиги тартибга солинди, 150 минг кераксиз, аҳамиятсиз йиғмажилдлар йўқ қилишга ажратилди. Шундай қилиб, давлат архивларидаги ҳужжатларнинг барчаси тартибга солинди. Бу эса, архив ҳужжатларидан фойдаланишни осонлаштирадиган илмий ахборотномалар тузиш ишига киришишга имкон берди. Урушдан кейинги йилларда ЎзССР Марказий давлат тарих архивининг кўрсатгичи тайёрланди ва ЎзССР Октябр инқилоби марказий давлат архиви кўрсатгичи устида иш бошланди. Бундан ташқари, 10 дан ортиқ архив фондларининг шарҳи - ахборотномаси тузилди, тематик шарҳлар ёзилди. Айрим муҳим архив фондларининг рўйхатлари нашр қилиш учун тайёрланган эди, лекин эълон қилинмай қолди. Фотоҳужжатлар учун ҳам тематик ва исмлар каталоглари ташкил қилинди. Бу қилинган ишлар давлат архивларида сақланаётган архив ҳужжатлари ҳақида тадқиқотчиларга тўлароқ ахборот олиш ва улардан кенгроқ фойдаланиш учун имконият очиб берди. Архив ташкилотларининг муҳим ишларидан яна бири идоралар архивларини тартибга солиш ва ҳужжатларни эҳтиёт қилиб сақлашни ташкил этиш эди. Бу ишда ЎзССР Министрлар Советининг 1949 йил 13 январдаги давлат ва идоравий архивлар ишини яхшилаш тўғрисидаги қарори муҳим аҳамият касб этди. Бу қарор эълон қилингандан кейин кўплаб ташкилотлар архивлари учун махсус бинолар ажратдилар, архивларини тартибга солдилар. 1951-1954 йиллари Тошкентда 378 ташкилот архивлари тартибга солинди. Идоралар архив ишларини яхшилаш учун бир неча методик қўлланма тайёрланди. Масалан, «Ташкилотларда архив ҳужжатларининг экспертизасини ўтказиш учун эсдалик», «Идоралар архивлари ишини назорат қилиш учун кўрсатмалар», «Министрликлар архивлари ишини режалаштириш ва ҳисобот қилиш бўйича кўрсатмалар» шулар жумласидандир. 1963 йил 14 октябрда ЎзССР Министрлар Совети «ЎзССРда архив ишини яхшилаш тадбирлари тўғрисида» қарор қабул қилди. Бу қарор идоравий архивлар, яъни ташкилотлар архивлари ишини яхшилашда муҳим роль ўйнади. Унга кўра идора архивларини яқин 2-3 йил ичида тартибга солишни тугатиш, доимий сақланадиган ҳужжатларни давлат архивларига топшириш, архивларнинг ўзини эса, ҳужжатларини бешикаст сақлашга ярайдиган биноларга жойлаштириш ва уларни малакали кадрлар билан таъминлаш кенг йўлга қўйилди. Давлат архивлари ташкилотлар архивлари ишини назорат қилишни кучайтирдилар. Шу билан бирга, уларга ёрдам беришга катта эътибор қаратдилар. Бу ишлар натижасида республикада 1964 йили 1809 ташки-лотда, 1965 йили 1759 ташкилотда архив ҳужжатлари тартибга солинди. Идоравий архивлар билан бир қаторда ташкилотларда иш юритиш ишини яхшилашга ҳам катта эътибор берилди. Давлат архивлари идораларда иш юритишни яхшилашга яқиндан ёрдам беришди. 1959 йили Тошкент шаҳрида биринчи бор иш юритиш курси очилиб, котиба ва иш юритувчилар малакаси оширилди. Кейинги йилларда бундай тадбирлар доимий амалга оширилиб турилди. Бу масалага оид ҳар хил қўлланмалар, кўрсатмалар ишлаб чиқилди. Бу қўлланмалар идоравий архивлар ишини ва иш юритишини яхшилашга катта ҳисса қўшди. Давлат архивлари учун махсус бинолар ҳам қурилди. 1964 йили МДАга янги бино қурилиб фойдаланишга топширилди. 1970 йили ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар МДАга махсус бино қуриб берилди. Лекин вилоятларда кўп архивлар эски биноларда фаолият юритиб келар, уларда ҳужжатларни сақлаш учун зарур шарт-шароитлар яратилмаган эди. Давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилиш соҳасида ҳам анчагина ишлар қилди. 1946-1955 йилларда 600 мингдан кўпроқ сақлов бирлигидаги ҳужжатлар вазирликлар, идоралар архивларидан қабул қилиб олинди. Бу соҳада жойларда ҳам анча тадбирлар ўтказилди. 1947 йили республикада 118 туман ва 5 та шаҳар архивида 137 минг сақлов бирлигида йиғмажилдлар сақланган бўлса, 1955 йили 8 шаҳар ва 138 туман давлат архивларида 642 минг сақлов бирлигида ҳужжатлар сақланган. 1946-1955 йилларда 5 та ҳужжатлар тўплами нашр қилинди. «Фронтдан хатлар» (1949-йил), «Афғонистонда Англия агрессияси» (1889-1917 йиллар) ана шундай ҳужжатлар тўпламидир. Архив ҳужжатларидан илмий мақсадда фойдаланишни яхшилашда ЎзССР Министрлар Советининг 1956 йил 31 мартдаги «ЎзССР Министрликлари ва идоралар архив материалларини сақлаш усулларини тартибга солиш ва улардан фойдаланишни яхшилаш тадбирлари тўғрисида»ги қарори муҳим рол ўйнайди. Республика ҳукумати архив ташкилотларига ҳужжатлардан фойдаланишни кенгайтириш, ҳужжатли тўпламлар, маълумотномалар, архив фондлари ахборотномаларини тайёрлашни ва «Ўздавлатнашр»га уларни нашр қилишни топширди. Бу қарор архив ташкилотларининг илмий ишларни, ҳужжатларни эълон қилиш борасидаги ишларини жонлантириб юборди. Бир неча йил ичида 20 га яқин ҳужжатлар тўпламлари нашр қилинди. Шу жумладан октябрь тўнтаришига оид 2 та, "босмачилар" ҳаракатига доир 2 та, коллективлаштиришга оид 4 та, «Ўрта Осиёни тадқиқ қилган рус олимлари» номли серияда 4 та тўплам тайёрланиб нашр қилинди. 60-йиллардан бошлаб мавзулар бўйича архив ҳужжатларининг каталоглари тайёрлана бошланди. 1963-1967 йилларда 50 мингдан ортиқ карточка ёзилган эди. Марказий давлат архивида илмий маълумотнома аппарати бўлими ташкил қилиниб, бу бўлим ходимлари МДАнинг тизим (систематик) каталогини тайёрлашга киришдилар. Олдин тузилган тематик картотекалар карточкалари систематик каталогига қўшилди. Шунингдек, фотоҳужжатларга ҳам 50 минг карточка тузилди. Бу каталоглар ҳозирги кунга қадар тўлдириб борилмоқда ва тадқиқотчиларга ҳужжатлар қидириш ишларини енгиллаштирмоқда. 1960 йили ЎзССР МДА совет фондлари кўрсатгичи (путеводитель) нашр қилинди. 1964 йили ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар МДА кўрсатгичи эълон қилинди. Бу кўрсатгичлар тадқиқотчиларнинг архив материалларидан фойдаланишида жуда катта қулайликлар яратди. 50-йилларнинг охири ва 60-йиллар ичида архив ишини яхшилаш мақсадида давлат архивлари ва архив идораларида қатор ташкилий қайта қуриш ишлари амалга оширилди. 1958 йили ЎзССР Октябр инқилоби Марказий давлат архиви ЎзССР Марказий давлат тарих архиви билан бирлаштирилиб, ягона ЎзССР Марказий давлат архиви ташкил қилинди. Бир йилдан кейин бу архивга ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви ҳам қўшилди. Шундай қилиб, 50-йиллар охирига бориб республикада архив ташкилотларининг тартибли тизими вужудга келди, Бу тизим илмий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган барча ҳужжатларни эҳтиёт қилнб сақлаш ва улардан фойдаланишни ташкил қилиш имкониятига эга бўлди. 1960 йиллар бошида архивлар тараққиётида янги давр бошланди. Архив ташкилотларини бевосита Ўзбекистон Министрлар Советига бўйсундирилиши республикада архив ишини ривожланишига ёрдам қилган муҳим омил бўлди. Министрлар Советининг 1961 йил 9 майдаги қарори билан Ўзбекистон Ички ишлар министрлигининг архив бошқармаси Ўзбекистон Министрлар Совети ҳузуридаги Архив бошқармаси қилиб қайта ташкил қилинди. Шу қарор асосида маҳаллий архив ташкилотлари Қорақалпоғистон АССР Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари Архив бўлимлари қилиб қайта ташкил қилинди. Архив ташкилотларини Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари ихтиёрига ўтказилиши уларни давлат аппарати тизимидаги ролини орттирди ва архив иши тараққиётида янги босқични бошлаб берди. Архив ташкилотлари республика давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан тенг ҳуқуқули бўлиб қолди ва улар архив иши ва иш юритишни ташкил қилиш фаолиятини назорат қилиш ҳуқуқига эга бўлди. Архив ташкилотларининг асосий вазифаси сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, илмий, амапий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар сақланишини таъминлаш ҳисобланади. Улар тарихий ҳужжатларни давлат сақловига танлаб олиш, сақланишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади, Шунинг учун архив ташкилотлари ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилишга ва улар билан давлат архивларини бутлашга катта эътибор беради. 1960-1961 йилларда иттифоқ Бош архив бошқармаси кўрсатмасига биноан республикада архивларни бутлаш тамойили тубдан қайта кўриб чиқилди. Ўз фаолияти натижасида илмий аҳамиятга эга ҳужжатлар вужудга келмайдиган майда, ёрдамчи ва коммунал маиший ташкилотлар (сартарошхона, ателье, ошхона, аптека, дўконлар, ҳаммомлар, таъмирлаш устахоналари, автобазалар, меҳмонхоналар ва бошқалар)дан давлат сақловига ҳужжатлар қабул қилиш тўхтатилди. Бунинг натижасида архив ташкилотлари ўз фаолиятида асосий эътиборини ҳужжатлар сақланишини назорат қилишга ва давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, муҳим саноат, қурилиш ва шунга ўхшаш корхоналар ҳужжатларининг қабул қилиш имкониятига эга бўлдилар. Республика давлат архивлари ҳужжатлари қабул қилинадиган ва қабул қилинмайдиган ташкилотлар, муассасалар, корхоналар рўйхатларини туздилар ва давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилишда мана шу рўйхатга амал қиладиган бўлдилар. Архивларни бутлаш, экспертиза қилиш, идоравий архивларни назорат этиш соҳаларидаги қайта қуриш ишларига оид республика Министрлар Совети хузуридаги Архив бошқармаси қатор методик қўлланмалар тайёрлади. Архивларни бутлаш масаласи Архив бошқармасининг илмий кенгашида муҳокама қилинди ва унинг қарори давлат архивларига ижро этиш учун юборилди. 1961 йилдан бошлаб давлат архивларининг эксперт текширув комиссия (ЭТК) лари вазифалари тубдан ўзгарди. ЭТКнинг экспертиза масаласида асосий вазифаси давлат архивларини назорат қиладиган ташкилотлар топширган доимий сақланадиган ҳужжатларнинг рўйхати (описи)ни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш бўлиб қолди. Шунингдек ЭТК 5 йилдан ортиқ сақланадиган материаллар далолатномасини ва ҳужжатларни сақлаш муддати кўрсатилган рўйхат (перечень) да ЭТК белгиси бор материаллар рўйхатини муҳокама қилиб, тасдиқлайдиган бўлди. Сақлаш муддати 5 йилгача бўлган материаллар далолатномасини назорат қилинадиган идоранинг раҳбари ЭТКда рўйхат тасдиқлангандан кейин тасдиқлаши лозим эди. Давлат архивлари томонидан назорат қилинмайдиган идоралар архив ҳужжатлари рўйхати ва далолатномасини тасдиқлаш уларнинг юқори идоралари ихтиёрига берилди. Архивларни бутлаш ишини қайта кўриб чиқилиши туфайли идоравий архивларни назорат қилишда ҳам муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Янги шароитда давлат архивлари идоравий архив иши ва идораларнинг иш юритишини назорат қиладиган бўлди. Қайта қуришгача эса, архив ташкилотларининг асосий вақти хаддан ташқари кўп, майда, кам аҳамиятли ташкилотларни назорат қилишга кетар эди ва муҳим идоралар архивлари эътибордан четда қолар эди. Бунинг натижасида қиймати кам илмий, тарихий, амалий аҳамияти йўқ архив фондлари тартибга солинар эди ва давлат архивларига қабул қилинар эди. Асосий фондлар эса, одатда тартибга солинмасдан давлат архивига қабул қилинмасдан қолар эди. 1966 йил 1 январига республика бўйича давлат архивлари назорат қиладиган, келажакда хужжатлари давлат архивларига қабул қилинадиган ташкилотлар 6489 та бўлган. 1965 йилда 4930 та ташкилот ўз архивларини тартибга келтиришган эди. Тартибга солинган йиғмажилдлар сони тартибга солиниши керак бўлган йиғмажилдларнинг 70% ни ташкил қилар эди. 1966-1980 йилларда давлат архивларига ташкилот ва корхоналардан 580 минг бошқариш ҳужжатлари йиғмажилдлари, 5939 та илмий-техник ҳужжатлар йиғмажилдлари, 5048 та киноҳужжатлар сақлов бирлиги, 53987 фотоҳужжатлар сақлов бирлиги ва 5345 та фоноҳужжатлар сақлов бирлиги қабул қилинган. 1986-1990 йилларда давлат архивларини бутлаш соҳасида анча иш амалга оширилди. Давлат архивларини бутлаш манбаи ҳисобланган ташкилотлар рўйхатларига аниқлик киритилди ва тўлдирилди. 1990 йилда архивларни бутлаш манбалари сони республика бўйича 9576 та етди. 1986- 1990 йилларда республика давлат архивлари сақловига 635 минг доимий сақланадиган йиғмажилдлар қабул қилинди. 70-йилларда давлат архивлари назорат қилаётган ташкилотларнинг идоравий архивлари ва иш юритиш хизмати бирмунча яхшиланди. 1972-1980 йилларда бевосита архив ташкилотларининг иштирокида республикада 49 та шахсий таркиб бўйича хўжалик ҳисобидаги архивлар ташкил қилинди ва уларга 850 мингга яқин йиғмажилдлар қабул қилинди. Республикада биринчи бундай архив Андижон вилоятида ташкил этилган. 1972 йил 13 июнда Андижон вилояти ижроия қўмитаси «Вилоят давлат архивининг Қўрғонтепа филиали қошида шахсий таркиб бўйича ҳужжатларнинг районлараро бирлашган архивини ташкил қилиш тўғрисида» қарор қабул қилди. Унга асосан корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, колхозлар, совхозларнинг шахсий таркиб бўйича ҳужжатлари сақланишини таъминлаш, ҳисобга олиш, уларни жамлаш ва фуқароларга биографик маълумотномалар бериш мақсадида шахсий таркиб бўйича хўжалик ҳисобидаги Қўрғонтепа туманлараро архиви ташкил қилинган. Бу архив Қўрғонтепа, Хўжаобод туманлари ва Советобод шаҳри ташкилотлари, колхоз ва совхозлари маблағи ҳисобидан шахсий таркиб ҳужжатларини марказлаштириб сақлаш ва фойдаланиш учун тузилган. Ҳар бир ташкилот ва хўжалик шахсий таркиб бўйича ҳужжатларни марказлаштириб сақлаган хўжалик ҳисобидаги архивга маблағ ўтказиб турар, ана шу маблағ ҳисобидан архив ишчи ва хизматчиларига иш ҳақи берар эди. Ижрокўм қарори билан ҳар бир йиғмажилд учун бир йилга 65 тийин миқдорда ҳақ тўлаш белгиланган эди. Қўрғонтепа архивининг тажрибаси шахсий таркиб ҳужжатларининг сақлаш ва фойдаланишни самарали ва фойдали шакли туман, шаҳар идоралараро архивларда бундай ҳужжатларни марказлаштириб сақлаш эканлигини исботлади, Ўзбекистон Республикаси Министрлар Советининг 1973 йил 16 февралдаги «Республикада архив ишини аҳволи ва янада яхшилаш тадбирлари тўғрисида»ги қарори асосида ижрокомлар қошида шахсий таркиб ҳужжатларининг идоралараро ҳўжалик ҳисобидаги архивларни ташкил қилиш кенг авж олди. Бу архивлар вазифаси уларга ташкилотлар шартнома асосида топширган шахсий таркиб ҳужжатларини марказлаштириб сақлаш ва фуқароларга улар асосида маълумотномалар бериш эди. Бундай архивлар республиканинг кўпчилик вилоятларида ташкил қилинди. Бу архивлар шахсий таркиб ҳужжатларини сақлашни таъминлашда ва туман, шаҳарларда архив ишини умумий аҳволини яхшилашда, фуқароларга архив маълумотномалари беришда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Давлат архивлари ташкилотларда иш юритишни такомиллаштиришга қаратилган амалий натижа берадиган тадбирлар ўтказди. Ташкилотда иш юритишни ташкил қилинганлиги даражаси тўғрисида фикр юргизишга асос бўладиган асосий кўрсаткичлар булар иш юритиш бўйича йўриқномани, йиғмажилдлар номенклатурасини борлиги ҳисобланади. 1980 йилда республикада давлат архивлари назоратидаги 8733 та ташкилотдан 3472 (40%)тасида иш юритиш бўйича йўриқнома, 85%да йиғмажилдлар номенклатураси мавжуд эди. 1986 йилдан бошлаб республика давлат архивлари ташкилотларда идоравий архив ва иш юритишни ташкил қилинишини, текширишни одатда идоравий тизимлар бўйича комплекс тарзда амалга оширдилар. 1986 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалик машинасозлик вазирлиги ва Ўзбекистон кинематография давлат қўмитаси тизимлари, 1987 йилда Ўзбекистон Маориф вазирлиги тизими, 1988 йилда Ўзбекистон телекўрсатувлар, радиоэшитиришлар давлат қўмитаси тизими комплекс текширилган. Ўзбекистон архив ташкилотлари томонидан 1987 йил январ-майда Маориф вазирлиги тизими ташкилотлари, муассасаларида идоравий архивлар ва иш юритишда ҳужжатларни ташкил қилиниши аҳволи текширилди. Ушбу вазирлик тизимида 435 муассасадан 221 тасида йиғмажилдлар номенклатураси ишлаб чиқилган эди. Вазирлик муассасаларида сақланаётган 80687 та доимий муддатда сақланадиган йиғмажилдлардан 40447 та йиғмажилд архив рўйхати (опись)га киритилиб, давлат архиви ЭТКси томонидан тасдиқланган. Маъориф вазирлиги тизимини марказда ва вилоятларда текшириш натижаси бўйича архив ташкилотлари йирик ташкилотларда архив мудири лавозимини жорий қилишни, идоравий архивларни махсус жиҳозланган хоналар билан таъминлашни, эксперт комиссияси ишини ва архив ҳужжатларини тартибга солишни фаоллаштиришни, иш юритиш йўриқномасини ва йиғмажилдлар номенклатурасини жорий қилишни таклиф қилдилар. 70-80 йилларда архив ҳужжатлари рўйхатларини такомиллаштириш ва каталоглаштириш республика давлат архивларининг муҳим вазифаларидан бири бўлган. Рўйхатларни маълумот бериш даражасини кўтариш мақсадида давлат архивлари 1975 йилдан бошлаб рўйхатларни такомиллаштириш ва қайта ишлашни фаол олиб бордилар. 1976-1990 йилларда 1,7 миллион йиғмажилддан иборат I ва II категорияли фондлар рўйхатлари республика давлат архивлари томонидан такомиллаштирилди ва қайта ишланди. Рўйхатларни тузатиш, яхшилаш, йиғмажилд сарлавҳаларини қайта тузиш, хатоларини тузатиш, бошқа фондларга тегишли ҳужжатларни ажратиш, ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиб, қиймати йўқ ҳужжатларни макулатурага ажратиш, йиғмажилдларни тартибга солиш, йиғмажилдлар шифрини қайта тузиш ва зарур илмий-маълумот аппарати (сўзбоши, мундарижа, йиғмажилдларнинг янги архив шифри жадвали, кўрсатгичлар)ни тузиш йўли билан амалга оширилган. Ҳужжат даражасида ахборот олиш мақсадида республика марказий ва маҳаллий архивларида тизимли, мавзули, исм каталоглари яратилган. 1991 йил 1 январга қадар 761 фонддан 489,5 минг йиғмажилд ўрганилиб, маълумотлар каталогларга киритилган. Каталогларга олинган ҳужжатлар асосан I ва II категорияли фондлар, ҳокимият ва давлат бошқарув органлари эди. Натижада бошқарма ҳужжатларига ва шахсий таркибга оид ҳужжатларга 970 минг мавзулар бўйича карточка ва 49 мингдан ортиқ исм карточкалари тузилган. Бу карточкалар тизимли, мавзули ва исм каталогларига киритилган. Кино-фото-фоноҳужжатларини ҳам каталоглаштириш фаол олиб борилди. 1976-1980 йилларда киноҳужжатларга 9 мингдан ортиқ, фотоҳужжатларга 61 мингдан ортиқ ва фоноҳужжатларига 8 минг дан кўп карточкалар тузилиб, каталогларга қўшилган. Кўриб чиқилаётган даврда Ўзбекистон архив ташкилотларида ҳужжатларни эълон (нашр) қилиш ишлари анча авж олган эди. Ҳужжатлар тўпламларининг илмий салоҳиятларини кўтаришда архив ташкилотларининг илмий-тадқиқот институтлари билан ҳамкорлиги муҳим аҳамият касб этди. 1961-1965 йилларда республика архив ташкилотлари Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тарих институти, Партия тарихи институти ва Марказий Осиё республикларининг шунга ўхшаш илмий ташкилотлари билан биргаликда қуйидаги ҳужжатлар тўпламлари чоп этилган. "Подготовка условий сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане (1927-1929-гг.)». Сборник документов.- Т., 1961, "'Социалистическое переустройство сельского хозяйства в Узбекистане (1917- 1926 гг.)». Сборник документов. -Т., 1962, «Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане». Сборник документов - том 1. Т., 1963., том 2. Алмаата, 1964. «Ўрта Осиёни тадқиқ қилган рус олимлари»-сериясидан қуйидаги тўплам эълон қилинган: Г.Д. Романовский. Сборник документов. - Т., 1961. Шунингдек, 2 та илмий оммабоп тўпламлар: «Письма с фронта» (Т., 1965) ва "Фронтдан хатлар" - (Т., 1965) чоп этилган. Архивчиларнинг матбуотда, радио ва телевидениеларда чиқишлари анча кенгайди. 1961-1965 йилларда Ўзбекистон архивчилари газета ва журналларда 301 та, 1966-1967 йилларда 208 та мақола эълон қилдилар. 1963-1967 йилларда 240 радио эшиттириш ва 32 телекўрсатув ташкил этдилар. 1986-1990 йилларда архив ишларини ташкил қилишда муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Бу ўзгаришлар архив ишини янада ривожлантириш бўйича мақсадли комплекс дастурларни амалга оширишга қаратилган эди. Республиканинг архив ҳужжатларини эълон қилувчилари давлат архив фонди ҳужжатларидан фойдаланиш ва эълон қилишни жадаллаштириш дастурини бажариш соҳасида фаол меҳнат қилдилар. Архив ҳужжатларидан фойдаланиш йилдан-йилга ортиб борди. 1986-1990 йилларда 1981-1985 йилларга нисбатан фуқароларнинг 12 мингдан ортиқ ижтимоий ҳуқуқий тоифадаги фуқаролар сўрови ижро этилди. Республика ва маҳаллий давлат архивлари ҳар йили 20 мингдан ортиқ фуқаролар сўровини бажардилар. Фақат биргина 1986 йилда 59 кўргазма, 112 радиоэшиттириш ва 6 гелекўрсатув ташкил қилинди ва 185 мақола эълон қилинди. 1986-1990 йилларда 7 ҳужжатлар тўплами чоп этилди. 1989 йилда «Ахборотнома» бюллетенининг нашр қилиниши қайта тикланди. Демократия ва ошкоралик шароитида махфий ҳужжатларни очиқ ҳужжатлар қаторига ўтказиш кенгайди. 1987-1990 йилларда республика давлат архивларида 99,9 минг йиғмажилдларнинг махфийлик белгиси олиб ташланди ва очиқ ҳужжатлар қаторига қўшилди. Бу тадбир архив ҳужжатларидан фойдаланишни кенгайтирди. 1986-1990 йилларда давлат архивларининг ўқув хоналарида 3 мингга яқин тадқиқотчига хизмат кўрсатилди ва уларга 50 мингдан ортиқ йиғмажилдлар фойдаланиш учун берилди. 1961-1962 йилларда шаҳар, туманларда архив ишларини тубдан яхшилашга қаратилган қатор тадбирлар амалга оширилди. 1961 йилда республиканинг туман ва шаҳар давлат архивлари ҳужжатларни вақтинча сақлайдиган архивлардан доимий сақлайдиган архивларга айлантирилди. Туман давлат архивларини мустаҳкамлашга қаратилган бошқа бир тадбир уларни туманлараро давлат архивларига бирлаштирилиши бўлди. 1962 йилда 18 майда туман архивлари асосида ҳар бирида 3-5 нафар хизматчилар ишлайдиган 28 та туманлараро давлат архивлари ташкил қилинди. 13 туманда туман давлат архивлари қолдирилган эди. Ўша йили туманлараро давлат архивлари вилоят давлат архивлари филиали қилиб қайта қурилди. Кейинги йилларда қатор филиаллар ташкил қилинди ва уларнинг сони 1990 йилда 40 тага етди. 1962 йилда Тошкентда Ўзбекистон медицина ҳужжатлари марказий давлат архиви ташкил қилинди, 1965 йилда бу архив таркибида илмий-техника ҳужжатлари бўлими ташкил қилинди ва у Ўзбекистон медицина ва илмий техника ҳужжатлари марказий давлат архиви қилиб қайта қурилди. 1990 йилда республика архив ташкилотлари шаҳобчалари Ўзбекистон Республикаси Министрлар Совети ҳузуридаги Бош архив бошқармаси, Қорақалпоғистон Республикаси Министрлар Совети ҳузуридаги Архив бошқармаси, 11 вилоятлар ижроия қўмиталари архив бўлимлари, 3 та марказий давлат архивлари, Қорақалпоғистон Республикаси Марказий давлат архиви, 11 зилоятлар давлат архивлари, 40 дан ортиқ вилоятлар давлат архивлари филиалларидан иборат эди. Шундай қилиб, республикада 70 га яқин архив муассасалари мавжуд эди. Уларни самарали фаолияти илмий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларнинг жамлашга, сақланишини таъминлашга ва улардан фойдаланишни ташкил қилишга қаратилган эди. 1977 йил 10 мартда «Бош архив давлат архивларини 1-3 гуруҳларга бўлиш ва тартибга солиш» ҳақида қарор қабул қилди. Янги қоидаларга кўра МДА таркибига: илмий тадқиқот ва методик ишлар, идоравий архивлари, қимматли ҳужжатларни экспертиза қилиш ва комплектлаштириш, маълумот қидириш тизими маълумотнома ва ҳужжатлардан илмий мақсадларда фойдаланиш, архив сақланмалари фонди, шўролар даври ташкилотлари инқилобигача бўлган давр, кичик фото нусхалар, матбуот нашрлари-бўлимлари ташкил қилинди. 1979 йилда ҳукумат қарори билан Ўзбекистон Бош архив Дирекцияси ташкил этилиб, 1980 йил сентябрида у республика Бош архив коллегияси деб, 1984 йил майида эса яна бош дирекцияга айлантирилди. Архив ҳужжатларидан фойдаланишда архив ҳужжатларидан нусха олиш ўз-ўзидан муаммоларни келтириб чиқарар, ҳужжатларни сақлаш ва қимматли архив ҳужжатларни реставрациясида ҳам қийинчиликлар мавжуд эди. Бу масалаларни ҳал этишда Бош архив бошлиғи А.А.Мирзабаев ва унинг ўринбосари Л.Вайслар томонидан ўтказилган мажлисларда бу масалалар муҳокама қилинди. Бунинг натижасида қимматли ҳужжатлар учун -суғурта фондлари тузилди. Бу иш Ўзбекистон Марказий Давлат Архиви, Бухоро Давлат архиви, Самарқанд ва Фарғона вилоятларида ҳам жадал амалга оширилди. Асосий камчилик-химикат ва микрофильмли аппаратлар учун плёнкаларнинг етишмаслиги эди, яна шунингдек проявка (ювиш) машиналарининг эҳтиёт қисмлари етишмаслигидан доимий ишлай олмаганлигидир. 1980 йилда Республикада давлат архивлари назоратидаги 8733 та ташкилотдан 3472 (40%) тасида иш юритиш бўйича йўриқнома, 85%да йиғмажилдлар номенклатураси мавжуд эди. Аммо 1976-1985 йилларда архивларида илмий тадқиқот олиб бораётганлар сони олдинги ўн йилликка қараганда бир ярим баробарга қисқарди. Ўзбекистон архив иши қурилишидаги янги бир муҳим ҳужжат, ЎзССР министрлар совети томонидан 1986 йил 19 январида «Республикада архив ишларини ривожлантириш» га оид қарори катта ижобий ўзгаришга сабаб бўлди. 1986 йилдан бошлаб республика давлат архивлари ташкилотларда идоравий архив ва иш юритишни ташкил қилинишини, текширишни одатда идоравий тизимлар буйича комплекс тарзда амалга оширдилар. 1986 йилда Ўзбекистон телекўрсатувлар, радиоэшиттиришлар давлат қўмитаси тизими комплекс текширилган. Ўз ССР министрлар совети 1988 йил октябрь ойида «Республика архив ишларини бошқариш тизими» тўғрисида қарор қабул қилди. Бунга асосан Бош архивдан 5 кишидан иборат коллегия ва жамоатчилик кенгаши тузилди. Бир вақтнинг ўзида илмий-методик архив бўлимлари кенгаши ва республика давлат архивлари дирекцияси ҳам ишлай бошлади. Йирик архив ташкилотларида меҳнат коллективлари Совети тузилиб, лавозимлар конкурс асосида эгалланадиган бўлди. Кадрлар тайёрлашга эьтибор кучайди. Архив соҳасида хизмат қилувчи ҳодимларга, албатта. Ўз ССР Госплан ва республика МинВУЗи билан Бош архив 1988 йилда шартнома имзолади. Шартномага кўра ТОШДУ ҳар йили Тарих факултетида 15 тадан битурувчи тарихчи-архивчи мутахассислар тайёрлаб бериши керак эди. 1986-1990 йилларда Ўзбекистондан 17 киши Москвадаги Тарих-Архив Институтида (МТИАИ) малака ошириш курсини тугаллашди. Бир вақтининг ўзида Бош архив базасида 124 та республика ташкилоти архиви ҳодимлари стажировка ўташди. Архив ҳужжатларидан қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда фойдаланишга катта эьтибор қаратилди. 1990 йил майидан Ўз ССР министрлар совети иқтисодий реформалар ўтказиб, «Ўз ССР архив ташкилотларини хўжалик ҳисобига ўтиб ишлашларини маъқуллади». 1991 йилнинг бошида янги ҳўжалик ҳисобига Ўз ССР МДА, Самарқанд давлат архиви, Бухоро, Наманган вилоятлари давлат архивлари, Тошкент шаҳри давлат архивлари ўтишди. Улар пуллик ҳизмат кўрсатиш тизимига ўтиб, қўшимча даромадлар ола бошлашди. Архив ташкилотларининг техник материал жиҳатидан мустаҳкамлашга ҳам эьтибор берилди масалан: Наманган Марказий Давлат Архиви, Қашқадарё вилояти давлат архивлари учун бинолар қурилиши бошлаб юборилди. Янги бинога Андижон вилояти филиали, Сирдарё вилояти Янгиер филиали, Қашқадарё вилояти Шаҳрисабз филиаллари ўтишди. 1990 йилда Фарғона вилояти давлат архивига бино ажратиш муоммоси ижобий ҳал қилинди. 1986-1990 йилларда техникалар билан таьминлаш ишлари 63229 рубль миқдорида бажарилди. Аммо шунга қарамасдан архивлар учун бинолар (замонавий шароитга эга бўлган) қуриш ишлари оқсаб, архив ташкилотлари фаолиятида марказга тобеълик ва буйруқбозлик иллатлари кўриниб турарди. 1986-1990 йилларда 9 та режалаштирилган республика вилоят архивлари учун қуриладиган янги бинолардан фақат биттаси - Урганч шаҳрида қурилди. Жами архив қурилиши ишлари 25% дан кам ҳисобда бажарилди. Қайта қуриш йиллари муносабати билан 1991 йилнинг апрел ва ноябр ойларида бутун иттифоқ давлат архив бошқормаларининг мажлиси бўлиб ўтди. Ўз ССР дан Бош архивнинг янги раҳбари П.Н.Неъматов қатнашди. У томонидан республикага мустақил архив ҳуқуқини берилиши масаласи, Ўзбекистон халқининг қизиқишларини ҳисобга олиш масалалари қўйилди; архив соҳасида олиб борилаётган бошқа камчиликларни ҳам кўрсатиб ўтди. Афсуски Москвадаги раҳбарлар ўзларининг империк режалари асири бўлиб қолавердилар. Эълон қилинган қайта қуриш ўз мавқеини жамият ҳаётида йўқотиб, жамият тараққиётини тўхтатишга сабаб бўлди. Амалдаги чуқур янгиланиш ва ўзгаришлар Ўзбекистоннинг ўз мустақиллигини қўлга киритилиши билан амалда рўёбга чиқа бошлади. 5-МАВЗУ: МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКИСТОНДА АРХИВ ИШИ РЕЖА: 1. Архив иши бўйича қонун ва меъёрий ҳужжатлар. 2. «Ўзархив» агентлиги ва унинг фаолияти Таянч тушунча ва иборалар: МТИАИ, ЎзР МАФ, РСФСР, Марказий Ижроия Комитети, Чоризм, ЯДАФ, Петербург, Салтиков-Шедрин, «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа, варақалар, хитобномалар, «Ўзбошархив». Ўзбек халқининг мустақилликка эришиши, бозор муносабатларига ўтиши жамиятимизнинг барча соҳаларида, жумладан маданий меросни тиклаш, тарих, архившунослик фанларини ривожлантириш соҳаларида ҳам туб ўзгаришлар содир бўлишига олиб келди. Бозор муносабатларига ўтиш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш туфайли қатор давлат саноат корхоналари, транспорт ва қурилиш, маиший хизмат ва савдо корхоналари хусусийлаштирилди, мулкдорлар синфи шакллантирила бошланди. Нодавлат саноат, қурилиш корхоналари, фермер хўжаликлари, касаба уюшмалари, хайрия ва бошқа жамғармалари, сиёсий партиялар ва ҳаракатлар, диний ташкилотлар архив фондлари ва архив ҳужжатлари нодавлат архив фондини ташкил қилди. Давлат ва нодавлат архив фондлари Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди (ЎзР МАФ)га айлантирилди. ЎзР Миллий архив фонди ҳужжатларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳужжатлар эгасига, ташкилотга махсус гувоҳнома бериш жорий этилди. Давлат архивларининг пулли хизмат кўрсатиши кенгайди. Бозор иқтисодиёти шароитида ташкилотларнинг шахсий таркиб бўйича ҳужжатлари сақланишини таъминлаш мақсадида республика шаҳарлари ва туманлари ҳокимликлари томонидан шахсий таркиб буйича идоралараро архивлар сони кенгайтирилди. Бу архивлар махсус (бюджетдан ташқари) маблағлар ҳисобига ташкил қилинади. Улар фуқароларни ижтимоий - ҳуқуқий сўровларини бажаришда, шаҳар ва туманларда архив ишининг умумий аҳволини яхшилашда муҳим рол ўйнай бошладилар. Мустақиллик шароитида «Ўзархив» агентлиги томонидан архив ишининг асосий йўналишларини такомиллаштириш ва ривожлантиришнинг комплекс дастурлари ишлаб чиқилди ва амалга оширилди. Бу дастурлар қуйидаги йўналишлар бўйича тузилган ва беш йилга мўлжалланган: ҳужжатларни идоравий сақловини таъминлаш, уларнинг давлат ҳисоби ва илмий-маълумот аппаратини такомиллаштириш, архив ҳужжатларидан фойдаланишни жадаллаштириш. 1996 йилда «Ўзархив» агентлиги Ўзбекистон Республикасида архив ишини 2000 йилгача ривожлантириш Концепциясини ишлаб чиқди. Бу концепция давлат архив хизмати фаолиятининг методологик ҳаракат дастури эди. У жамиятни ва давлатни ахборот билан таъминлашдаги имкониятларни кенгайтириш, жамиятнинг ҳужжатли ёдгорликларини сақлашдаги ролини орттиришга қаратилган эди. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати архив иши бўйича қонун ва меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқди. 1999 йил 15 апрелда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси «Архивлар тўғрисида» қонун ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 1999 йил 30 октябрда «Архив иши бўйича меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида» қарор қабул қилди. Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан «Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди тўғрисида Низом», «Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди ҳужжатларининг давлат рўйхатидан ўтказиш Тартиби», «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Бош архив бошқармаси («Ўзбошархив») тўғрисида Низом», «Ўзбекистон Республикаси Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлардаги идоравий архив тўғрисида Намунавий низом» тасдиқланди. Бу ҳужжатлар республика архив идораларини мустақиллигини, эркинлигини қонуний йўл билан расмийлаштирди. Бу ҳужжатлар асосида архнв идоралари совет тузими давридагидек иттифоқ архив органлари аралашуви, раҳбарлиги билан эмас, энди мустақил Ўзбекистонда архив ишига эркин раҳнамолик қилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 3 февралдаги «Ўзбекистон Республикаси архив ишини бошқаришни янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорига кўра «Ўзбошархив» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги «Ўзархив» агентлигига айлантирилди. Жойларда ҳокимликлар архив бўлимлари ўрнига Архив иши ҳудудий бошқармалари ташкил қилинди. Ҳудудий органларнинг бошлиқлари Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг Раиси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари билан келишув бўйича «Ўзархив» агентлиги Бош директори томонидан лавозимга тайинланадиган ва лавозимдан озод этиладиган бўлди. Илгари архив бўлими мудирлари ҳокимлар томонидан тайинланарди ва озод қилинарди. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш жараёнида кўплаб хусусий, нодавлат ташкилотлар, корхоналар ва уларнинг архив фондлари вужудга келди. Нодавлат ташкилотлар идоравий архиви уларнинг мулки ҳисобланади. Шунинг билан бирга 1999 йил 30 октябрда Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди тўғрисидаги Низомда «Нодавлат юридик ва жисмоний шахслар нодавлат архив фонди ҳужжатларини сақлаш мақсадида ташкил этилган архивларда ёки корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг таркибий бўлинмаларида доимий сақлашни таъминлайдилар. Доимий муддатда сақланадиган ҳужжатлар ва шахсий таркиб бўйича ҳужжатлар (меҳнат стажи, иш ҳақи, ўқиш, мукофотлаш ва бошқалар тўғрисидаги ҳужжатлар) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги "Ўзархив" агентлиги органлари ва муассасалари розилигини олмасдан нодавлат ва юридик ва жисмоний шахслар томонидан йўқ қилиниши мумкин эмас», деб уқтирилган. ЎзР МАФ тўғрисидаги Низомга биноан нодавлат юридик, жисмоний шахслар ўз ҳужжатларини давлат мулки қилиб давлат архивлари, музейлар ва кутубхоналарда сақлашга беришлари мумкин. Нодавлат ташкилотлар ёки шахсий архив эгаси вафот этганда, ворислар ва қонуний меросхўрлар бўлмаганда, уларнинг ҳужжатлари давлат мулкига ўтказилиб, доимий сақлаш учун давлат архивларига топширилади. Давлат архивлари ҳужжатларни бутлаш, сақлаш, фойдаланиш ишларига методик ёрдам беради ва ҳужжатларга илмий-техник ишлов бериш, иш юритиш бўйича меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, йиғмажилдларни таъмирлаш ва муқовалаш юзасидан пуллик хизматлар кўрсатиши мумкин. Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш жараёнида давлат ҳокимияти ва бошқарув органларини қайта қуришда янги ташкилотлар ва қўшма корхоналар ташкил бўлди. Бу жараёнлар давлат архивларини бутлаш манбалари - ташкилотлар рўйхатларини деярли хар йили қайта кўриб чиқишни, янги ташкилотлар билан тўлдиришни ва тугатилган идоралар архив ҳужжатларини давлат сақловига қабул қилишни талаб қилди. Мустақиллик йиллари давлат архив муассасалари идоравий архивлар ҳужжатлари сақловини таъминлаш, иш юритишни ташкил қилиш борасида самарали ишларни амалга оширди. Улар ўз фаолиятини 1990 йил 28 июнда «Ўзбошархив» қарори билан тасдиқланган «ДАФ ҳужжатлари идоравий сақловининг таъминлашни асосий йўналишлари (1990-1995 йиллар)нинг амалга оширишни ташкилий-методик тадбирлари режаси» асосида амалга оширдилар. Унда архив ташкилотлари республика вазирликлари ва идоралари билан биргаликда ДАФ ҳужжатлари идоравий сақловини такомиллаштириш, улар таркибини яхшилаш, моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, уларни кадрлар билан таъминлаш, идоравий архивлар билан ишлаш бўйича меъёрий-методик қўлланмалар тайёрлаш ва бошқа тадбирларни амалга ошириш назарда тутилган эди. Бу тадбирларнинг бажарилиши муассаса, ташкилот ва корхоналар идоравий архив ҳужжатлари сақловини янада яхшиланишига имкон берди. Шаҳар ва туман ҳокимиятлари қошидаги шахсий таркиб бўйича идоралараро архивлар тармоғи бирмунча кенгайди. 1995 йилда 1990 йилга нисбатан бундай архивларнинг сони 13 тага кўпайди ва 1995 йилда уларнинг сони 91 тани ташкил қилди. Бу архивлар шахсий таркиб бўйича ҳужжатлар сақловини ва фуқароларга ижтимоий — ҳуқуқий маълумотнома беришни яхшилади. 1990-1995 йилларда давлат архивлари идоравий архивларда 115 та комплекс, 1378 та мавзу бўйича, 1705 та назорат қилиш мақсадида текшириш ўтказди. Шу билан бирга архив ташкилотлари республиканинг айрим идоралари тармоқларида комплекс текширувлар ўтказдилар. Масалан, 1991- 1995 йилларда қуйидаги идоралар тармоқлари комплекс текширилди: Ўзбекистон Республикаси Марказий статистик қўмитаси (1991 й), Маҳаллий саноат вазирлиги (1992й), "Ўзсаноатфуқароқурилиш" корпорацияси (1993 й.), Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги (1994 й.), Соғликни сақлаш вазирлиги (1995 й.) ва ҳоказолар. Ўзбекистон давлат саноат ва фуқаролар қурилиши корпорациясининг комплекс текширилиши натижасида 31та архив ташкилотлари назоратидаги муассасаларда 26 таси бинолар билан таъминланганлиги, улардан 20 таси стеллажлар билан жиҳозланганлиги аниқланди. 31 та ташкилотдан 17 тасининг иш юритиш бўйича йўриқномаси, 58% муассасасаларда йиғмажилдлар номенклатураси бўлган. Шунинг билан бирга, ушбу корпорация тизимидаги идоравий тларда хужжатлар сақловини таъминлаш ва иш юритишни ташкил қилишда айрим камчиликлар борлиги аниқланди. Иш юритиш бўйича йўриқномалар ва йиғмажилдлар номенклатураси барча муассаса ва курхоналарда бўлмаган ва жорий қилинмаган. Фақат 3 та муассаса штатида архив ходими бўлиб, 5та муассасада архивга масъул шахс буйруқ билан тайинланмаган эди. Ҳужжатларни тартибга солиш, уларни давлат сақловига тайёрлаш ва топшириш етарли даражада уюштирилган эмас. Корпорация тизими бўйича доимий сақланадиган 5,1 минг йиғмажилд, шахсий таркиб бўйича 9,3 минг йиғмажилд тартибга солинмаган ва 3,2 минг муддати ўтган йиғмажилдлар сақланмоқда эди. Кўпчилик муассасаларда доимий ишлайдиган эксперт комиссияси ташкил қилинмаган ва улар тўғрисида низомлар ишлаб чиқилмаган эди. Бошқа комплекс текширилган идоралар тизимида ҳам идоравий архивларда ҳужжатлар сақлови ва иш юритишни ташкил қилиниши юқорида баён этилган тизимдагига ўхшаган ҳолатлар учратилди. Архив ташкилотлари назоратидаги муассасаларга иш юритиш бўйича йўриқнома, йиғмажилдлар номенклатураси, экспертиза комиссияси ва идоравий архив тўғрисидаги низомлар ишлаб чиқишга методик ва амалий ёрдам кўрсатдилар. 1996 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги вазирлиги тизими муассасаларида архив ҳужжатларининг идоравий сақлови ва иш юритишни ташкил этилиши аҳволи ўрганилди. Иш юритишда асосий меъёрий ҳужжат ҳисобланган иш юритиш бўйича йўриқнома вазирлик тизимида мавжуд бўлган 1763 та ташкилотнинг 585 тасидагина (33 %) ишлаб чиқилган. Бунинг устига бир қатор идораларда иш юритиш бўйича тузилган йўриқномаларга қўшимча аниқлик киритилиши ва архив муассасалари билан келишишни талаб қиларди. Вазирлик тизими ташкилотларининг йиғмажилдлар номенклатураси билан таъминланиши 65% ни ташкил қилган. Холбуки, ҳужжатларни қидириш, индекслашни ўтказиш, йиғмажилдда ижро этилган ҳужжатларни тўплашда йиғмажилдлар номенклатураси одатдаги иш юритишда асосий ҳужжат ҳисобланади. Идоравий архивлар тўғрисидаги низомлар ушбу тизимнинг 558 та ташкилотларидаги мавжуд эди. Бу 31% ни ташкил қиларди. Текширилган даврда тизимнинг давлат архивлари назоратдаги 1763 та ташкилотидагина 750 нафар иш юритиш ходими ва 107 нафар архив ходими хизмат қилган. Вазирлик тизимидаги 1333 та (75%) муассаса ва ташкилотлар архив учун ажратилган хоналарга эга бўлган, қолган 25% идораларда эса архив ҳужжатлари дуч келган жойларда ётган. Тизим бўйича архив муассасалари назоратидаги 1763 та муассасанинг 838 тасида эксперт комиссияси тузилган, шулардан 554 таси ўзининг низомига эга бўлган. Тизим муассасаларида тегишли давлат архивларига топширилиши лозим бўлган 78-164 йиғмажилддан иборат ҳужжатлар белгиланган муддатдан ортиқ сақланаётган эди. Қишлоқ хўжалиги муассасаларининг идоравий архивларда доимий сақланишга молик 157610 йиғмажилд сақланаётган бўлиб, шулардан қарийб 38 мингтаси тартибга келтирилмаган. Архив ташкилотларининг ҳаракати туфайли 1995 йилда республика бўйича 61,5% идоравий архивлар ҳужжатлар сақлайдиган жойлар билан, 67,7% давлат архивлари назорат қиладиган муассасалар йиғмажилдлар номенклатураси билан таъминланганлиги маълум бўлди. Давлат архивларида сақланиши лозим бўлган ҳужжатлар сақловини таъминлашнинг ишончли гарови - бу идоравий архивларда сақланаётган ҳужжатли материалларни тартибга солиш ва уларни давлат архивларига қабул қилиш ҳисобланади. Лекин 1996 йил 1 январда идоравий архивларда 1 миллиондан ортиқ доимий муддатда сақланадиган ва 0,5 миллионга яқин идоравий архивда сақлаш муддати тугаган, яъни давлат архивига қабул қилинадиган ҳужжатлар сақланарди. Давлат архивларида бўш жой бўлмаганлиги учун идоравий архивлардаги ҳужжатларни қабул қилиш имконияти бўлмаган. Давлат архив фонди ҳужжатлари сақловини таъминлашнинг жиддий муаммоси давлат ва идоравий архивларда ҳужжатлар сақлайдиган жойларнинг етишмаслиги эди. 1996 йил 1 январда республикада фақат 9 та давлат архивлари учун қурилган бино мавжуд бўлган. 68 та давлат архивларининг бинолари ҳужжатлар сақлаш учун мослаштирилган бинолар бўлиб, уларни кўпчилиги ҳужжатлар билан тўлган ва идоравий архивлардан давлат сақлови учун ҳужжатлар қабул қила олмас эди. Архивларнинг режали бутлашни таъминлаш учун республика бўйича 1,5 миллиондан ортиқ йиғмажилдлар сақланадиган жойлар қуриб фойдаланишга топшириш лозим эди. Республика давлат архивларида ҳужжатли ахборотлар билан таъминлаш учун ЎзР Миллий архив фонди (МАФ) таркиби ва мазмуни тўғрисида илмий маълумот аппарати (ИМА) барпо қилинди. Давлат архивларининг ИМА таркибига қуйидаги маълумотномалар киради: 1) архив рўйхати (описи); 2) архив бўйича кўрсатгич (путеводитель); 3) вилоят архиви бўйича қисқача маълумотнома: 4) фондлар каталоги; 5) тизимли, исмли, мавзули каталоглар; 6) фондлар ва мавзулар бўйича шарҳлар. Вилоят давлат архивлари филиалларида фондлар каталоги ва рўйхатлар, вилоят давлат архивларида булардан ташқари архив фондлари бўйича кисқача маълумотнома ва тизимли каталог. Марказий давлат архивларида ИМАнинг барча турлари албатта бўлиши керак. Айрим архивлар доирасидаги ИМАдан ташқари республика ва вилоят доирасида ҳам ИМА бўлади. «Ўзархив» агентлигида республика фондлар каталоги, Архив иши ҳудудий бошқармаларида фондлар каталоги бор. Бу барча маълумотномалар тарихчилар, тадқиқотчилар учун очиқдир. Улар тадқиқотчиларга ЎзР МАФ таркиби ва мазмуни ҳақида зарур бўлган маълумотлар беради. Мустақил Ўзбекистон шароитида архив ташкилотлари ИМАни такомиллаштириш бўйича комплекс дастурни амалга оширдилар. «1989-1995 йилларда ДАФ ҳужжатларининг давлат ҳисоби ва ИМАни ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича Ўзбекистон Республикаси архив муассасаларининг ташкилий-методик режаси»ни бажара бориб, архив ташкилотлари архив ҳужжатлари ИМАни такомиллаштиришда маълум даражада ютуқларга эришди. 1989-1995 йилларда 404368 йиғмажилдлардан иборат архив рўйхатлари такомиллаштирилди ва қайта ишланди. Уларни такомиллаштириш жараёнида йиғмажилдлар сарлавҳалари таҳрир қилинди, рўйхатларга мундарижа, кириш сўзи ва кўрсатгичлар тузилди. 152 минг бошқарув ҳужжатлари йиғмажилдлари, 6 минг илмий-техник ҳужжатлар йиғмажилдлари, 227 киноҳужжатлар сақлов бирлиги, 49 минг фотоҳужжатлар ва 4,1 минг фоноҳужжатлар сақлов бирлиги каталоглаштирилди. Мавзулар бўйича каталоглар учун 375 минг карточка тузилди ва каталогларга қўшилди. Давлат архивлари фондлар таркиби ва мазмуни хақида 5 та маълумотнома чоп этдилар, жумладан Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архивининг кўрсатгичи, Ўзбекистон Республикаси илмий-техникавий ва тиббиёт ҳужжатлари марказий давлат архиви кўрсатгичи. Мустақиллик туфайли республикамиз, халқимиз тарихига қизиқиш кескин ортди. Шу муносабат билан давлат архивларининг халқнинг архив ҳужжатларига бўлган талабини қондиришга қаратилган ахборот фаолиятн аҳамияти ўсмоқда. Мустақиллик шароитида ЎзР МАФ ҳужжатларидан ғоявий, ижтимоий-маданий, ўқув- педагогик, тарбиявий мақсадларда, шунингдек фуқароларнинг ижтимоий-ҳуқуқий талабларини қондириш учун фойдаланиш анча фаоллашди. Республика, вилоятлар, шаҳарлар, туманлар тарихига оид, айрим тарихий шахслар ҳаёти ва фаолияти, жамият ҳаётида архивларнинг аҳамияти тўғрисида фотоҳужжатлар билан безатилган ва мазмунли мақолалар, ҳужжатлар тўпламлари эълон қилинди. 1941-1945 йилларда фашизм устидан қозонилган ғалабанинг 50 йиллигини тайёрлаш ва ўтказиш муносабати билан уруш йилларида вилоят давлат архивлари меҳнаткашларнинг фашизм устидан қозонилган ғалабага қўшган ҳиссаси тўғрисида рисолалар чоп этдилар. Масалан, «Самарқанд -фронтга», «Қашқадарё - фронтга» ва бошқалар нашр этилди. Ҳар йили газета ва журналларда юзлаб мақолалар эълон қилинди, ўнлаб кўргазмалар ташкил қилинди, телекўрсатувлар, радиоэшиттиришлар берилди. 1999 йилда республика архив ташкилотлари даврий матбуотда 205 та мақола эълон қилдилар, 83 та архив ҳужжатлари кўргазмаси, 35 та телекўрсатув ва радиоэшиттириш ташкил қилдилар. Жуда кўп ижтимоий-ҳуқуқий ва мавзу бўйича сўровлар бажарилди. Республика архив ташкилотлари 1991-1993 йиллар мобайнида фуқаролар-нинг ижтимоий-ҳуқуқий хусусдаги 46 минг сўровини бажарди. Давлат архивларига келган фуқаролар сўровлари йилдан-йилга ортиб борди. Масалан, 1991 йилда 15 мингга яқин сўровлар бажарилган бўлса, 1992 йилда 18 мингдаи ортиқ ва 1993 йилнинг биринчи ярмида 12,5 минг сўров бажарилди. 1994-1995 йилларда республика архив ташкилотлари 50 мингдан ортиқ фуқаролар сўровлари бажарилган бўлса, улардан 32 мингдан кўпига ижобий жавоблар берилган. Россия ва Ўзбекистон ҳукуматлари нафақахўрларга имтиёзлар бергани муносабати билан уруш йилларидаги иш стажини ва медал билан мукофотланганлиги, поляк, яхудий, кореец ва бошқаларнинг эвакуацияси тўғрисидаги сўровлар кўпайди. Республиканинг бозор муносабатларига ўтиш шароитида кўпчилик давлат архивлари фуқаролар сўровини шошилинч (муддатидан олдин) бажарганлиги учун пуллик хизмат кўрсатган. «Ўзархив» агентлиги давлат архивлари томонидан бепул бажариладиган сўровлар рўйхатини тасдиқлади. Бу рўйхатга иш стажи, урушда иштироки, уруш йиллари медал билан тақдирланганлиги, қатағон қилинганлиги тўғрисидаги сўровлар киритилган эди. Сўровларнинг бошқа турлари пуллик бажарилган. Ўзбекистон архив ташкилотлари фаолиятининг асосий йўналишларидан яна бири тарихий ҳужжатларни эълон қилиш ҳисобланади. Лекин бозор муносабатлари шароитида архив ташкилотлари нашриёт базаси, қоғоз ва маблағ йўқлиги туфайли ҳужжатлар тўпламлари чоп этиш имкониятлари бўлмади. Тарих ихтисослигидаги манфаатдор ташкилотларни, шунингдек спонсорларни қидириш борасидаги уринишлар муваффақият билан тугалланмади. Архив ташкилотларининг илмий-тадқиқот ишлари ҳам шу аҳволда қолди. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида иқтисодий ислоҳотлар жараёнида архив ташкилотларида хўжалик юритишнинг иқтисодий усулларини жорий қилиш ва ривожлантириш юз бермокда. Республика архив ишини ривожлантириш фондининг асосий қисмини бундан кейин ҳам давлат бюджети маблағлари ташкил этади. Шунинг билан бирга, янгича хўжалик юритиш усулига ўтиш архивларга ташкилот ва корхоналар, жамият ва кооператив, ижодий муассасалар ҳамда аҳолига шартнома асосида пулли хизмат кўрсатишни кенгайтириш ҳисобига бюджетдан ташқари молиялаштириш манбаларининг топиш имкониятини берди. Давлат архивларини шартнома асосида бажарадиган пуллик хизмат ишлари турлари қуйидагилардан иборат: 1. Вазирлик, идора ва бошқаларга йиғмажилдлар номенклатурасини ишлаб чиқишда, иш юритишни ташкил қилишда методик ва амалий ёрдам кўрсатиш. 2. Ҳужжатларни танлаб олиш ва тартибга солиш, жумладан шахсий архивларда ҳам шундай ишлар амалга оширилиши мумкин. 3. Мавзули сўровларни, шунингдек мулкдорлик ҳуқуқи тўғрисида, сулолавий хусусдаги сўровларни бажариш. 4. Ташкилотларни ахборот билан таъминлаш. 5. Ўқув юртлари, ижодий муассасалар ва бошқа ташкилотлар буюртмаси билан ҳужжатлар тўпламлари, ҳужжатлар кўргазмалари, экскурсиялар тайёрлаш. Давлат архивлари раҳбарлари иш ҳақи жамғармасидан иқтисод қилинган, пуллик хизмат ва шартнома асосида топилган қўшимча даромадлар асосида хизматчиларини иқтисодий рағбатлантириш (ойликка қўшимча ҳақ қўшиб бериш, мукофотлаш) ҳуқуқига эга бўлдилар. 1999 йилда республика архив ташкилотлари пуллик хизмат ҳисобига 47,5 миллион сўм даромад қилдилар. Архив ташкилотлари пулли хизматдан олинган даромаддан хизматчиларни мукофотлаш, уларга қимматли совғалар тақдим этиш ва соғломлаштириш тадбирларини амалга оширдилар. Мустақиллик шароитида архив ишини бошқарув давлат органи Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги "Ўзархив" агентлиги ҳисобланади. Унинг тизимига Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри ҳудудий бошқармалари, уларнинг қарамоғидаги давлат архивлари (уларнинг филиаллари) ҳамда марказий давлат архивлари киради. Юқорида қайд этилган архив ташкилотларига архивларни бутлаш, Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди ҳисобланган республика халқларининг ўтмиш тарихи тўғрисидаги ҳужжатли ёдгорликларни жамият ва фуқаролар манфаати учун сақлаш ва фойдаланиш каби давлат мажбуриятлари юкланган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида 80 дан ортиқ давлат архивлари бўлиб, уларда 6 млн. йиғмажилдлардан зиёд ҳужжатлар асраб-авайлаб сақланмоқда. Бу ҳужжатлардан тарихчилар, тадқиқотчилар, талабалар ва бошқа мутахассислар илмий, маданий-маърифий ишларда кенг фойдаланмоқда. 6-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРХИВЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ФАОЛИЯТИ РЕЖА: 1. Марказий Давлат архивларининг ташкил этилиши. 2. Архив ташкилотларини бошқаришни ташкил қилиш. 3. Марказий давлат архивлари ва уларда иш юритиш. Таянч тушунча ва иборалар: ЎзРес КСОҲ МДА, Туркистон АССР, МТИАИ, ЎзР МАФ, РСФСР, Марказий Ижроия Комитети, Чоризм, ЯДАФ, Петербург, Салтиков-Шедрин, «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа, варақалар, хитобномалар, «Ўзбошархив». 1943 йилда ташкил топган. 1959 йилда Ўзбекистон ССР Марказий давлат архивининг кино- фото-фоно-ҳужжатлар бўлими этиб қайта ташкил этилган. 1974-йилдан Ўзбекистон ССР кино-фото- фоно ҳужжатлар Марказий давлат архиви. 1991-йил сентабрдан Ўзбекистон Республикаси кино, сурат ва овозли ҳужжатлар Марказий давлат архиви. Ўзбекистон Республикаси кино, сурат ва овозли ҳужжатлар Марказий давлат архиви- Ўрта Осиёдаги энг йирик ва Ўзбекистондаги ягона, махсус ҳужжатлар сақлови учун ихтисослашган архивдир. ЎзРес КСОҲ МДА Ўзбекистон Республикасида ўз соҳасига тегишли бўлган махсус ҳужжатлар билан ишлашда илмий-услубий марказ ҳисобланади. Архивда Ўзбекистон ва Туркистон ўлкасининг 19 асрнинг 60-йилларидан то ҳозирги вақтгача бўлган даврларга оид тарихни ўзида акс эттирган ноёб ҳужжатлар йиғилган. Коллониал давр фотоҳужжатларида Туркистон ўлкасидаги миллий-озодлик ва революцион ҳаракат (1898, 1905-1907 йиллар) кўринишларини, Чор Россияси вакиллари томонидан ўлканинг бошқаруви, уларнинг маҳаллий ҳокимият билан муносабатлари, суд органлари фаолияти, Қўқон хони ва Бухоро амирининг халқаро муносабатлари ва алоқалари, мусулмонлар дини ва турмуш тарзи тасвирланган. Фотоҳужжатларда саноатнинг ривожланиши (темир йўл кўприкларининг қурилиши, суғориш каналлари, тери ва ёғ заводларининг ишлаб чиқариш фаолияти, тўқимачилик, ипакчилик фабрикалари, гилам тўқиш хунармандчилиги, қишлоқ хўжалик инвентари, кўмир саноати ва бошқалар) қишлоқ хўжалик ( содда меҳнат қуроллари, ерни омоч билан хайдаш, қўл билан пахта териш ва бошқалар), транспорт ва алоқалар (вокзал биноларининг кўринишлари; Тошкент темир йўли, Тошкентда Туркистон почта-телеграф хизматчиларининг X ўлка сезди 1917-йил); савдо-сотиқ (газлама сотув дўкончалари, дўппилар, сопол идишлар, Самарқанддаги Регистон майдонидаги сотув расталари; Андижон, Бухородаги бозорларнинг умумий кўринишлари ва бошқалар) тасвирланган. Суратлар ўзида ўлкадаги соғлиқни сақлаш, маориф-фанни ривожланиши; Туркистон илмий- текшириш комиссиясининг ишлари, Самарқанддаги Улуғбек обсерваторияси қазилмалари, мусулмон мактабларидаги дарслар, мактабдаги урф-одатлар, касалларни эскича даволаш усуллари, "ўқиб дам солиш", кўча музикачиларининг чиқишлари ва бошқаларни акс эттирган. Шўролар даври кино, сурат ва овозли ҳужжатларида ҳозирги Ўзбекистон Республикаси худудида шўро ҳукуматининг ўрнатилиши, Бухоро халқ Совет Республикаси, Хоразм халқ Совет Республикаси, Туркистон АССР, Ўзбекистон ССР даги давлат ҳукумати, ушбу республикалар жамоат ташкилотларининг фаолияти, халқ хўжалиги, фан-техника , соғлиқни сақлаш, халқ таьлими, маданият ва саньат, спорт, хизматчиларнинг дам олиши, шунингдек бу республикалар вакиллари ва чет давлат сиёсий жамоат арбобларининг юқори партия органлари фаолиятида иштирок этиши, фан ва маданият арбобларининг Ўзбекистонга ташрифлари ва ўз вакилларининг бошқа республикаларга сафарларини ўзида акс эттирилган. Бадий овозли ҳужжатлар Ўзбекистон, Совет ва чет эл композиторлари асарлари, халқ мусиқалари, шеьрий, насрий ва драмматик асарлар, таниқли қўшиқчиларнинг чиқишлари, халқ ижрочилари, республика мусиқа коллективлари, жумладан Тамара Хоним, Ф.Баратова, М.Турғунбоева, Н.Ахмедова, Т.Қодиров, М.Узоқов, Ю.Ражабий ва бошқа овозли ёзувлардан иборат. Шунингдек, Ўзбекистонда хотин-қизлар озодлиги учун ҳаракати (Хужум): хотин-қизларни паранжини бутунлай йўқ қилишга қаратилган митинг ва йиғилишлари, Республика аёлларининг сьезд ва слётлари, саводсизликка барҳам беришга қаратилган кино, суратлар ҳам мавжуд. Архивнинг кино ва сурат ҳужжатлари 2-жаҳон уруши давридаги республика ҳаётини, кўп миллатли Ўзбекистон халқининг фронтдаги қахрамонлиги, фронт орқасида ўзбек халқининг етим болаларни асраб олиш, мамлакатга завод ва фабрикаларни эвакуация қилиниши, меҳнаткашларнинг митинглари, фронтга кўнгиллиларни кузатиш ва бошқаларни кўриш мумкин. Архивда урушдан кейинги даврларда республика халқ хўжалиги тармоқлари энергетика, ёқилғи саноати, металлургия, машинасозлик, станоксозлик, асбобсозлик саноати ва бошқалар, транспорт ва алоқанинг ривожланиши; Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигининг ривожланиши (қишлоқ хўжалиги илғорлари ва ишчиларининг сезд ва Қурилтойлари), Қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштириш, қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш ва коллективлаштириш, пахтачилик ва чорвачиликни ривожлантириш) ўзида тасвирланган кино, сурат ҳужжатлар мавжуд. Ушбу кино, сурат ҳужжатлар маданият қурилиши, фан, соғлиқни сақлаш, саньат, физкультура ва спорт ривожланиши ҳақида ҳам тушунча беради. Ўзбекистон Республикаси мустақиллик даври кино, сурат ва овозли ҳужжатлари Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг эьлон қилиниши, демократик жамият қурилиши, давлат бошқарувининг янги тизимини вужудга келиши, марказий органлари фаолиятининг мақсад ва вазифаларинг ўзгариши, банк тизимининг қайта ташкил этилиши, жаҳон томонидан Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг тан олиниши, чет эл мамлакатлари билан дипломатик алоқаларнинг ўрнатилиши, кўп партиявийликнинг ва жамоат ҳаракатининг вужудга келиши, бозор иқтисодиёти, тадбиркорликнинг ривожланиши, янги маьнавий дунёқарашнинг вужудга келишини ўзида акс эттирган. Архивнинг кино ҳужжатлари М.Қаюмов, Д.Салимов, Ш.Зохидов, И.Гибалевич каби ва кўпгина бошқа ҳужжатли кино усталари ишлари билан таништиради. Ўз Рес КСОҲ МДАда ирригатор П.М.Килдюшовнинг, Тошкент трамвай-троллейбус бошқармаси фахрий ишчиси МС.А.Юсуповнинг, Тошкент Давлат Университети биология-тупроқшунослик факультети профессори И.А.Райкованинг, Республикамизнинг спорт фахрийлари Л.Иванова ва Ф.Р.Семернинларнинг, "Ташкентские малчишки" китоб автори, журналист Л.Бережнихнинг, Республикамизнинг марказий рўзнома ва ойномалари фотомухбирлари М.З.Пенсон, И.Н.Панов, А.П.Штейнберг, У.Нурумбаев, Е.Ряпасов, М.Я. Розанкранс ва бошқаларнинг фотоҳужжатлар коллексиялари (тўпламлари) сақланади. Архив қуйидаги хизматларни бажаради: - архивда сақланаётган кино, сурат ва овозли ҳужжатлар ҳақида маьлумот бериш; - тадқиқотчилар ўрганиши ва иши учун кино, сурат ва овозли ҳужжатларни тақдим этиш; - киноҳужжатларни видео тасмага кўчириб бериш; - сурат ва овозли ҳужжатлар нусхаларини тайёрлаш; - фотокўргазма ва стендларни ташкил этиш; - мавзули сўровларни ижро этиш; - фотоальбомлар тайёрлаш; - архив бўйича умумий ва мавзули экскурсияларни ташкил этиш. Кўрсатилган хизматлар юридик ва жисмоний шахсларнинг ёзма сўровномалари асосида амалга оширилади. Архивнинг кино, сурат ва овозли ҳужжатлари фақат архив раҳбари рухсати орқали тақдим этилади. Рухсат бериладиган муддат иш мавзуси бўйича белгиланади. Тадқиқотчиларни кино, сурат ва овозли ҳужжатлар билан ишлаши архивнинг кино зали, каталог ва овозли ҳужжатлар эшитиш хоналарида амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси илмий-техникавий ва тиббиёт ҳужжатлари марказий давлат архиви 1962-йил Вазирлар Маҳкамасининг Қарорига биноан ташкил этилган. 2004-йилда С.Рахимов тумани, Нозимахоним кўчаси, 86-уйда жойлашган янги бинога кўчиб ўтди. Архивда қуйидаги соҳадаги корхона, ташкилот ва муассасалардан ҳужжатлар қабул қилинади ва сақланади: 1 Саноат 2 Қишлоқ ҳўжалиги 3 Сув хўжалиги 4 Урмон хўжалиги 5 Транспорт 6 Қурилиш 7 Турар-жой коммунал хўжалиги 8 Майиший хизмат кўрсатиш 9 Соғлиқни сақлаш муассасалари. Архивда илмий техникавий ҳужжатлар, конструкторлик лойиҳалар ва бир қанча тарихий аҳамиятга эга ҳужжатлар сақланади. Масалан: қишлоқ хўжалиги соҳаси бўйича Ўзбекистон Республикаси вилоятлари, туманларида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш тўғрисидаги лойиҳалари ва сметалари мавжуд. - Сув хўжалиги соҳасида Республика бўйича хўжаликларни, халқни ичимлик суви билан таъминлаш ва ерларни суғориш ишлари ҳақидаги ҳужжатлар. - Ўрмон ҳўжалиги соҳаси бўйича чўл ерларни ободонлаштириш, кўкалам-зорлаштириш ишлари ҳақида; - Транспорт соҳаси бўйича кўприклар қуриш, ёьлларни таьмирлаш тўғрисидаги ҳужжатлар; - Қурилиш соҳасида эса шаҳардаги турар-жойлар, бинолар қуриш, рекоструксия қилиш ҳақидаги; - Пахта тозалаш, пахтани қайта ишлаш ва яна бир қанча машиналарнинг лойиҳалари мавжуд. - Соғлиқни сақлаш соҳаси бўйича илмий-текшириш институтларида олиб борилаётган илмий ишлар, тиббиёт соҳаси тарихини ривожлантиришга оид доимий сақланадиган бошқарув ҳужжатлари мавжуд. Бундан ташқари Республикада илм-фан соҳасини ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшган профессор ва олимларнинг шахсий фондлари ташкил қилинган бўлиб, уларнинг шахсий ҳужжатлари, фото суратлари, илмий ишлари қабул қилинади ва сақланади. Масалан: - архитектор А.Б. Бобохонов, - кардиолог М.Х. Хамидова, - химик Т.М. миркомилов, - стоматолог Т.Х. Сафаров, - онколог С. Наврўзов, - ЙУ.Т. Таджибаева, М.А. Гафур-Охунов, - гинеколог-профессор Н.М. Махмудова, - хизмат кўрсатган агроном М.М. Мирзаев, - ирригатор Н.А. Алиев, - йирик сув ҳўжалиги қурилишларининг раҳбари Е.И. Озерский, С.С. Канаш, - фанлар академияси доктори, профессор-гинеколог А.А. Чорохова, - бактериолог ва патологоанатом С.П. Чорохов, - эпидемиолог Н.И. Ходукинларнинг шахсий фондлари сақланади. Давлат архивининг муҳим вазифаси - идоравий архивларни ва ташкилотларда иш юритишдаги ҳужжатларнинг ташкил этилишини назорат қилиш, уларга ташкилий методик ёрдам кўрсатиш ҳисобланади. Ҳокимият органлари идоравий архивлар ва иш юритиш аҳволини текширишда архив ишини бошқарув органлари ҳам иштирок этади ёки ўзи мустақил текширади. Идоравий архивлар. Улар ташкилотларда ҳужжатлар сақланишини таъминлаш, ҳисобини олиш, ҳужжатлардан илмий ва амалий мақсадларда фойдаланиш учун ташкил қилинади. Идоравий архив ўз фаолиятида Республика ҳукуматининг қарор ва фармойишларига, «Ўзархив» агентлиги низомлари, йўриқномалари ва қоидаларига амал қилади. Идоравий архив ташкилот раҳбари томонидан тасдиқланган режага мувофиқ ишлайди ва ўз фаолияти ҳақида унга ҳисобот бериб туради. Идоравий архив таркибига ташкилот таркибий бўлимлари ва унга бевосита бўйсунадиган бўлинмаларнинг, агар уларга амалий жиҳатдан архив ташкил этиш эҳтиёжи бўлмаса, иш фаолияти жараёнида вужудга келган ва иш юритиш давомида тугалланган ҳужжатлар киради. Мазкур ташкилотда ёки унга қарашли бўлган қуйи ташкилотда ишлаган фан, техника, маданият арбоблари ва ишлаб чиқариш илғорларининг шахсий фондлари ҳам сақланади. Мазкур ташкилот тизимида бўлиб, тугатилган ҳамда ундан олдин фаолият кўрсатган ташкилот ҳужжатлари ҳам идоравий архив таркибида сақланади. Идоравий архивнинг асосий вазифаси ташкилот ҳужжатларини қабул қилиш, ҳисобга олиш, сақлаш, улардан фойдаланиш ва давлат томонидан сақлашга топшириш учун тайёрлашдан иборат. Идоравий архив архивда сақланаётган ҳужжатларнинг илмий ва амалий қимматдорлигини аниқлаш учун экспертиза қилинишини ташкил этади. Иш юритиш жараёнида ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилишда методик ёрдам кўрсатади. Ҳужжатларни давлат томонидан сақлаш учун тайёрлайди ва ЎзР МАФ тўғрисидаги Низомда белгиланган муддатларда давлат архивига топширади. Айрим идоравий архивлар Вазирлар Маҳкамаси рухсати билан ўз ҳужжатларини доимий сақлаш ҳуқуқини олганлар. Ана шундай ҳуқуқни олган вазирликлар, давлат қўмиталари ва бошқа идоралар, тармоқ давлат фондлари ва ташкилотлари рўйхати Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси қарори билан тасдиқланган. Улар қуйидагилар: Мудофаа вазирлиги, Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Ташқи ишлар вазирлиги, Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги, Миллий хавфсизлик хизмати, Давлат божхона қўмитаси, Фанлар академияси, Давлат геология фонди, Гидрометеореология Бош бошқармаси, Давлат стандартлари тармоқ фонди, Картография-геодезия фонди, Маданият ишлари вазирлигининг музейлари ва кугубхоналари қўлёзма фондлари. Идоравий архивлар давлат архивларига ўхшаш айрим вазифаларни бажаради. Бу архивларни давлат архивларидан уларнинг ҳужжатларининг тор доираси ва ҳужжатларни вақтинча сақлаши ажратиб туради. Улар иш юритишда йиғмажилдлар номенклатурасини тузишда, йиғмажилдларни шакллантиришда методик ёрдам беради, ташкилотлар бўлимларида уларнинг сақланишини ва ҳужжатларни архивда сақлаш учун тайёрланишини назорат қилади. Идоравий архивлар иш юритишда ҳужжатларни доимий сақлашга танлаб олади. Ташкилот бўлимларидан ҳужжатларни қабул қилади, улар ҳисобини олиб боради, экспертизасини ташкил қилади. Илмий-маълумотнома аппаратини тузади. Ҳужжатлар сақланишини таъминлайди ва уларни давлат сақловига тайёрлаб топширади. Идоравий архивларда ҳужжатлардан фойдаланиш, ҳужжатларни идора бўлимларига ўрганиш учун бериш, маълумотнома ва ахборотлар тайёрлаш, ташкилотда илгари ишлаб кетган ишчи ва хизматчиларга ижтимоий ҳуқуқий маълумотномалар бериш шаклида иш ташкил қилинган. Давлат архивлари вазифасига иш юритишдаги ҳужжатларни ташкил этиш ва идоравий архивлар аҳволини ўрганиш ва текшириш; давлат ҳокимияти органлари ташкилотлар раҳбарларининг иш юритишда ҳужжатларини ташкил этиш ва идоравий архив ишларини яхшилаш масалалари бўйича қарорлари, буйруқлари лойиҳаларини тайёрлашда қатнашиш; идоравий архивларнинг илғор тажрибасини умумлаштириш ва ёйиш киради. Давлат архивлари идоравий архивларни, улардаги ҳужжатларни ҳисобга олишга ва унинг сақланиш аҳволига алоҳида эътибор беради. Бу давлат архивларининг бутлаш истиқболини аниқлаш ва идораларда ҳужжатларни сақлаш босқичида улар асралишини таъминлаш масалаларини ҳал қилиш имконини беради. Давлат архивлари томонидан назорат қилинадиган ташкилотларига методик ва амалий ёрдам беради. Бундай ёрдам кўрсатишни шакллари қуйидагича: 1. Умумреспублика меъёрий ҳужжатлар асосида методик кўрсатмалар, тавсияномалар тузиш, ташкилотларга иш юритиш ва архивлар бўйича методик қўлланма ишлаб чиқаришга ёрдам бериш. 2. Ҳужжатлар сақловини таъминлаш, уларни ҳисобга олиш ва қимматдорлигини экспертиза қилиш, илмий-маълумот аппаратини яратиш, ҳужжатлардан фойдаланиш, материалларни давлат сақловига топширишга танлаб олиш ва тайёрлаш. Иш юритишдаги ҳужжатларни ташкил этиш масалалари бўйича кенгашлар ўтказиш, айрим ходимларга ва гуруҳларга маслаҳатлар бериш. 3. Тажриба алмашиш, идоравий архивлар ва иш юритиш хизмати ходимлари малакасини ошириш бўйича семинарлар, курслар ташкил қилиш. 4. Ташкилотнинг эксперт комиссияси ишида, ҳужжатларни давлат сақловига танлаб олиш ва макулатурага, йўқ қилишга ажратишда қатнашиш. Давлат архивлари қошида бюджетдан ташқари махсус маблағлар ҳисобига ташкил қилинган ҳўжалик ҳисобидаги гуруҳлар ташкил этади. Уларнинг идораларга ҳужжатларни тартибга солишда ва иш юритишни такомиллаштиришда аҳамияти каттадир. Улар шартнома асосида ташкилотларга пуллик хизмат кўрсатади ва ҳужжатларни давлат сақловига танлаб олишни амалга оширади, йиғмажилдлар номенклатурасини, иш юритиш бўйича йўриқнома ва бошқа қўлланмаларини тузади. Ташкилотлар жорий архивларини ва иш юритишдаги ҳужжатларнинг ташкил этилишини вақти- вақти билан текшириб турилиши давлат архиви назоратини самарали шакли ҳисобланади. Бу текширишлар унинг мақсад ва вазифаларига қараб комплексли ёки мавзули бўлиши мумкин. Идоравий тизимлар ташкилотлари архиви ва иш юритишдага ҳужжатларнинг ташкил этилиши аҳволини комплекс текшириш энг фойдали текшириш ҳисобланади. Бу текшириш юқори идоралар, уларга қарашли муассасалар ва корхоналарни ўз ичига олади. Бундай комплекс текширишларни одатда давлат архивлари ва архив ишини бошқарув органлари биргаликда ўтказади. Текшириш натижалари идоралар ва архив ташкилотлари кенгашлари қўшма мажлисларида муҳокама қилинади ва тегишли қарор қабул қилиш билан якунланади. Буйруқ ва қарорларда ҳужжатлар билан ишлашдаги камчиликлар қайд қилинади ва уларни бартараф этиш чора- тадбирлари белгиланади. Архив ташкилотларинннг режаси ва ҳисоботи. Кадрлар билан ишлаш. Архив ташкилотларининг иши режа асосида амалга оширилади. Режада айрим архив ташкилоти олдида турган бир йиллик, шунингдек бир йилнинг қисмидаги (ой, чорак, ярим йил, 9 ой) вазифа режалаштирилиб, унда аниқ ижро этиш муддати ва масъул ижрочи кўрсатилади. Шўролар даврида архив ташкилотларида беш йиллик ва ундан узоқ даврга мўлжалланган ҳамда бир йилгача муддатга мўлжалланган режалар тузилган. Архив ташкилотлари мустақиллик, бозор иқтисодиёти шароитида бир йиллик, унинг асосида ярим йиллик, чорак ва ойлик режалар тузмоқда. Шунингдек, беш йилга ҳисобланган Ўзбекистонда архив иши ривожининг концепцияси тузилган. Бу ҳужжат республика архив ташкилотлари фаолиятининг методологик ҳаракат дастури ҳисобланиб, ҳужжатларнинг ролини орттиришга ва жамият фаолиятининг ахборот билан таъминланиш имкониятини кенгайтиришга, жамиятнинг ҳужжатли ёдгорликларини яхши сақлашга қаратилган. «Ўзархив» агентлиги ҳар йили ҳукуматнинг асосий қарорларига амал қилиб, архив ташкилотлари ишини келгуси йилга режалаштириш ва жорий йилнинг ҳисоботи бўйича кўрсатма ишлаб чиқади. Унда республика бўйича, шунингдек, ҳар бир архив ташкилотининг архив ишини ривожлантириш бўйича режалаштирилган йилдаги вазифалари кўрсатилади. Архив иши бошқарув идоралари ишининг режалаштирилишини кўриб чиқамиз. "Ўзархив" агентлиги, архив иши ҳудудий бошқармаларининг асосий тадбирлари режаси ҳисобот даврида унинг олдида турган вазифаларини баён қилишдан бошланади. Кейин режанинг бўлимлари бўйича бу вазифаларни бажариш учун амалга ошириладиган тадбирлар кўрсатилади. Ҳар бир тадбирдан кейин унинг аниқ ижрочиси ва ижро қилиш муддати белгилаб қўйилади. Архив ташкилотлари режасининг шаклланган тахминий чизмаси архив ишини бошқарув идоралари фаолияти йўналишларига мос бўлган бўлимларни назарда тутади. Масалан: 1. Ташкшлий тадбирлар - архив иши бўйича конференциялар, кенгашлар ўтказишни; қарамоғидаги ташкилотлар иш режасини кўриб чиқиш ва тасдиқлашни, улар фаолиятини текшириш ўтказишни ўз ичига олади. 2. Илмий-тадқиқот ва илмий-ахборот ишларини бошқариш -"Ўзархив" агентлиги, архив иши ҳудудий бошқармаларининг илмий-тадқиқот ишларини, ҳужжатлар тўпламлари, архив иши асосий кўрсатгичлари ва бошқа маълумотномаларни нашрга тайёрлашни мувофиқлаштириш, шунингдек бевосита иштирок этиш тадбирларини кўзда тутади. 3. Архивларни бутлаш ва ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиш ишларига раҳбарлик, ташкилотлар идоравий архивлари ва иш юритишдаги ҳужжатларни ташкил этиш аҳволини назорат қилиш, ташкилотлар рўйхати-давлат архивларини бутлаш манбаларини тасдиқлаш, ЭТК иши, ҳужжатларни ўз вақтида тартибга солишни, ташкилотларда иш юритишни тўғри ташкил этишни таъминловчи тадбирлар режалаштирилади. 4. Ҳужжатлар сақланшиини таъминлаш бўйича ташкилий ишлар -архив биноларини лойиҳалаштириш, қуриш, таъмирлаш ва ҳужжатларини қайта тиклаш лабораторияларини бунёд этишни кўзда тутади. 5. Меҳнатни ташкил этиш ва кадрлар билан ишлаш бўлимида меҳнат шароитини яхшилаш, хизматчилар малакасини ошириш, тажриба алмашиш бўйича семинарлар ўтказиш тадбирлари режалаштирилади.. «Ўзархив» агентлиги асосий тадбирлар режасини унинг Бош директори ва архив иши ҳудудий бошқарма режасини бошқарма бошлиғи тасдиқлайди. Давлат архивлари йиллик режа тузади ва у чоракларга бўлинади. Давлат архивларида ходимларнинг шахсий иш режаси ва бўлинмаларнинг иш режаси тузилади. Бўлинмаларнинг иш режаси асосида давлат архивининг умумий режаси тайёрланади. Режанинг бўлимлари давлат архиви фаолиятининг асосий йўналишларини акс эттиради. Давлат архиви режанинг чизмаси архив бошқармаси режасига ўхшаш. Давлат архиви иши режаси схемаси : 1-бўлим: «Архивларни ҳужжатлар билан бутлаш, уларни қимматдорлигини экспертиза қилиш. Идоразий архивлар ва ташкилотлар иш юритишидаги ҳужжатларни ташкил этиш аҳволини назорат қилиш». 2-бўлим: «Ҳужжатлар сақловини таъминлаш». 3-бўлим: «Меҳнатни ташкил қилиш ва кадрлар билан ишлаш». 4-бўлим: Архившунослик, ҳужжатшунослик, археография ва бошқа шуларга яқин фанлар соҳасида илмий-тадқиқот ва методик ишлар. Улар қуйидаги бўлинмалардан иборат: а) илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш ва уларнинг натижаларини амалий ишларда қўллаш; б) методик ишлар; в) илмий-ташкилий ишлар; г) архив иши ва ҳужжатшунослик соҳасида илмий-техник ахборотни ташкил қилиш; 5-бўлим: «Илмий-ахборот фаолияти» қуйидаги бўлинмаларни ўз ичига олади: а) Илмий-ахборот воситаларини тайёрлаш ва такомиллаштириш. Бунда илмий-маълумот аппаратини тайёрлаш режалаштирилади. б) Илмий-ахборот шакллари. Бунда ҳужжатлардан фойдаланиш бўйича тадбирлар ёритилади. Бўлимдаги бўлинмаларда қўйилган вазифаларни бажариш учун зарур ва аниқ тадбирлар режалаштирилади. Масалан: 2-бўлим; б) илмий-ахборот шакллари. 1) «Ўзбекистонда истиқлолчилик ҳаракати» номли ҳужжатлар тўпламига архив ҳужжатлари йиғиш. Ижрочи: катта илмий ходим Н.Абдуллаев, Ижро этиш муддати: П-чорак. 2) Газеталарда 5 мақола чоп этиш. Ижрочилар: Н.Абдуллаев, Э.Эргашев, Р.Ортиқов. Ижро этиш муддати: йил давомида. 3) 4 та радиоэшиттириш ташкил қилиш. Ижрочилар: Н.Абдуллаев, Э.Эргашев, Р.Ортиқов. Ижро этиш муддати: йил давомида. Марказий давлат архивлари режаларини архивлар директорлари, Ҳудудий архив иши бошқармалари ва вилоят давлат архивлари режаларини бошқарма бошлиқлари, филиаллар режаларини ҳам вилоят архив иши бошқармалари тасдиқлайди. Режанинг бир нусхаси назорат қилиш учун архив ишини юқори бошқариш идорасига юборилади. Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар архив ишлари бошқармалари, давлат архивлари, уларнинг филиаллари ишни режалаштиришда «Ўзархив» агентлигининг архив ишини режалаштириш ҳақидаги кўрсатмасига амал қиладилар. Унда режанинг айрим бўлимлари бўйича асосий тадбирлар белгиланади. Масалан, 1994-йилда архив муассасалари ишини режалаштириш ва 1993-йил ҳисоботи ҳақидаги собиқ «Ўзбошархив»нинг кўрсатмасида режалаштириш бўйича қуйидагилар кўрсатилган: 1. Режалаштириш Барча меҳнат жамоалари келгуси йилда ҳам худди ўтган йили бўлгани каби, ўз ишлари ҳажми кўрсаткичларини ўзлари мустақил белгилашлари зарур. Ишларни режалаштирганда Ўзбекистон Республикаси давлат архивларида бажариладигаи асосий иш турларининг Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлиги ва давлат муассасалари касаба уюшмалари Тошкент шаҳар қўмитаси («Ўзбошархив»нинг 1993-йил 9-июлдаги №58/01-04-мактуби) тасдиқлаган вақт ва ишлаб чиқариш нормаларига, шунингдек, доимий нормаларга асосан давлат архивларининг ўзида ишлаб чиқилган нормаларга; давлат ҳисоби ва илмий-маълумотнома аппаратини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг 1989-1995 йилларга мўлжалланган ташкилий- методик тадбирлар режаларига, Давлат архив фонди ҳужжатларининг идоравий сақланишини такомиллаштиришни 1990-1995 йилларга мўлжалланган тадбирлар режаларига, «Ўзбошархив» хайъати қарорларига асосланмоқ керак. Булардан ташқари республика архив муассасалари иш режаларида қуйидагилар ўз аксини топмоғи керак: 1. Идоравий архивлар иши Асосий қоидаларини «Ўзбошархив» комиссияси кўрсатган илмий- тадқиқот ва методик ишларга оид камчиликларини тузатиш (ЎзР МДА, ЎзР ИТТҲ МДА). 2. Архивлар аҳволини комплекс текширув ва Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим тизими муассасаларида иш юритишнинг ташкил этилишини текшириш («Ўзбошархив»га маълумотномалар бериш муддати - 1994 йил 1 май). 3. «Ўзбошархив»нинг 1989 йил 23- октябрда тасдиқланган жадвали асосида давлат архивлари ҳисобли ҳужжатларини «Ўзбошархив»нинг РКФ билан солиштириш (Самарқанд вилояти ва Қорақалпоғистон Республикаси давлат архивлари, ЎзР МДА). 4. Матни ўчиб бораётган ҳужжатларни аниқлаш, ҳисобга олиш ва тиклаш бўйича иш олиб бориш («Ўзбошархив»нинг матни аниқ бўлмаган ва ўчиб бораётган ҳужжатларни аниқлаш ва ҳисобга олиш тўғрисидаги тавсияномаларига қаранг, Т., 1991 й.). 5. Кам қимматли фондлар ҳужжатларини экспертиза қилиш бўйича иш олиб бориш. 6. Олий ўқув юртлари диплом лойиҳалари ва диплом ишларини, уларнинг идора архивларида сақланиш муддатларининг ўзгартириш имконини кўриш, ЭТК таклифларини муҳокама этиш (Тошкент шаҳри, Самарқанд, Бухоро, Фарғона, Наманган вилоятлари давлат архивлари). 7. Тугатилган муассасалар ҳужжатларини тартибга келтириш ҳолатини таҳлил этиш. ЎзР МДАлари, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри давлат архивларининг жамлама маълумотномалари «Ўзбошархив»га 1994 йил ҳисоботи билан бирга топшириш. 8. Саноат ва граждан қурилиши бўйича Ўзбек давлат корпорацияси ҳайъатининг 1993 йил 16- июл қарорини («Ўзбошархив»нинг 1993 йил 19-июлдаги 21-буйруғига қаралсин) амалга ошириш борасида Саноат ва граждан қурилиши бўйича Ўзбекистон давлат корпорацияси тизими ташкилотларидан сақлов муддати тугаган ҳужжатларни қабул қилиш. 9. Самарқанд шаҳрида 1994 йил май ойида ўтказиладиган «Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги даврида архив ҳужжатларидан фойдаланиш» мавзусида республика илмий-амалий конференциясида иштирок этиш. Қуйидаги мавзуларда ахборот ва маърузалар тайёрлаш: ЎзР МДА - «ЎзР МДАда сақланаётган Самарқанд вилояти тарихига оид ҳужжатлар ҳақида». Муддати-1994 йил март. ЎзР КСОҲ МДА -«Самарқанд вилояти тарихига оид воқеаларнинг фотоҳужжатлардаги акси». Муддати-1994 йил феврал. Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар вакилларининг конференцияда иштирок этишни истаган давлат архивларига маърузалар мавзуи ва маърузачилар исми-шарифи ҳақида хабар бериш. Муддати-1994 йил январь. Маъруза ва ахборотларда у ёки бу архивнинг ҳужжатларидан фойдаланиш борасидаги ижобий тажрибалари баён қилиниши зарур. Муддати - 1994- йилнинг 1-чораги». Ушбу ҳужжатдан кўриниб турибдики, «Ўзбошархив» (ҳозирги "Ўзархив" агентлиги) маҳаллий архив муассасаларига архивларни ҳужжатлар билан бутлаш, ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиш, ҳужжатларни идоравий сақланишини такомиллаштириш, иш юритишдаги ҳужжатларни ташкил этишни яхшилаш, ҳужжатлар сақланишини таъминлаш, ҳужжатлар ҳисобини олиб боришни яхшилаш, архив ҳужжатларидан фойдаланишни фаоллаштириш ва бошқа масалалар бўйича кўрсатмалар беради. «Ўзархив» агентлиги бўлимлари архив муассасаларига архив ишини режалаштиришда амалий методик ёрдам кўрсатади ва режанинг амалга оширилишини назорат қилиб боради. Архив ташкилотлари ҳисобот ҳам тайёрлайдилар. Ҳисобот бу шундай ҳужжатки, унда маълум даврга мўлжалланган режанинг бажарилиши бўйича ташкилот фаолиятининг якуни акс эттирилади. Ҳисоботни тузиш жараёни бир неча босқични ўз ичига олади. Ташкилот ходимлари шахсий иш режасини бажариш тўғрисида ҳисобот ёзади. Ташкилотнинг ҳар бир бўлими юқоридаги ҳисоботлар асосида бўлимнинг умумий ҳисоботини тайёрлайди. Бўлимлар ҳисоботлари асосида бутун ташкилот ҳисоботи тузилади. Давлат архивлари юқори архив идораларига ёзма ҳисобот ва статистик ҳисоботлардан ташкил топган йиллик ҳисобот топширадилар. Ёзма ҳисобот йиллик режанинг барча бўлимлари бўйича ва унинг шаклига мувофиқ тузилади. Ёзма ҳисоботда йиллик режанинг бажарилиши таҳлил этилади, унинг баъзи кўрсаткичлари бажарилмай қолган айрим тадбирлар бошқалар билан ўзгартирилган ҳолларда унинг сабаблари шарҳлаб берилади. Давлат архивларини бутлаш қайси тармоқлар бўйича бўлганлиги, қайси тугатилган ташкилотлардан ҳужжатлар қабул қилинганлиги қайд этилади. Илмий-маълумот аппаратини қайси йўналишлари бўйича такомиллаштириш ишлари амалга оширилгани, қайта ишланган фондлар рўйхатлари номери кўрсатилади. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг барча турлари бўйича ўтказилган тадбирлар мавзусига батафсил тўхталади ва архив ишида дуч келинган қийинчиликлар ёритилади. 20-декабрга қадар давлат архиви фондлари таркиби ва миқдоридаги ўзгаришлар ҳақида маълумотлар берилади. Давлат архивининг ёзма ҳисоботига «Архив ишини ривожлантириш режасининг бажарилиши ҳақида статистик ҳисобот» (1-ДА шакли) илова қилинади. Бу ҳисоботда архивни ҳужжатлар билан бутлаш, улар сақланишини таъминлаш, илмий-маълумот аппаратини такомиллаштириш, ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиш, матни ўчиб бораётган ҳужжатларни аниқлаш, ҳисобга олиш ва тиклаш ҳақида рақамлар билан кўрсатилган маълумотлар берилади. Давлат архиви архив ишини бошқарув идораларига, шунингдек, «Идора архивларига 1-декабргача сақланаётган ЎзР МАФ ҳужжатларининг аҳволи ва ҳажми ҳақида статистик ҳисобот» (2-ДА шакли), «Давлат сақланувидаги ЎзР МАФ ҳужжатларининг сақланишини ташкил этиш ҳақида 1-январгача ҳисобот» (3-ДА шакли), «Илмий нашр ва илмий тадқиқот ишлари режасининг бажарилиши ҳақида ҳисобот» (4-ДА -шакли), «Архив шаҳобчалари ҳақида ҳисобот» (6-ДА шакли) тақдим этилади. Булардан ташқари, давлат архивлари кадрлар бўйича ҳам статистик ҳисоботлар тузадилар ва юқори архив идорасига топширадилар. Архив ишини бошқарув идоралари ўзининг фаолияти якунлари ва уларнинг қарамоғидаги архив ташкилотлари иши ҳақида умумлашма йиғма йиллик ҳисоботлар тузадилар. Кадрлар билан ишлаш. Мустақиллик ва бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида архив ишининг ривожланишини анъанавий вазифалари мураккаблашади, янги вазифалар вужудга келади, хизматчиларни касбий билим даражаси ва умумий билимдонлигини орттириш талаб қилинади. Архив ишини режалаштиришнинг кенг доирадаги мураккаб вазифаларини бажариш учун чуқур билимли архивчи мутахассислар, яъни ҳужжатлар билан ишлаш қоида усулларини мукаммал биладиган, тадқиқотчилик малакаси бўлган моҳир ташкилотчи, юқори маданиятли, маълумотли инсонлар бўлиши керак. 2004-йил 1январ ҳолати бўйича республика архив ташкилотлари ходимлари штати 1085 кишини ташкил этган, улардан 471 мансабдор раҳбарлар, мутахассислар, олий маълумот талаб қиладиган ўринлар бўлган. Булардан 179 киши - умумий олий маълумотли бўлиб, фақат 17 киши - махсус архив маълумотига эга бўлган тарихчи-архивчи мутахассиси, қолган лавозимларда ўрта маълумотли кадрлар мавжуд эди. Архив ташкилотларининг фақат 38%и олий маълумотли хизматчилар билан таъминланганлигини ва тарихчи-архивчи мутахассисларни ўта камлигини (3,6%) ҳисобга олиб, бу соҳани олий маълумотли мутахассислар билан қондириш учун шошилинч тадбирлар кўриш зарур эди. Ҳозирги давр талабларидан келиб чиқиб, архив ташкилотларида кадрлар билан ишлашни ташкил қилиш билан боғлиқ қатор муаммолар ҳал қилинмоқда. Архив ташкилотлари кадрларни илмий асосда танлаш ва улардан фойдаланиш; барча турдаги хизматчилар малакасини, жумладан, ғоявий-назарий, маданий савиясини ошириш; онгли меҳнат интизомини тарбиялаш; жамоада яхши руҳий ҳолатни вужудга келтириш каби масалалар бўйича тадбирлар ўтказмоқда. Кадрлардан тўғри фойдаланишда ҳар бир ходимни вазифаларини белгилаб берадиган лавозим йўриқномаси муҳим аҳамият касб этади. Бу йўриқномалар архив ташкилоти бўлимлари (бўлим, гуруҳ, лаборатория) тўғрисидаги низомлар асосида тузилади. Вилоят давлат архиви директори лавозим йўриқномасини вилоят бошқармаси бошлиғи, вилоят давлат архиви ходимларининг лавозим йўриқномаларини вилоят давлат архиви директори тасдиқлайди. Ишчи-хизматчиларнинг малакасини ошириш кадрлар билан ишлашнинг ажралмас ва муҳим қисми ҳисобланади. Бу архив соҳасида илмий-тадқиқот ишларини кенгайтиришни, улардан унумли фойдаланиш-нинг зарур шарти ҳисобланади. Архив ташкилотларида ходимлар малака-сини оширишнинг жамоа ва якка тартибдаги шакллари кенг қўлланилади. Малака оширишнинг кенг тарқалган ва самарали шаклларига қуйидагилар киради: -университет, институтларда аспирантурада ўқиш ва номзодлик диссертацияси устида мустақил ишлаш; -раҳбар ва илмий ходимларнинг доимий ишловчи илмий семинари; -мақолалар, тақризлар, илмий ахборотлар ёзиш; -архившунослик, ҳужжатшунослик, археография, тарих фанлари долзарб муаммолари бўйича маърузалар, семинарлар, конференциялар ташкил қилиш; -Тех минимум бўйича машғулотлар, архив техник ходимлар учун семинарлар. Бозор иқтисодиёти шароитида архивчи касбининг ижтимоий статусини ошириш, уни ижтимоий ҳимоясини яхшилаш, шунингдек иш ҳақини ошириш, қўшимча ҳақ тўлашни кенгайтириш, болали аёлларга қулай бўлган иш графигини ўрнатиш муҳимдир. Шундай қилиб, кадрлар билан ишлашда кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини ошириш, архив ташкилотларини архив иши бўйича мутахассислар билан таъминлаш муҳим аҳамиятга эгадир. 7-МАВЗУ: АРХИВ КАТАЛОГЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ. АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ТАВСИФЛАРИ, ДАВЛАТ АРХИВЛАРИДА ЙЎЛ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТУЗИШ ВА УЛАРНИ НАШРГА ТАЙЁРЛАШ. РЕЖА: 1. Архив каталоглари ва уларнинг турлари 2. Архив ҳужжатларининг тавсифлари. 3. Давлат архивларида йўл кўрсаткичларини тузиш Таянч тушунча ва иборалар: «Ислом», «Христианлик», «Индуизм», «Иуадизм» (яҳудийлик), Каталог, ЎзРес КСОҲ МДА, Туркистон АССР, МТИАИ, ЎзР МАФ, РСФСР, Марказий Ижроия Комитети, Чоризм, ЯДАФ, Петербург, Салтиков-Шедрин, «Архившунослик», «архивиум», «Архивлар тўғрисида», «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш», Фиравнлар, Хартия, Оссурия, Ашшурбанипал, Лувий, Палай хат, Хуприт, Богазгейс, Қуюнджиқ, Тел-эл-Амарн, Ниневея, Култепа, варақалар, хитобномалар, «Ўзбошархив», карточка. Каталог - бу архив маълумотномаларининг бир тури. Унда ҳужжатлар ҳақидаги (варақаларга ёзилган) ахборотлар, мавзулар тармоқлар бўйича гуруҳлаштирилган бўлади. Каталоглар бир фондга, архивнинг барча фондларига, бир неча архивларга, ҳатто республика архив фондига тузилган бўлиши ҳам мумкин. Каталог фондлараро, архивлараро маълумотнома ҳисобланади. У архив маълумотномалари орасида муҳим ўрин тутади. Каталоглар бир архивнинг бир неча фондлари, шунингдек бир неча архивларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни ҳақида тўла маълумотлар олиш имконини беради. Архивларда каталоглар архив ИМАнинг таркибий қисми ҳисобланади. Архив ҳужжатларини каталоглаштириш. Ҳар бир давлат архивида ҳужжатларни каталоглаштириш ишлари амалга оширилади. Архив ҳужжатларини каталоглаштириш дейилганда, каталоглар тузиш жараёнида бажариладиган барча ишлар, яъни каталогларни тузиш тарх (схема) ларини ишлаб чиқиш, ҳужжатларни топиш, танлаб олиш, баён қилиш, шунингдек каталоглар турларини, уларни тузиш усулларини аниқлаш ишлари назарда тутилади. Каталоглар ўзига хос тузилишга эга. Тармоқ, муаммо, мавзу, масала, фамилиялар, саналар бўйича бирлаштирилган ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар каталогдаги бўлимлар, бўлинмалар, мавзулар ва бошқа бўлакларни ташкил қилади. Каталоглар тузилишини ҳужжатлар ҳақидаги ахборотлар туркуми тархлари белгилайди. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш тархи ёзма ёки чизмали ҳужжатдир. Бу тарх маълум мантиқ билан жойлаштирилган ва ҳужжатлардан олинган ахборотларни шу бўлаклари бўйича жойлаштиришга мўлжалланган каталогнинг туркум бўлаклари рўйхатидир. Мана шу тарх орқали ҳужжатларни ўрганиш, варақа (карточка)ларга баён қилиш ва уларни каталогда гуруҳлаш, жойлаштириш амалга оширилади. Каталогнинг туркум тархи ҳужжатларни топиш, баён қилиш ишларидан олдин тузилади. Тарх бўлаклари маълумотнома тузувчилар, мутахассислар иштирокида аниқланади ва белгиланади. Туркум тархи қанча тўла, мукаммал, чуқур ишланган бўлса, ҳужжатлар мазмунини шунча аниқ очиб бериш имкони туғилади. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотлар каталогда варақаларга ёзилиб, жойлаштирилади. Варақаларда баён қилинган ахборотлар айрим ҳужжат, битта йиғмажилд ёки бир-бирига ўхшаш бир гуруҳ йиғмажилдларга тегишли маълумотларни ўз ичига олади. Шу билан каталог варақаларидаги маълумотлар йиғмажилдлар рўйхатидаги маълумотлардан фарқ қилади. Маълумки рўйхатда битта йиғмажилдга тегишли маълумот берилади. Каталогнипг рўйхатдан устун томони ҳам шундадир. Каталогнинг асосий бўлаги – рубрика - сарлавҳа қисмидир. Бу қисмда аниқ масаланинг номи, шахснинг фамилияси, сана тўғрисида ҳужжатдаги маълумотлар бўлади. Каталог варақасида шу ҳужжатнинг манзили ҳам ёзилган бўлади. Тадқиқотчини шу масала ёки фамилия қизиқтирса, ҳужжат шартли белгиси (шифри)- манзилини ёзиб олиб, архивдан тезда топиб фойдаланиши ва тадқиқ қилиши мумкин бўлади. Каталогларнинг турлари. Архив каталоглари тузилиш қоидаларига кўра иккига бўлинади: мантиқий ва алфавит каталоглари. Биринчи тур каталогларда архив ҳужжатлари ҳақидаги маълумотлар мантиқий, ўзаро боғлиқ ҳолда бўлади. Иккинчи турида эса, ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар ўзаро боғланмаган ҳолда, яъни алифбо бўйича жойлашган бўлади. Мантиқий тузилишдаги каталоглар таркибига тизимли, даврий ва мавзу асосларида тузилган каталоглар киради. Алифбо тузилишли каталоглар таркибига исмлар, географик номлар ва бошқа каталоглар киради. Мантиқий тузилишдаги каталоглар. Тизимли (систематик) каталог. Бунда ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар билим соҳалари ёки жамият амалий фаолияти соҳалари бўйича гуруҳлаштирилади. Кейин мантиқий боғланган ҳолда кетма-кет жойлаштирилади. Тизимли каталог умумий ва айрим тугунчаларнинг ўзаро боғлиқлиги ва муносабати асосида тузилади. Масалан, «Дин» умумий тушунчасига қуйидаги айрим тушунчалар киради: «Ислом», «Христианлик», «Индуизм», «Иуадизм» (яҳудийлик), «Будда». Ўз навбатида «Ислом» ҳам умумий тушунча бўлиб, айрим тушунчаларга бўлинади. Бундай бўлиниш «олийдан оддийга», «умумийдан айримга» тамойили бўйича давом этади. Барча туркум тархлари ичида тизимли каталоглар тархлари энг мураккабидир. Ҳозир бутун дунё кутубхона ва архивларида, шунингдек Ўзбекистон Республикасида «Универсал ўнлик туркуми (классификацияси)» тизимли каталоглар учун кенг фойдаланилади. Бу туркум асосида давлат архивлари тизимли каталоглар учун туркум тархи ишлаб чиқилган. "'Универсал ўнлик туркуми"нинг моҳияти шундаки, битта умумий тушунчага бўйсунган, боғланган бир гуруҳ предметлар бир деб қабул қилинган. Умумий тушунчалар айрим тушунчаларга бўлинган. Бу тизимга биноан архивдаги барча маълумотлар 10 синфга (1 дан 9 гача, 0-умумий) бўлинган. Улар ўз навбатида юздан, мингдан бир қисм ва бошқа майда бўлакларга бўлинади. “Универсал ўнлик туркуми”нинг асосий бўлимлари қуйидагилардан иборат: 0. Умумий бўлим 1. Фалсафа 2. Дин 3. Ижтимоий фанлар 4. Филология. Тилшунослик 5. Математика. Табиий фанлар 6. Амалий билимлар. Тиббиёт. Техника 7. Санъат. Фотография. Томошалар 8. Адабиёт. Адабиётшунослик 9. Ўлкашунослик. География. Биографиялар. Тарих. "Универсал ўнлик туркуми" кутубхона китоблари учун ишланган бўлсада, ундан иш юритиш ва архив материалларини туркумлаш учун ҳам фойдаланса бўлади. Мавзу бўйича каталоглар. Давлат архивларида тизимли каталоглар 60-йиллардан кенг тарқала бошлаган. Унга қадар архивларда асосан мавзу бўйича каталоглар тузилган. Ҳозир ҳам маҳаллий давлат архивлари - шаҳар, туман, вилоят архивларида, уларнинг филиалларида тизимли каталоглар тузиш имкони бўлмаганлиги сабабли, мавзу бўйича каталоглар асосий маълумотномалардан бири ҳисобланади. Бундай каталогларда мавзу яна кичик мавзучаларга бўлинади. Улар ўз навбатида яна майда бўлакларга бўлинади. Масалан, Туркистон генерал- губернаторлигида миллий озодлик ҳаракати мавзуси бўйича каталогда қуйидаги мавзу бор: 1876 йилдаги Пўлатхон қўзғолони, 1898 йилги Андижон қўзғолони, 1916 йилдаги халқ қўзғолони ва ҳоказо. Буларнинг ҳар бири яна майда бўлакларга бўлинади. Даврий каталог. Бундай каталог туркуми тархи даврлар, асрлар, йиллар каби бўлакларга бўлинади. Масалан, МДАда сақланаётган вақфномалар учун даврий каталог тузилса, у асрлар бўйича бўлиши мумкин: XIII аср, XIV аср, XV аср, XVI аср, XVII аср, XVIII аср, XIX аср. Ҳар бир аср каталогнинг бўлими ҳисобланади. Бўлимлар бўлинмаларга - эллик, қирқ, ўттиз, йигирма, ўн йилликларга бўлинади. Масалан, XVIII аср: 1701-1710, 1711-1720. 1721-1730, 1731-1740 ва ҳоказо. Алифбо бўйича тузиладиган каталоглар. Исмлар каталоги. Исмлар каталогида бўлимлар фамилиялардан иборатдир. Бўлимлар ичида бўлинмалар у ёки бу шахс фаолиятининг у ёки бу қирраларини ёритади. Масалан, Файзулла Хўжаев: давлат фаолияти; партиявий фаолияти; илмий фаолияти: китоблар; брошюралар; мақолалар; маърузалар; хатлар; у ҳақидаги мақолалар. Бўлимларда фамилиялар алифбо бўйича жойлаштирилади. Бўлинмалар ва бўлинманинг бўлакчалари алифбо бўйича эмас, тизимли, мантиқий равишда бирин-кетин жойлаштирилади. Географик каталог. Бу - каталогнинг туркум тархи алифбо тартибида жойлашган географик ва топографик номлардан: вилоятлар, шаҳарлар, туманлар, қишлоқлар, дарёлар, кўллар, сув омборлари ва бошқалардан иборат. Вилоятлар, шаҳарлар, туманлар номлари бўлимлар ҳисобланади ва алифбо бўйича жойлаштирилади. Масалан, Тошкент шаҳри қуйидаги бўлимларга бўлинади: тарихи, аҳолисининг сони ва таркиби, олий ўқув юртлари, коллежлар, мактаблар, саноат корхоналари ва ҳоказо. Ҳозир барча йирик давлат архивларда тизимли, исмлар, географик каталоглар мавжуд. Бу маълумотномалар тадқиқотчига у ишлаётган мавзу бўйича керакли архив ҳужжатларини тезда топиш ва фойдаланиш имконини беради. Каталоглаштириш учун ҳужжатларни танлаб олиш ва ахборотни баён қилиш усули. Архивлардаги каталоглар тизимида уларнинг фондларидаги барча маълумотлар ўз аксини топиши керак. Фондларни каталоглаштиришда биринчи навбатда муҳим ва кўп фойдаланиладиган фондлар танлаб олинади. Масалан, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари (ЎзССР ХКС, Олий Совет Президиуми ва бошқалар) фондлари, иқтисодиёт, маданият соҳасидаги идора ва ташкилотлар ҳужжатлари муҳим фондлар қаторига киради. Давлат архивларида каталоглаштириладиган фондлар рўйхати тузилади ва режалаштирилади. Каталоглаштириш учун танлаб олинган фонд материаллари ўрганилиб, керакли йиғмажилдлар танлаб олинади. Дастлаб рўйхатлардан идоранинг, ташкилотнинг асосий фаолиятини ёритувчи бўлимлари танлаб олинади. Ташкилотнинг ёрдамчи, хўжалик соҳалари бўлимлари бўйича йиғмажилдлар олинмайди. Фонд йиғмажилдлари танлаб олингандан кейин, улар синчиклаб ўқиб, ўрганиб чиқилади. Ҳужжатлардан энг муҳим ахборотлар, фактлар, воқеалар, ҳодисалар умумлаштирилиб, варақада баён қилинади. Бунда ҳужжатлардаги маълумотларнинг аҳамиятига қараб ҳар хил усуллар қўлланилади. Варақада бир хужжат, бир йиғмажилд ёки гурух, йиғмажилдлар баён қилиниши мумкин. Масалан, Туркистон АССР ХКС қарорларининг ҳар бири алоҳида баён қилинади. Муҳим архив фондлари ҳужжатларининг кўп қисми қимматли, аҳамиятли ҳужжатлар ҳисобланади. Бундай ҳужжатларнинг ҳар бири алоҳида баён қилинади. Майда идоралар фондларининг каталоглаштириш ҳужжатлар бўйича эмас, балки йиғмажилдлар, гуруҳлаштирилган йиғмажилдлар бўйича баён қилинади. Шундай қилиб, каталоглар архивнинг ИМА таркибига кирувчи муҳим маълумотномадир. Улар тарихчи, тадқиқотчилар ишлаётган мавзу бўйича архивдан керакли ҳужжатларни қисқа фурсатда топишга ёрдамлашади. Архив ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппарати (ИМА)ни тузиш иши давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятининг муҳим таркибий қисмидир. Ҳужжатларни давлат архивларидан тезда топиш учун улар ўрганилиб, таҳлил қилиниб, ҳужжатларнинг таркиби, мазмуни, манзили тўғрисидаги маълумотлар қисқа, умумлашган шаклга келтирилади. Ҳужжатлар тўғрисидаги бундай ахборотлар варақалар (карточка)га ёзилиб, маълумотномаларга киритилади. ЎзР МАФ таркибидаги ҳужжатларнинг ҳисобга олиш, қидириб топишни осонлаштириш, ундан унумли фойдаланишни ташкил этиш мақсадида юқорида айтилган йўл билан уларда ИМА тизими ташкил қилинади. ЎзР МАФ ИМА тизими ўзаро узвий боғланган ҳисоб ҳужжатлари, архив маълумотномалари, механизациялашган ва автоматлашган ахборот-қидирув тизимидан иборатдир. Булар бир хил усул ва қоидалар асосида тайерланиб. йиғмажилд, архив фонди, давлаг архиви, ЎзР МАФ доирасида ҳужжатларни эҳтиёт қилиб сақлаш ва самарали қидиришни таъминлаш учуи тузилади.ИМА барча даражадаги ҳужжатлар мажмуаларига қараб тузилади. Бу маълумотномалар қуйидагилардан иборат: 1) республика фондлар каталоги - ЎзР МАФга тегишли маълумотнома; 2) архивларда: кўрсаткич (путеводитель)лар, архив фондлари ҳақида маълумотнома, кирим дафтари, фондлар рўйхати, фондлар варақалари, тизимли каталоглар, предметли, исмли каталоглари; 3) фондга тегишли маълумотномалар, ҳисоб ҳужжатлари, фонднинг шарҳи, тизимли каталоглар, мавзулар бўйича каталоглар, исмлар каталоглари, фонд варақаси, рўйхат; 4) айрим йиғмажилдга тегишли маълумотномалар - ҳамма турдаги каталоглар, йиғмажилднинг ички ҳужжатлари рўйхати ва бошқалар. Барча ҳисоб ҳужжатлари маълумотномалар каби фондлар доирасидаги ҳужжатлар ҳақида зарур ахборот беради. Масалан, фонд варақаси, фонд тартиб рақами, номи, йиғмажилдлар сони, йиллари, фонд таркиби тўғрисида қисқача ахборот беради. Ҳужжатларни ҳисоб қилувчи асосий маълумотнома - бу опись йиғма-жилдлар рўйхатидир. Бошқа архив маълумотларидан фарқли ўлароқ, рўйхат фонд ичида йиғмажилдларни ҳисоблаш, ҳар бир йиғмажилднинг варақлар сонини белгилаш билан бирга у бир вақтда йиғмажилднинг таркиби ва мазмуни тўғрисидаги ахборот-маълумотнома ҳамдир. ЎзР МАФ ҳужжатларига тузилган ИМА тизими ўзаро боғлиқлиги, бирлиги билан ажралиб туради. Республиканинг барча архив ҳужжатлари тўғрисидаги энг умумий маълумотнома республика фондлари каталоги-дир. Вилоят миқёсидаги архив ҳужжатлари тўғрисидаги умумий маълумотнома ҳудудий архив иши бошқармасининг фондлар каталогидир. Бу маълумотномалар ёрдамида тарихчи, тадқиқотчи қайси архивда у ёки бу мавзуга оид қандай ҳужжатлар борлигини аниқлаб олади. Шундан кейин керакли давлат архивларига бориб, ўша архивнинг кўрсаткичи ёки архив фондларининг қисқача маълумотномаси, фондлар рўйхати ва варақаси ўрганилади; бу маълумотномалардан тадқиқотчи учун керакли ҳужжатлар архивнииг қайси фондларида эканлиги аниқланади. Архив фондларининг йиғмажилдлари рўйхатлари билан танишиб чиқиш керакли ҳужжатлар қайси йиғмажилдларда эканлигини амиқлаш имконини беради. Керакли йиғмажилдлар архивдан олиниб, улардан тадқиқотчига зарур ҳужжатлар топилади ва кўчириб олинади. Бир мавзута оид барча фондлардаги ҳужжатларни давлат архивининг тизимли, мавзулар бўйича тузилган каталоглари ёрдаммда аниқлаб, керакли ҳужжатларни танлаш ва уларни архивдан олиб ўрганиш, тадқик қилиш имкони туғилади. Шундай қилиб ИМА тизими таркибига кирувчи маълумотномалар ҳар бири ўзига хосдир. Шунинг билан бирга улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирларини тўлдириб ЎзР МАФ ҳужжатлари тўғрисида зарур ахборот беради. Архив рўйхати. Архив рўйхати (опись) - бу ҳисоб ҳужжати ва айни вақтда ҳужжатларнинг мазмуни бўйича маълумотномадир. Бунда архив фонди йиғмажилдлари сарлавҳаси, санаси, варақларининг сони, рўйхати, уларнинг таркиби ва мазмуни тўғрисида маълумотлар берилади. Рўйхатлар ташкилотлар бўлимларида ва архивида тузилади. Давлат архивларида рўйхатлар такомиллаштирилади. Рўйхатлар тузишни ташкил қилиш усули. Рўйхат икки қисмдан - йиғмажилдлар рўйхатидан ва рўйхатга тузилган ёрдамчи маълумотлардан иборатдир. Рўйхатнинг асосий қисми йиғмажилдлар рўйхати қуйидаги ахборот элементларини ўз ичига олади: тартиб рақами, идора бўлимидаги йиғмажилднинг рақами, йиғмажилднинг сарлавҳаси, йиғмажилднинг бошланган ва тугатилган санаси, варақлар сони ва изоҳ. Рўйхатнинг тузилиши (структураси) фондни ташкил қилган идоранинг тузилиши билан бир хил бўлади. Рўйхатда йиғмажилдлар йиллар бўйича, йил ичида идора тузилиши бўлимлар бўйича жойлаштирилади ва ёзилади. Доимий сақланадиган йиғмажилдларга алоҳида рўйхат тузилади. Мабодо йиғмажилдлар кўп бўлса, рўйхатлар йиғма рақамлари тўрт хонали сонга етгандан кейин янги рўйхат тузилади. Ҳар бир рўйхат бир рақамидан бошланади. Қуйидаги ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузилади; 1.Идоранинг шахсий таркибига, ходимларига оид материаллар. 2.Вақтинча сақланадиган ҳужжатлар. 3.Фонд материалларига тузилган варақалар каби маълумотномалар. Идораларда доимий сақланадиган ҳужжатларга рўйхатлар икки хил тузилиши мумкин: 1.Идоранинг ҳар бир бўлими бир йилга оид ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузади. Ҳамма бўлимлардан олинган бундай рўйхатлар девонхонада жамланади ва бир йилга оид хужжатлари бўлган ҳамма бўлимларнинг умумий рўйхати тузилади. Шу тартибда умумий рўйхатга материаллар йилма-йил қилиб, умумий рўйхат тузилади. 2.Идоранинг бўлими барча йилларга оид ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузади. Кейин юқоридаги тартибда йилма-йил қилиб умумий рўйхат тузилади. Идораларда йиғмажилдлар рўйхати 4 нусхада тайёрланади. Бу рўйхат давлат архивининг ЭТКсида тасдиқлангандан кейин ташкилотнинг архив фонди давлат архивига қабул қилинади ва унга қўшиб 3 нусха рўйхат ҳам топширилади, бири ҳисоб хужжати сифатида эҳтиёт қилиб ҳисоб бўлимида сақланади, бошқа нусхаларидан давлат архивининг ўқув хонасида фойдаланилади. Рўйхат тузиш усули. Йиғмажшдни баён қилиш. Рўйхатнинг асосий қисми, юқорида кўрсатилганидек, йиғмажилднинг сарлавҳасидир. Рўйхат тузишдан олдин ҳар бир йиғмажилд баён қилинади. Шу жараёнда сарлавҳа тузишга алоҳида эътибор берилади. Йиғмажилдни баён қилиш идорада иш юритиш жараёнида амалга оширилади. Йиғмажилдни баён қилишда муқовага қуйидаги маълумотлар ёзилади: 1. Идоранинг номи 2. Идора бўлимининг номи 3. Ииғмажилднинг номенклатура бўйича индекси 4. Сарлавҳа 5. Сана (йиғмажилднинг бошланган, тугаган саналари). 6. Варақлар сони 7. Сақлаш муддати 8. Архив шифри Йиғмажилд муқовасига идоранинг номини ёзиш билан йиғмажилд қайси фондга тегишли эканлиги белгиланади. Йиғмажилднинг идорадаги номенклатура бўйича индексининг рўйхатда кўрсатилиши йиғмажилдларни тартибга солишни осонлаштиради ва идоравий архивнинг қай даражада сақланганлигини кўрсатади. Йиғмажилдни баён этишнинг асосий қисми сарлавҳадир. Сарлавҳада йиғмажилддаги ҳужжатларнинг мазмуни қисқача очиб берилади. Сарлавҳа қуйидаги қисмлардан иборат; 1) ҳужжатнинг тури ёки хили; 2) муаллифи; 3) корреспондент (хат ёзилган идора); 4) мавзу; 5) манзил; 6) йиллар ва бошқа маълумотлар. Сарлавҳа ичида энг муҳими мавзу - ҳужжатларда ёритилган масаласидир. Шунинг учун ҳам бу қисм аниқ ва тушунарли қилиб ёзилиши керак. Кўп ҳужжатлардан ташкил топган йиғмажилдни баён этишда сарлавҳада йиғмажилд мазмуни ва ундаги ҳужжатларнинг таркиби умумлаштирилган ҳолда ифодаланади. Бундай ҳолларда «Материаллар», «Иш», «Ёзишма» каби турдош номлар қўлланилади. «Материаллар» сўзи йиғмажилд хилма-хил ҳужжатлар турларидан ва бир ёки бир неча масалага оид бўлса ва улар ўртасида ўзаро боғлиқлик бўлмаса ишлатилади. «Иш» сўзи эса тўпланган хужжатлар хилма-хил бўлгани ҳолда улар бир масалага тегишли бўлганда қўлланилади. Масалан, «ТДПУда шанбалик ўтказиш тўғрисидаги иш», Одатда «иш» суд органлари фондларида кўп бўлади. «Ёзишма» тушунчаси йиғмажилд хужжатлари сўроқ ва жавоблардан иборат бўлганда ишлатилади. Масалан, «ТДПУнинг ЎзР Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги билан талабаларнинг ишлаб чиқариш амалиёти тўғрисида ёзишмаси». Кўп ҳолларда йиғмажилдлар ҳужжатларнинг бир туридан иборат бўлади. Масалан, буйруқлар, қарорлар, режалар, ҳисоботлар, йўриқномалар ва ҳоказо. Йиғмажилд буйруқлар, мажлислар баёнларидан иборат бўлса, уларнинг тартиб рақамлари, санаси, асл нусха ёки кўчирма эканлиги кўрсатилади. Масалан «ТДПУ илмий кенгашининг йиғилишлари баёнлари. 1-6-сон, 1956 йил январ-июн. Асл нусха»; буйруқ, қарор ва баённомаларда кўп масалалар ёритилиши сабабли сарлавҳада мавзу кўрсатилмайди. Йиғмажилднинг ҳужжатлари орасида машҳур шахсларга тегишли ёки муҳим тарихий воқеага оид хужжатлар, фотосуратлар, харита, рисола, варақа ва бошка шунга ўхшашлар учраши мумкин. Бу ҳужжатларга мухтасар баён (аннотация) тузилади. Мухтасар баёнда ҳужжатнинг қисқача мазмуни ёзилади. У йиғмажилднинг муқовасига сарлавҳадан кейин ёзилади. Шундан кейин муқовага йиғмажилд санаси, варақлар сони, сақлаш муддати (доимий ёки 5 йил, 10 йил ва ҳоказо) ва архив шифри (яъни архив номи, фонд рақами, рўйхат рақами, йиғмажилд рақами) ёзилади. Йиғмажилдлар рўйхатини тузиш. Йиғмажилдлар баён қилинганидан ва муқовасига ёзилгандан кейин уларнинг рўйхати тузилади. Рўйхат тузилаётганда унинг учун керак бўлган барча маълумотлар йиғмажилд муқовасидан олинади. Баён қилинган йиғмажилдлар йиллар бўйича ва йил ичида идора тузилиши бўлинмалари бўйича гуруҳлаштирилади ва шу тартибда рўйхатга ёзилади. Рўйхатнинг охирида якунловчи ёзув бўлади. Бунда рўйхатга нечта йиғмажилд киритилганлиги кўрсатилади. Шунингдек литер (ҳарф) билан ёзилган жилдлар (2а,5в,5а,5б ва ҳоказо) ва тушириб қолдирилган рақамлар қайд қилинади. Рўйхатга одатда ёрдамчи маълумотнома аппарати тузилади. Бу рўйхатнинг бош саҳифаси, кириш, кўрсатгичлар, қисқартирилган сўзлар рўйхати ва бошқалардан иборат. Бош саҳифада давлат архивининг номи, фонд номи, фонд рақами, рўйхат рақами, рўйхат номи, рўйхатга киритилган материалларнинг санаси, рўйхат варақлари сони ёзилади. Бош саҳифа рўйхатга киритилган ҳужжатлар мажмуи тўғрисида умумлашган ахборот беради. Шундай қилиб архив рўйхати фонд йиғмажилдлари, ҳужжатлари тўғрисида муҳим маълумотлар берадиган ҳисоб ҳужжати ва архив маълумотномасидир. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш. Каталоглар. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш (классификациялаш) бу ҳужжатлар мазмуни, объектлари, предметлари орасидаги мантиқий боғлиқликни аниқлаш, ҳужжатлардаги ахборотларни тартибга солиш ва тезда топиш усулидир. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш каталоглар тузишга, маълумотнинг механизациялашган ва автоматлашган қидирув усулини ташкил қилишга қаратилган. Архив ҳужжатларининг шарҳлари. Архив шарҳлари бу айрим ҳужжатлар мажмуаси таркиби ва мазмуни тўғрисидаги тартибли ахборотларни ўз ичига олган маълумотномалардир. Шарҳлар архив ҳужжатларидан фойдаланишни кенгайтириш мақсадида бу ҳужжатлар ҳақида манфаатдор ташкилотларни, илмий жамоатчиликни хабардор қилиш мақсадида тузилади. Шарҳлар одатда икки хил бўлади: архив фондлари ва мавзулар бўйича шарҳлар. Фондлар шарҳлари - бу шарҳ битта фонднинг ҳужжатлари таркиби ва мазмуни, улардаги муҳим мавзу, масалалар тўғрисида кетма-кет ва атрофлича ахборот берган архив маълумотномасидир. Мавзу бўйича шарҳлар - битта мавзуга оид бир неча фондларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни тўғрисида ахборот берувчи архив маълумотномаларидандир. Шарҳлар муҳим илмий, амалий аҳамиятга эга бўлган, долзарблиги билан бошқалардан ажралиб турадиган архив ҳужжатларига тузилади. У ёки бу архив фондига шарҳ тузишда фондни ташкил қилган идоранинг, ташкилотнинг аҳамияти, давлат идоралари тизимида тутган мавқеи, унинг ҳужжатларини долзарблиги ҳисобга олинади. Шарҳларни йирик ва ҳужжатлари кам ўрганилган фондлар бўйича тузиш мақсадга мувофиқдир. Битта мавзуга оид битта архивда сақланаётган бир неча фондларгагина эмас, республиканинг барча давлат архивларида сақланаётган ҳужжатларга шарҳ тузилса, айни муддао бўлади. Шарҳларни тузиш ҳам ҳар хил бўлади. Шарҳлар фондни ташкил қилган ташкилот тузилиши, бўлимлар, тармоқлар, мавзу бўйича ва бошқа туркум тархлар бўйича бўлиши мумкин. Масалан, тармоқлар бўйича гуруҳлаш тархи шарҳ учун танланган бўлса, у қуйидагича бўлади: 1) саноат; 2) қишлоқ хўжалиги; 3) маданият; 4) санъат; 5) соғлиқни сақлаш; 6) савдо; 7) шаҳар ёки туман хўжалиги ва ҳоказо. Ҳар бир бўлим ичида шарҳ материаллари масалалар бўйича жойлаштирилади. Шарҳларда ҳужжатларни баён қилиш усули каталог, рўйхат ва бошқа маълумотномаларникига ўхшаш бўлади. Ҳужжатларнинг баёни дастлаб варақаларга ёзилиб, фонд ёки бир неча фондлар ўрганилиб бўлингандан кейин варақалар шарҳ тархи бўйича гуруҳлаштирилади, таҳрир қилиниб шарҳ матни ёзилади. Ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар ёзилаётганда қуйидаги қоидаларга риоя қилиш зарур: ҳужжатларнинг турлари кўрсатилиши, уларнинг мазмуни очиб берилиши, йиллари, асл нусха ёки кўчирма эканлиги кўрсатилиши керак. Муҳим масалалар, воқеалар, ҳодисалар баён қилинган шу далилларга доир ҳужжатлар йиғмажилдлар сони кўрсатиб ўтилса ўринли бўлади. Шунингдек, у ёки бу масала бўйича ҳужжатлар тўла ёки кам сақланганлигини ҳам айтиб ўтиш мумкин. Шарҳ тузишдаги яна бир муҳим қоида шуки, баён этилаётган ҳужжатларнинг манзили, архив шифри кўрсатиб борилади. Фонд шарҳи бўлса, шарҳ матнида рўйхат ва йиғмажилд тартиб рақами қавс ичида ёзиб қўйилади. Мавзу бўйича шарҳда бир нечта фондлардаги ҳужжатлар баён этилаётган бўлса, фонд, рўйхат, йиғмажилд, тартиб рақамлари кўрсатилади. Ҳужжатлар шифрлари аниқ, хатосиз бўлиши керак. Бу маълумотлар бўлмаса, шарҳ қадрсизланади, тадқиқотчи шарҳда баён этилган ҳужжатларни топа олмайди. Ҳужжатлар шифрлари аниқ, хатосиз бўлиши керак. Давлат архивлари бўйича кўрсатгичлар. Давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятида кўрсатгич (путеводитель) лар муҳим аҳамият касб этади. Кўрсатгичлар - архив фондлари тўғрисида мунтазам тартибда ахборот берувчи архив маълумотномасидир. Тадқиқотчилар кўрсатгичга архивда у ёки бу фонднинг бор-йўқлигини аниқлаш учун мурожаат қилишади. Кўрсатгичлар асосан иккн хил бўлади. Биринчисида архивдаги муҳим фоидларнинг барчаси маълум тартибда жойлаштирилиб, ҳар бирига таъриф берилади. Иккинчиси, давлат архиви фондлари бўйича қисқа маълумотнома деб аталади ва бунда ҳам фондлар маълум тартибда жойлаштирилиб, муҳим фондларга қисқа маълумот ёзилади. Бошқа фондларга қисқа маълумот ҳам ёзилмай, уларнинг фақат рўйхати берилади. Биринчи тур кўрсатгичлар республикамиз марказий давлат архивларида, иккинчи тури - вилоят архивларида тузилади. Кўрсатгичлар одатда ишлаб чиқариш тармоқ тархи бўйича тузилади. Бу фондлар таърифлари давлат фаолияти, халқ хўжалиги, фан, маданият тармоқлари бўйича гуруҳлаштирилади. Масалан, ЎзССР МДАнинг совет даври бўлими фондлари бўйича кўрсатгич тархи қуйидаги бўлимлардан иборат: 1. Туркистон ўлкасида Муваққат ҳукумат ташкилотлари фондлари; 2. Олий давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув идоралари фондлари; 3. Адлия ва суд идоралари фондлари; 4. Халқ хўжалиги ташкилотлари, корхоналар фондлари; 5. Маданият ва турмуш соҳасидаги ташкилотлар фондлари ва хоказо. Шунингдек, ЎзССР Марказий давлат тарих архиви кўрсатгичи ва вилоят давлат архивлари бўйича қисқача маълумотномалар ҳам тармоқлар тархи асосида тузилган. Фондларга таъриф бериш, ҳужжатларни баён қилиш усули фондлар материаллари таркиби ва мазмунига, уларнинг аҳамиятига боғлиқдир. Муҳим фондларнинг ҳар бирига алоҳида таъриф берилади. Турдош фондларнинг ҳар бир гуруҳига битта таъриф ёзилади. Архив фондининг таърифи қуйидаги қисмлардан иборат: 1) архив фондининг номи; 2) фонд ҳақида маълумотлар; 3) фонд ва фондни ташкил қилган идора тўғрисида қисқача тарихий маълумот; 4) архив фонди ҳужжатларининг аннотацияси; 5) библиографик маълумот. Кўрсатгичда фонднинг тўла ва қисқа номи берилади. Масалан, ЎзССР Халқ Комиссарлари Совети (ЎзССР ХКС). Фонд ҳақида маълумотлар қисмида фонд тартиб рақами, унинг ҳажми, ҳужжатларнинг бошланган ва тугаган санаси, фондга оид маълумотномалар ҳақида ахборот, рўйхатлар (опись, шарҳ, каталоглар ва бошқалар) кўрсатилади. Фондни ташкил қилган ташкилот ва фонд, фонд ҳақида қисқа тарихий маълумотда ўша ташкилот тарихи, асосий фаолияти ва фонднинг тарихи баён этилади. Фонд тарихининг муҳим қисми фонд ҳужжатларининг мухтасар баёнидир. Бунда фонд ҳужжатлари жуда қисқа шаклда, шу билан бирга фонд мазмунининг етарли даражада тўла акс этирилиши талаб қилинади. Фонд таърифининг сўнгти элементи библиографик маълумот ҳисобланади. Бунда фонд ва фондни ташкил қилган ташкилот тўғрисидаги адабиётлар, фонд ҳужжатлари эълон қилинган тўпламлар кўрсатилади. Кўрсатгичда архивда сақланаётган барча фондлар ҳақида маълумот берилиши керак. Лекин ҳамма фондларга таъриф ёзилиши шарт эмас. Кўрсатгич охирида таърифи тузилмаган фондлар рўйхати берилади. Бу рўйхатда фонднинг номи билан бирга тартиб рақами, йиғмажилдлар сони, фонд ҳужжатлари бошланган ва тугаган йиллар кўрсатилади. Архив фондлари бўйича қисқача маълумотнома ҳам кўрсатгич тузиш қоидалари асосида тайёрланади. Фақат бу маълумотномада фондлар ҳақидаги маълумотлар тўла бўлмайди. Масалан, фонд ҳужжатларининг мазмуни очиб берилмайди. Айрим муҳим фондларгагина тўла таъриф берилади. Қисқа маълумотноманинг мақсади асосан архив фондлари таркибини кўрсатишдир. Кўрсатгич ва шарҳларда ҳам бошқа маълумотномалардагидек ИМА бўлади. Улар асосан кириш, қисқартирилган сўзлар рўйхати, исмлар, географик, предмет ва бошқа кўрсатгичлар, изоҳлар, атамалар луғати, библиографик маълумотдан иборатдир. Архив маълумотномаларини нашрга тайёрлаш. Архив маълумотномаларини эълон (нашр) қилишдан асосий мақсад ЎзР МАФ ҳужжатлари тўғрисида кенг илмий ахборотни ташкил қилишдир. Бу вазифани амалга ошириш учун архивлар кўрсатгичлар, рўйхатлар, шарҳлар, каталоглар, ва бошқа маълумотномаларни нашр этади. Маълумотномаларни эълон қилиш ташкилотлар, илмий жамоатчилик диққатини ЎзР МАФ ҳужжатларига жалб қилади ва улардан фойдаланишнинг кенгайишига ёрдамлашади. Юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, архивда маълумотномалар кўп ва хилма хилдир. Уларнинг ҳаммасини нашр қилиш имкони йўқ. Шунинг учун уларнинг энг муҳимлари чоп этилади. Биринчи навбатда архив ҳужжатлари ҳақида умумий маълумотномалар, кўрсатгич ва архив фондлари бўйича қисқача маълумотномалар эълон қилинади. Кейин имконият бўлса, муҳим ва кенг фойдаланиладиган фондлар рўйхатлари нашр қилиниши, шарҳлар, каталоглар чиқарилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Эълон қилинадиган архив маълумотномасининг тузилиши, тархи илмий асосланган, баён қилиш усулларининг бир хил бўлиши талаб этилади. Нашр этилаётган маълумотларга қўшимча талаблар қўйилади. Улар суратлар билан безатилган, иловалар билан таъминланган ва таҳрир қилинган бўлиши керак. 8-МАВЗУ:ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АРХИВ ТАШКИЛОТЛАРИ ИШ ЮРИТИШНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ РЕЖА: 1. Архив фондларни бутлаш. 2. Ҳужжатларни ҳисобга олиш. 3. Ҳужжатлардан фойдаланиш шакллари. Таянч тушунча ва иборалар: Фондлар шарҳлари - бу шарҳ битта фонднинг ҳужжатлари таркиби ва мазмуни, улардаги муҳим мавзу, масалалар тўғрисида кетма-кет ва атрофлича ахборот берган архив маълумотномасидир, Мавзу бўйича шарҳлар - битта мавзуга оид бир неча фондларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни тўғрисида ахборот берувчи архив маълумотномаларидандир, Кўрсатгичлар - архив фондлари тўғрисида мунтазам тартибда ахборот берувчи архив маълумотномасидир, Архив шарҳлари - бу айрим ҳужжатлар мажмуаси таркиби ва мазмуни тўғрисидаги тартибли ахборотларни ўз ичига олган маълумотномалардир, Архив рўйхати (опись) - бу ҳисоб ҳужжати ва айни вақтда ҳужжатларнинг мазмуни бўйича маълумотномадир. Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фондини бутлаш - бу архивларни доимий равишда уларга тегишли илмий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар билан тўлдириб жамлаб боришдир. «Архивлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 14-"Архивларни бутлаш" моддасида шундай дейилган: «Давлат архивлари давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларнинг фаолияти жараёнида вужудга келган ҳужжатлардан, шунингдек улар томонидан қўлга киритилган ёки уларга бошқа юридик ва жисмоний шахслар топширган ҳужжатлардан бутланади». Давлат архивларини буглаш қуйидаги масалаларни ўз ичига олади: 1.Давлат архивларини бутлаш манбаларини аниқлаш. 2.Давлат сақловига қабул қилиниши керак бўлган ҳужжатлар таркибини аниқлаш. 3.Давлат архивларига ҳужжатлар қабул қилиш. 4.Давлат архивлари ўртасида ҳужжатларни тақсимлаш. Давлат архивларини бутлаш манбаларини аниқлаш. Ўз фаолияти жараёнида илмий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар вужудга келтирадиган ташкилот, муассаса, корхона ва шахслар давлат архивларини бутлаш манбалари ҳисобланади. Давлат архивларини бутлаш манбалари -ташкилотларни аниқлаш қуйидаги қоидаларни ҳисобга олиш асосида амалга оширилади: 1.Ташкилотнинг ҳокимият ва бошқарув органлари тизимида, тармоқ идоралари тизимидаги аҳамияти. 2.Ташкилот фаолиятининг юқори органлар ва бошқа идоралар ҳужжатларида акс этишининг тўлалиги. 3.Ташкилот ҳужжатларининг давлат архиви йўналишига тўғри келиши. Ҳужжатларнинг давлат сақловига қабул қилиниши лозим бўлган шахслар таркибини аниқлашда қуйидагилар ҳисобга олинади: шахснинг фан, маданият, ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларини ривожланишига қўшган ҳиссаси, шахснинг жамият ҳаётининг буюк воқеаларини иштирокчиси ёки гувоҳи сифатидаги роли. Давлат архивларини бутлаш белгиланган ташкилотлар (шахслар) - бутлаш манбалари асосида амалга оширилади. Ҳар бир давлат архиви ўзларининг архивлари қабул қиладиган тегишли ташкилотларни аниқлайдилар ва улар рўйхатини тузадилар. Бу ташкилотлар рўйхати юқори архив органи - "Ўзархив" агентлиги, архив иши ҳудудий бошқармалари томонидан тасдиқланади. Аҳамияти йўқ хўжалик идоралари ҳужжатлари давлат архивларига қабул қилинмайди ва бундай идоралар қабул қилинадиган ташкилотлар рўйхатига киритилмайди. Давлат архивлари бутлашни тўғри ташкил қилиш мақсадида ташкилот архивига унинг бўлимларидан ҳужжатларнинг вақтида топширилишини, унинг тўлалигини, материалларни тартибга солинганлигини доимий равишда назорат қилиб боради. Мабодо материаллар тўла сақланмаган ёки йўқолган бўлса, у ҳолда уларни қидириш ва тўлдириш бўйича зарур чоралар кўради. Архив ташкилотлари шахсий фондларни қидириб топиш, ҳисобга олиш чораларини кўради ва бундай ҳужжатларни давлат сақловига топшириш мақсадга мувофиқ эканлиги тўғрисида тушунтириш ишлари олиб боради. Давлат сақловига қабул қилинадиган ҳужжатлар таркиби ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиш жараёнида аниқланади. Давлат архивлари томонидан ҳужжатларни қабул қилиш. Давлат архивлари ҳужжатларни идоравий архивлардан ҳужжатлари давлат сақловига қабул қилинадиган ташкилотлар рўйхати асосида қабул қилади. Давлат сақловига қабул қилинадиган ҳужжатлар давлат архивлари томонидан қуйидаги муддатлар ўтганидан кейин қабул қилинади: - Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, прокуратураси, судлари, банклари, республикага бўйсунувчи давлат корхоналари, муассасалари, ташкилотлари ва бирлашмаларининг архив ҳужжатлари - 15 йил. - Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, шаҳарлар ва туманлар давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, прокуратуралари, судлари, банклари, вилоятга бўйсунувчи давлат корхоналари, муассасалари, ташкилотлари ва бирлашмаларининг архив ҳужжатлари - 10 йил. - Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, шаҳар ва туманларга бўйсунувчи давлат корхоналари, муассасалари, ташкилотлари ва бирлашмалари, қишлоқ хўжалиги корхоналарининг архив ҳужжатлари - 5 йил. - Фуқаролик ҳолати ҳужжатлари ёзувлари, шахсий таркиб бўйича ҳужжатлар, нотариал ҳаракатлар, суд ишларининг, хўжалик дафтарлари ёзувлари - 75 йил. - Қўшма (давлат иштирокидаги) корхоналар, ташкилотлар ва мулкчиликнинг аралаш шаклларидаги бирлашмапар фаолиятинининг амалга оширишда пайдо бўлган архив ҳужжатлари - 10 йил. - Илмий технология ва патент ҳужжатлари - 10 йил. - Конструкторлик ҳужжатлари - 15 йил. - Капитал қурилиш бўйича лойиҳа ҳужжатлари - 25 йил. - Телеметрик ҳужжатлар - 5 йил. - Кино-фото-фоноҳужжатлар ва видеофонограммалар - 3 йил. - Машина омили асосидаги ҳужжатлар - 5 йил. - Махфий ҳужжатлар - 30 йил. Давлат архивлари томонидан тугатилган ташкилотларнинг ҳужжат-лари муддатидан олдин қабул қилинади. Шахсий ва оилавий ҳужжатларни давлат архивлари томонидан қабул қилиш масаласини эксперт-текширув комиссияси (ЭТК) ҳал қилади. ЭТК мажлисида шахсий ҳужжатлар эгасининг аризаси, ҳужжатлар рўйхати, давлат архиви эксперти ёки мутахассиснинг ҳужжатлар қимматдорлиги тўғрисидаги хулосаси кўриб чиқилади. Ташкилотлар ҳужжатлари давлат архивларига ЭТК тасдиқлаган рўйхат бўйича топширилади. Ҳужжатларни давлат сақловига қабул қилиш қабул-топшириш далолатномаси билан расмийлаштирилади. Давлат архивлари ўртасида ҳужжатларни тақсимлаш. Давлат архивлари шаҳобчалари бўйича ЎзР Миллий архив фонди ҳужжатларини тақсимлаш архив фондлари, улар бўлинмаслигини ва ҳужжатларни туркумлашнииг асосий белгиларини, яъни уларни маълум бир тарихий даврларга, республика ва маҳаллий идораларга, маълум маъмурий-ҳудудий бўлинмаларга, давлат ва жамоат фаолиятининг маълум соҳаларига тегишли эканлигини, ҳужжатларни тайёрлаш услуби ва техникасини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Ҳозир республикада қуйидаги марказий давлат архивлари шаҳобчалари мавжуд: Ўзбекистон Республикаси марказий давлат архиви, Ўзбекистон Республикаси илмий-техника ва тиббиёт ҳужжатлари марказий давлат архиви ва Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоноҳужжатлари марказий давлат архиви. Маҳаллий давлат архивлари шаҳобчалари қуйидагилардан иборат: Қорақаппоғистон Республикаси марказий давлат архиви, вилоятлар давлат архивлари, уларнинг филиаллари ва Тошкент шаҳар давлат архиви. Бу архивларда Октябр тўнтаришидан кейинги даврга оид ҳужжатлар сақланади. Марказий давлат архивларида республика аҳамиятига эга бўлган ҳужжатлар сақланади. Бу архивларда республиканинг марказий ташкилотлари - ҳокимият ва бошқарув органлари, вазирликлар, давлат қўмиталари, республикага бўйсунувчи корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ҳужжатлари доимий сақланади. Вилоят давлат архивларида вилоят ташкилотлари архив ҳужжатлари сақланади. Вилоят давлат архивлари филиапларида шаҳар, туман ва қишлоқ ташкилотлари, корхоналари, хўжаликлари ҳужжатлари сақланади. Шундай қилиб, архивларни тўғри бутлаш давлат архивлари таркибини сифатли шакллантиришда муҳим рол ўйнайди. Бу алоҳида аҳамиятга эга бўлган ишда давлат архивларининг манбаларини, ҳужжатлари қабул қилинадиган ташкилотларни бехато аниқлаш, ҳужжатлар қимматдорлигининг экспертизасини қоидали ўтказиш, илмий, тарихий аҳамиятга эга бўлган барча ҳужжатларни тўла танлаб олиш, идораларда тартибга солинган ҳужжатларнинг сақланишинини таъминлаш ва белгиланган муддатда давлат архивлари томонидан қабул қилинишининг аҳамияти каттадир. Тўлиқ ва юқори сифатли бутланган архивларда ҳужжатлардан илмий ишларда фойдаланиш ҳам самарали бўлади. Ҳужжатларни ҳисобга олиш. Давлат архивларида сақланадиган ҳужжатлар ҳисобга олинади. Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди таркибига кирувчи ҳужжатлар бир қанча мажмуалардан ташкил топади. Бу ҳужжатлар мажмуалари қуйидагилар: йиғмажилд, архив фонди, давлат архиви, вилоят ва Тошкент шаҳар давлат архивлари ҳужжатлари ва Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди. Мана шу мажмуалар ҳужжатларни ҳисобга олиш, уларни ташкил этиш ва сақлашни мустаҳкамлайди. Ҳужжатларнинг ҳисобга олиш шунингдек уларнинг йўқолмай сақланишини таъминлайди ва архив материалларини қидириб топишга ёрдам беради. Давлат архивлари ишининг асосий қоидаларида белгиланганидек, ҳисоб фондлар ва фонд ичидаги рўйхат бўйича олиб борилади. Давлат архивларида қуйидаги ҳисоб ҳужжатлари тузилади: 1) кирим дафтари; 2) фондлар рўйхати; 3) фонд варақалари; 4) рўйхатлар; 5) йиғмажилдларнинг ички рўйхати; 6) йиғмажилдларнинг якунловчи ёзуви; 7) ҳужжатлар микрофотонусхаларининг кирим дафтари; 8) архив паспорти; 9) фонд йиғмажилди Ҳужжатларнинг кирим дафтарига архивга қабул қилиш учун тушган архив фондлари даврий тартибда ёзиб борилади. Тартиб рақамидан ташқари кирим дафтарида архив фонди қачон, кимдан, қанақа ҳужжат асосида материаллар топширилганлиги, фонднинг номи, йиллари, ҳажми ва аҳволи, фондга қандай тартиб рақами берилганлиги кўрсатилади. Фондлар рўйхатида давлат архивида сақланаётган архив фондлари уларнинг тартиб рақами бўйича ёзилади. Янги архив фонди давлат архивига қабул учун топширилганда фондлар рўйхатига ёзилиб, унга навбатдаги тартиб рақами берилади. Фонд варақаси архив фонди давлат архивига қабул қилиш учун топширилиб, фондлар рўйхати дафтарига ёзилгандан кейин тузилади. Бу муҳим ҳисоб ҳужжати ҳисобланади ва фонднинг таркиби ҳақида қисқача маълумот беради, ундаги ўзгаришларни ёритиб боради. Йиғмажилдлар рўйхати (опись) - муҳим архив маълумотномаси бўлиб, архив фондидаги йиғмажилдлар сарлавҳаси, унинг таркиби, мазмуни ҳақида ва бошқа маълумотлар беради. Фонд йиғмажилдида архив фонди тарихига оид ҳужжатлар сақланади. Архив паспорти ҳар йили 1 январда тузилиб "Ўзархив агентлигига топширилади. Бунда архивда сақланаётган фондлар ва йиғмажилдлар сони ҳақида маълумот берилади. Идоралар, корхоналар архивларида ҳам фондлар ва йиғмажилдлар ҳисоби олиб борилади, Асосий ҳисоб ҳужжатлари бу йиғмажилдлар рўйхати, фондлар рўйхати, фондлар варақалари, архив паспортидир. Ҳар бир фонд учун фонд йиғмажилди очилади. «Ўзархив» агентлиги ва архив иши худудий бошқармалари «Фондлар каталоги»ни тузадилар. Бу каталоглар республикадаги, вилоятлар ва Тошкент шаҳридаги барча архив фондларини ҳисобга олади. Шундай қилиб, ҳисоб ҳужжатлари ҳар бир давлат архивидаги, ҳар бир вилоятдаги, Тошкент шаҳридаги ва умуман бутун республикадаги архив ҳужжатлари сони, таркиби, мазмуни тўғрисида аниқ маълумотлар беради ва ҳужжатлардан фойдаланишда муҳим рол ўйнайди Архив ҳужжатларидан фойдаланишнинг мақсади. Архив ҳужжатларидан илмий-тадқиқот, халқ хўжалиги, ташвиқот, илмий-маърифий ва ўқув мақсадларида кенг фойдаланилади. Ҳужжатли манбалар тарих фанини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Тарихчилар архив ҳужжатларисиз қимматли далиллар билан асосланган тарихий асарлар ярата олмайдилар. Архив ҳужжатларига бошқа фан ва касблар вакиллари: ёзувчилар, тилшунослар, санъатшунослар, архитекторлар, биологлар, медиклар, муҳандислар, геологлар ва бошқалар ҳам мурожаат қилишади. Ҳужжатлардан фойдаланиш шакллари. Архив ҳужжатларидан турли мақсадларда хилма хил йўллар билан фойдаланилади. Масалан, олий ўқув юртларида ҳужжатлардан ўқув мақсадларида қуйидагича фойдаланилиш мумкин: архив ҳужжатларидан нусхалар олиниб кўргазма ва музей ташкил этилиши мумкин. Ўзбекистон тарихининг айрим мавзулари бўйича ҳужжатлар тўплами тайёрлаб, ундан дарсда, семинарда фойдаланиш мумкин ва хаказо. Давлат архивлари ҳужжатлардан фойдаланишни бошқа идоралар билан ҳамкорликда ҳам амалга оширади. Масалан, ҳужжатлар кўргазмасини музейлар билан биргаликда тайёрлайди. Ҳужжатларни газета ва журналлар орқали эълон қилиш, улар асосида радиоэшиттиришлар ва телекўрсатувлар тайёрлаш, газета ва журналлар таҳририятлари, телестудиялар, радиоқўмиталар билан ҳамкорликда амалга оширади Давлат архивларида ҳужжатлардан фойдаланишнинг қуйидаги шакллари қўлланилади: 1. Идораларни архив ҳужжатларининг мазмунидан хабардор қилиб туриш. Шу мақсадда архив ахборот ёзиб ёки архивда сақланаётган у ёки бу мавзуга доир ҳужжатлар рўйхатини тузиб идораларга жўнатади. 2. Давлат архиви ҳужжатларини эълон қилиш фаолияти. Бу мақсадда архивларда ҳужжатлар тўпламлари тайёрланиб, улар нашриётлар орқали чоп этилади ва кўпгина ҳужжатлар газета ва журналларда босиб чиқарилади (ҳужжатларни эълон қилиш усули археография курсида ёритилади). 3. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг асосий шаклларидан яна бири ўқув хоналарида фойдаланишдир. Ҳар бир давлат архивида ўқув хонаси бўлади. Тарихчилар ва бошқа тадқиқотчилар ҳужжатлардан бевосита архив ўқув хонасида фойдаланишади. 4. Кўргазмалар ташкш қилиш, альбомлар, плакатлар чиқариш. Тарихий юбилейларга, муҳим воқеаларга, машҳур кишилар юбилейларига бағишланган кўргазмалар ташкил қилинади, альбом ва плакатлар чиқарилади, кўргазмаларга ҳужжатлар, фотосуратлар, хариталар, китоблар, варақалар ва бошқа манбалар қўйилиши мақсадга мувофиқдир. 5. Илмий-оммабоп рисолалар, матбуот учун мақолалар, радиоэшиттириш ва телекўрсатувлар тайёрлаш. Давлат архивлари илмий ходимлари архив ҳужжатлари ҳақида, айрим тарихий мавзулар бўйича рисолалар тайёрлашади. Уларнинг мавзулари муҳим тарихий воқеаларга бағишланган бўлади. Бундан ташқари улар матбуотда архив тўғрисида, унинг ҳужжатлари тўғрисида мақолалар ёзиши, телевидение ва радиода чиқишлар қилиши, муҳим аҳамиятга молик ҳужжатларни чоп этишлари мумкин. 6. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг яна бир йўли – бу архивда тарих дарслари ўтишни ташкил қилиш ва ўқув юртлари учун кўргазмали кўлланмалар тайёрлашдир. Университетлар, институтлар, коллеж, лицейлар ва мактаблар ўқитувчилари айрим тарих дарсларини архивда унинг ҳужжатларидан фойдаланиб ўтишлари мумкин. Тарих курсининг айрим даврлари, мавзулари бўйича диафильмлар, кинофильмлар, ҳужжатларнинг фото-ксеро-нусха тўпламларини тайёрлаш мумкин. 7. Архив ҳужжатларидан фойдаланишнинг муҳим шакли – бу архив маълумотнома (справка) лари, ҳужжатлардан нусхалар, кўчирмалар беришдир. Ташкилотлар, фуқаролар архивларга ҳар хил маълумотлар сўраб, хат ёзадилар. Фуқаролар кўпинча у ёки бу идора, ўқув юрти, корхона ёки хўжаликларда ишлаганлиги ёки ўқиганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, маълумотлар сўраб мурожаат қиладилар. Давлат архивлари фуқароларнинг бундай сўровларнга архив маълумотнома (справка)лари тайёрлаб берадилар. Архивнинг бу маълумотномаси асосида фуқаролар кексалик нафақаси олишади. Айрим ҳолларда фуқаролар ўқув юртини тугатганлигини тасдиқловчи дипломларини йўқотиб, ўз мутахассислигини, маълумотини тасдиқловчи ҳужжат сўраб архивга мурожаат қилишади. Архив бу ҳақда асосли маълумотнома бера олади. Худди шундай архив ташкилотларидан айрим ҳужжатларини сўраб ёзган хатлари бўйича ҳам сўралган ҳужжатларнинг нусхасини тайёрлаб, тасдиқлаб жўнатиши мумкин. 8. Давлат архиви йиғмажилдларни ташкилотларга улардан вақтинчалик фойдаланиш учун ҳам бериши мумкин. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг бундай шакли айрим ҳолларда олий давлат органлари, суд, прокуратура, давлат хавфсизлиги органларнинг талаблари бўйича амалга оширилади. Ҳужжатларни сақлаш – ҳар бир архивнинг асосий вазифаларидан биридир. Ҳужжатларни сақлаш, архивга топшириш деганда, “кераксиз қоғозлардан қутулиш” эмас, балки улардан маълум муддат – 3, 5, 10, 25, 40, 75 йил, асрлар давомида маълум қийматга эга эканлигида фойдаланиш тушунилади. Ва сақланиш муддати давомида ҳужжатлар ўғирликдан, лайоқадсизлик оқибатида йўқолиш, салбий шароит туфайли йўқ бўлишдан, ҳужжатнинг физик асоси бузилишидан ( қоғоз, плёнка, калька ва бошқа. ) ва ҳужжатдаги матнни ўчиб кетишидан сақлаш зарур. Архив ҳужжатларини сақлашни асосий шартларидан бири уларни махсус таъмирланган архив сақлов хоналарида сақлаш; маълум сақлаш режимига риоя қилиш; ҳужжатларни сақловхоналардан бериш ва қайтиб олишни қатъий ҳисобга олиб бориш. Архив сақлов хоналарининг эшиги иш вақтида маҳкам ёпилган, иш вақтидан сўнг эса тамғаланган ёки пломбаланган бўлиши шарт. Ҳужжатларни сақлашга қўйиладиган асосий талаблар давлат архивлари учун ҳам идора архивлари учун ҳам бир хил. Давлат архивлари учун махсус бинолар қурилади. Республикада ҳужжатларни миқдорига қараб қатор давлат архивлари бинолари қурилган. Уларда махсус ҳужжатларни тозалаш ва реставрация қилиш хоналари мавжуд. Архив биноси ташқи муҳит таъсиридан ҳимояланган бўлиши лозим. Архив биносида мавжуд бўлган иситиш тизими кутилмаган фавқулодда вазият доимо назоратда бўлиши керак. Ишчи хоналар сақловхоналардан ажратилган ҳолда бўлиши керак. Ишчи хоналар сақловхоналардан ажратилган ҳолда бўлиши, агар сақловхона биринчи қаватда жойлашган бўлса, дераза ромларига металл решеткалар; агар архивдан ҳовлига ёки кўчага чиқиш эшиги бўлса, у металл лист билан ишлов берилган бўлиши; архив сақловхонасига сигнализация ўрнатилган бўлиши керак. Архив биноси ёнғин хавфсизлиги талабларига жавоб бериши лозим; электр иситгич асбоблари , сунъий ёритиш, гугуртдан, шамдан фойдаланиш, сигарет чекиш қатъиян тақиқланади. Архив биносида ҳар бир хонага иккитадан кўринадиган жойларга ҳар 40-50 м кв га ўт ўчириш анжомлари осиб қўйилади. Бундан ташқари ёнғин хавфсизлиги шлангалари крани билан, водопровод йўқ жойда эса қуруқ қум пакетлари яшикларга солиб қўйилади. Бутун архив биносига ёнғин хавфсизлиги сигнализациялари ўрнатилган бўлади. Архив сақлов хоналари металл стеллажлар билан таъминланган бўлиши, агар стеллажлар ёғочдан ясалган бўлса, уларга ўтда ёнмайдиган махсус таркиб билан ишлов берилади. 9-МАВЗУ: АРХЕОГРАФИЯ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ РЕЖА: 1. Археография фанининг вазифалари. 2. Адабиётлар устида ишлаш, ҳужжатларни йиғиш ва танлаш усули. 3. Ҳужжатларни археографик жиҳатдан расмийлаштириш. Таянч тушунчалар: Архив маълумотномаси – архивларнинг иккиламчи ҳужжат ахбороти қидирувини (машина ёки механизмларсиз) олиб борадиган тизим (архив рўйхати, арихв жамғармалари бўйича кўрсаткич, архив каталоги ва бошқалар). Ҳужжатлардан нусха кўчириш – босма шаклларисиз ҳужжатларни тиклаш, Йиғмажилд – 1) ташкилотнинг бир масала ёки фаолиятнинг бирор томонига оид ва жамланиб, алоҳида жилдга солинган ёки муқоваланган ҳужжатлар тўплами; 2) ёзма ҳужжатларнинг сақлов бирлиги. Ўзбекистон тарихининг долзарб масалаларини ёритишда, илмий тадқиқ қилишда архив ҳужжатлари катта аҳамиятга эга. Таълим жараёнида архив ҳужжатларини нашр қилиш ишини ташкил этишни ўргатиш зарурдир. Ана шундан келиб чиқиб, “Археография” фанининг аҳамиятини белгилаш мумкин. Археография (грекча arheos– қадимги ва grafxo - ёзаман, таърифлайман) махсус, ёрдамчи тарих соҳаси бўлиб, у қуйидагиларни ўрганади: - Ёзма манбаларнинг умумий нашрини; - Нашр учун манбаларни танлашнинг принципи ва услубини, шунингдек, уларни нашрга тайёрлашни; - Нашр билан шуғулланувчи ташкилотлар ишини; - Архив ва тарихий манба (ҳужжат)ларнинг нашр тарихи ва тарихий манбаларнинг, матнларнинг мазмуни; - Тарихий манбаларни нашр этишни. Археография ёзма манбаларни нашр этишнинг назарий ва амалий соҳаларини ўрганувчи фандир, у тарихий ёдгорликларни йиғиб нашр этишнинг услубларини, манбаларни илмий танқидий нашр этишнинг қоидаларини ишлаб чиқади. Археографиянинг вазифаси қўлёзма манбаларни қайти ишлаш усуллари ва нашрга тайёрлашдан иборатдир. Археография фан сифатида XII – XVIII асрларда вужудга келган. Дастлабки ҳужжатларнинг танқидий нашри XVI – XVIII асрларда нашр этилган. Дастлабки археографларни тайёрловчи институт 1821 йилда Францияда асос солинган Париж Хартия мактаби ҳисобланади. Ҳужжатларни нашр этишда катта ўринни ташқи сиёсат ва тарихга оид ҳужжатлар ташкил этган. Ҳозирда нашриёт технологиялари ва услублари ниҳоятда хилма – хил, бунинг устига уни нашр этишдаги услублар ҳам ниҳоятда кўп. Баъзан махсус ҳужжатлар тўлиқ нашр этилса, баъзан унинг маълум соҳага тегишли қисмлари нашр этилади. XIX – XX асрларда нашрга ҳужжатларни мавзусига қараб танлаш ва нашрга тайёрлашнинг принциплари ишлаб чиқила бошлаган. Шу даврда археография нафақат Европада, балки Шимолий Америка ва Хитойда ҳам ривожланган. Жумладан, шу даврда араб ва форс манбаларини нашр этиш оммавий (Германия ва Францияда) тус олди. Кўплаб ҳужжатлар Булоқ (Қохира яқини)да, Араб қўлёзмалар институти (Миср, Қоҳира)да, Ҳиндистонда, Эрон, Япония, Дамашқ (Сурия)да кўплаб араб ва форс манбалари нашр этилди. Россияда хужжатларни нашр этишда рус тарих жамияти катта ўрин тутган. XX асрда эса собиқ СССР фанлар академияси бу ишни давом эттирган. XX аср охири XXI аср бошида Россияда энг кўзга кўринган археографлари С.О. Шмидт ва А.Д. Степанскийлардир. XX асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистонда кўплаб хужжатлар нашр этила бошланди. XX асрнинг 2-ярмидан эса кўплаб тарихий хужжатлар нашр этила бошланди. Бунда М.Вайс, Б.Бервин, П.Рахимов, А.Алимов, С.Дмитриева, П.Ким каби олимларнинг хизматлари катта. Бу даврда Ўзбекистонда Амир Темур даврига оид ҳужжатлар жуда кўп нашр этилган. Бироқ бунда ҳужжатлар тўлиқ эмас, бир томонлама нашр этилган. Археография чор илмий фан сифатида, тарихий фанлар талабига кўра ривожланиши XVIII асрга тўғри келади. XVIII асрга келиб тарихчилар манбалардан илмий тадқиқотларида фойдалана бошладилар ва манбаларни нашр этиш зарур деган хулосага келдилар. В.Н.Татишев (1686-1750) “Россиянинг энг қадимги тарихи” асарида бир қатор солномалардан фойдаланди. В.Н.Татишев тадқиқ қилган ҳужжатларни объектив равишда танқидий нашрларнинг амалга оширди. В.Н.Татишевнинг бу услуби бир қатор археографларда намуна бўлди. XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Россия Фанлар академияси томонидан солномаларни нашр этиш бошланди. Археографияни ривожланиши учун Ташқи ишлар вазирлиги Москва бош архиви қошида “Давлат мукофотлари ва битимлар ҳақидаги” комиссия (1811) ва Москва университети ҳузуридаги “Россия тарихий ва қадимшунослик” Жамияти (1804), Халқ таълими вазирлигига қарашли “Археография комиссияси” (1834), “Рус тарихчилар жамияти” (1866 йилда асос солинган) лари катта рол ўйнади. 1922 йилда А.С.Лаппо-Данилевский муҳаррилигида “иқтисод коллегияси ёрлиқлар” тўпламининг биринчи томи чоп этилди Унда ҳужжатларни нашр қилиш қоидалари берилади. Бу қоидалар 1901 йилда ишлаб чиқилган эди. 1930 йилнинг бошларида А.А.Сергеев А.С.Лаппо- Данилевскийнинг қоидаларни танқид қилади. А.А.Сергеев бу “ҳужжатларни синфийлик жиҳатидан тадқиқ қилиш шарти” йўқлигида айблайди. XX асрда археографлар 1919 йилга қадар бўлган кўпгина манбаларни илмий муомалага киритадилар, булар ёрдамчи тарих фанлари учун катта аҳамият касб этади. Археография ривожланишига XIX аср охири-XX аср бошларида П.М.Строев, Я.И.Бередников, Н.В.Калачовлар катта ҳисса қўшдилар. Аммо бу даврда Россия археографлари фақатгина меҳнаткашларнинг синфий курашлари, Россия иқтисодий ривожланиши, инқилобий ҳаракатлари ҳақидаги манбаларни нашр қилдилар. Совет археографияси синфий мафкурага таяниб асосий эътиборни меҳнаткашлар тарихи ҳақидаги манбалар, мамлакат иқтисодий ривожи, синфий кураш, партия тарихи ҳужжатларига, социалистик қурилиш ҳақидаги материалларни нашр этишга қаратилган эди. Бу нашр ишлари билан партия, Фанлар Академиясит институтлари ва Бош архив бошқармаси шуғулланган. Бу ҳужжатлар асосан тарихий журналларда нашр қилинган. Археограф мутахассисларни тайёрлаш Москвада жойлашган тарих-архив институти томонидан амалга оширилган. 1955 йилда “Тарихий ҳужжатларни нашр қилиш қоидалари”, 1960 йилда эса “Совет даври ҳужжатларини нашр қилиш қоидалари” қабул қилинган. Бу даврда кўп томли “Империализм давридаги халқаро муносабатлар”, “Россияда крепостной мануфактура”, “Декабристлар қўзғолони”, “XIX асрда ишчилар ҳаракати”, “Россияда 1905-1907 йиллардаги революция” каби ҳужжатлар тўпламлари нашр қилинган. Тарихий “Рус ҳақиқати” ,“Рус солномалари” тўлиқ тўплами (25-30 томлар)”, “Император Улуғ Петр хатлари ва қоғозлари” (7-11 томлар) ва бошқалар. Совет археографияси ривожида И.Андреев, С,Н.Валк, Б.Д.Греков, Д.С.Лихачев, Новосельский, М.Н.Тихомиров, Н.В.Максаковлар катта ҳисса қўшган. Ғарбий Европада XV-XVI асрларда гуманистлар ёзилган манбаларни солиштириш ва текшириш систематик тарзда йиғиш ва нашр қилиш билан шуғулланганлар. XV аср ўрталарида китоб нашр қилиш йўлга қўйилган. XVII асрда мавристлар (Ж.Мабильон) дипломатика ва палиографияга асос солдилар, қўлёзмаларни ёзилган вақтини аниқлаш танқидий текширишнинг асосий принципларини баён қилдилар. Франция тарихи, ўрта аср черковлари тарихига оид манбаларни кенг кўламда чоп эттирдилар. Бунда илмий манбаларни нашр қилишнинг кенг кўламда бажарилишида Германиядаги 1819 йилдан ўз фаолиятини бошлаган илк немис тарихини ўрганиш учун тузилган жамият фаолияти бўлди, бу Monumenta Germanial hictorica сериясидан бошлади. Бундай серияли нашрларни чоп этишни бошқа Европа давлатларида ҳам кўриш мумкин. “Франция тарихига оид нашр қилинмаган ҳужжатларр” (1835), “Италия тарихи манбалари” (1887) Италияда “ўрта аср инглиз ёзувчилари” (1858-96) тўпламлари шулар жумласидандир. АҚШда XIX асрнинг 30 йилларидан тарихий манбаларнинг нашри кенг миқёсда бошланди. Бу нашр ишлари штатлар тарихий жамиятлари, айрим тарихчилар, ҳамда федерал ҳокимият томонидан амалга оширилди. “Америка давлат ҳужжатлари” шулар жумласидандир. Дастлабки вақтларда нашрларнинг сифати ва ташкил этилиши Ғарбий Европа нашрларидан пастроқ эди. Осиё мамлакатларида нашрларнинг илмий принциплари XX асрнинг 20-40 йиллардан қўлланила бошланди. Бу жараён Японияда илгарироқ XIX аср охирларидан бошланди. Шу даврга қадар шарқ ёзма ёдгорликларини нашр қилишни асосан Ғарбий Европа олимлари олиб борардилар. Бунда муҳим марказлар Лейден, Париж, Оксфорд, Кембридж, Лейпциг университетлари бўлган. Нашр ишлари Франция, Бельгия, Австрия, Нидерландия, АҚШ, Польша, Германияда юқори савияда олиб борилган. Шарқда эса манбаларни нашр қилишни университетлар, архивлар бажарган. Ўзбекистонда XX асрнинг ўрталарида матбуотда фан, маориф, тилшунослик, адабиёт, санъат, матбуот, библиография, тўғрисидаги китоблар, мақолалар бериб борилган. Шу билан бирга “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар” журнали Ўзбекистон тарихи бўйича чиққан адабиётларнинг йиллик рўйхатини эълон қилиб борган. Б.В. Луниннинг тадқиқотини бунга мисол келтиришимиз мумкин1. Бундай библиографик кўрсаткичлар Фанлар академиясининг журналида доимий равишда чоп этилган. Шундай қилиб тадқиқотчилар матбуотда Ўзбекистон тарихи ҳақида барча адабиётларнинг тўла рўйхатига эга бўлганлар. Умуман олганда, юқорида тилга олиб ўтилган библиографиялар тадқиқотчига танланган мавзу бўйича адабиётлар рўйхатини тузиб олиб, уларни маълум бир изчилликда ўрганиб чиқишда ёрдам беради. Архив ҳужжатларининг илмий асарни ёзишда аҳамияти бениҳоя катта ҳисобланади. Ўзбекистон тарихига доир кўплаб тарихий воқеа ва ижтимоий ҳодисаларнинг фақат архив ҳужжатлари орқали холисона ўрганиш мумкин. 1999 йил 15 апрелида “Архивлар тўғрисида”ги қонун, Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 30 октябрдаги “Архив иши бўйича меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида” ва 2004 йил 3 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида архив ишини бошқаришни янада такомиллаштириш тўғрисида”ги қарорлари эълон қилинди. Бир неча минг йиллик даврни ўз ичига олган бой археографик материалларга эга ватанимизда бу борадаги тадқиқотлар учун янги имкониятлар пайдо бўлди. Натижада, ҳужжатларни танлаш ва тўлиқ нашр этиш йўлга қўйилди. Бу ишлар Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти олимлари ва архив ходимлар томонидан амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикасида ҳозирда Ўзархив агентлиги ташкил этилган бўлиб, унинг маркази ва Тошкент шаҳрида бўлиб, унинг вилоят марказлари ва Қорақолпоғистон Республикасида бўлимлари бор. 1998-2000 йилларда Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида қўлёзмалар- нинг «История» («Тарих»), «Естественные науки» («Табиий фанлар»), «Медицина» («Табобат»), «Краткий каталог суфийских произведений XVIII-XX вв.» («XVIII-XX асрлар тасаввуфига оид асарларнинг қисқа каталоги») номли мавзу каталоглари, Абу Али ибн Сино, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Абу Наср Форобий, Амир Хусрав Деҳлавий асарлари қўлёзмаларининг каталоглари, «Каталог Хивинский казийских документов XIX-нач XX вв.» («XIX-XX аср бошларига мансуб Хива қозилик ҳужжатлари каталоги», 2001 й.), 3 жилдли «Шарқ миниатюралари») каталоги (2003-2004 й.) нашр этилди. 1950-51 (1-нашр), 1979-82 (2-нашр) йилларда Абу Али ибн Синонинг «ал-Конун фит- тибб» («Тиб қонунла-ри») асари (5 жилд, 6 китобдан иборат, узбек ва рус тилларида), 1957-75 йилларда Абу Райҳон Берунийнинг танланган асарлари силсиласи (ўзбек тилида 4 жилдли, рус тилида 7 жилдда) чоп этилди. Ал-Хоразмий ва ал-Фарғонийнинг математика ва астрономияга оид асарлари таржималари, Улуғбекнинг «Зижи Кўрагоний» китобининг русча таржимаси (1996), ислом тарихи ва тасаввуфга оид Имом ал-Бухорий, ал-Марғиноний, ал-Мотуридий, нақшбандия ва яссавия тариқати вакилларининг асарлари, Амир Темур ва темурийлар даври тарихи, маданияти фани тарихини ёритувчи қатор тадқиқот ва таржималар; тарих, адабиёт, географияга оид бир қанча қўлёзма- ларнинг танқидий матнлари ва таржималари, Хорижий Шарқ мамлакатларининг тарихи, адабиёти, маданияти тарихи, Ўзбекистоннинг бу мамлакатлар билан бўлган дипломатик ва маданий алоқалари бўйича монографиялар, илмий мақолалар тўпламлари, илмий-оммабоп рисолалар босиб чиқарилади. Институтда 7 та бўлим, қўлёзмаларни таъмирлаш устахонаси ва фотолаборатория бўлиб, 63 та илмий ходим ишлайди. 1991 йилдан институт «Шарқшунослик» номли илмий альманах нашр этади. 1991 йилдан институт Германия, Франция, Буюк Британия, Италия, Туркия, АҚШ, Эрон, Кувайт, Миср, БАА, Ҳиндистон, Хитой, Япония каби мамлакатларнинг илмий марказлари билан ҳамкорлик қилади. 1981 йилда институт Абу Али Ибн Сино номидаги халқаро мукофотга сазовор бўлган. 2000 йилда институтнинг қўлёзмалар фонди дунёдаги энг бой қўлёзмалар мажмуаси сифатида ЮНЕСКО рўйхатига киритилган. Институт олимлари 1992 йилда Япониянинг Киото университетининг профессори Тору Хорикава бошчилигидаги делегациянинг Ўзбекистонга қилган сафарларининг бирида хивалик Алия 1 Лунин Б. Библиографический указатель литературы по археологии, истории, этнографии, философии и праву Узбекистана вышедший в свет в 1952 г. Известия АН УзССР, серия общественых наук, 1957, №3. C. 65- 71. Алиакбаровадан 1713 та асл нусха Хива қозилик ҳужжатларини сотиб олишди ва институтга тақдим этилди. Бу ўз навбатида хазинадаги асл ҳужжатлар жамғармасини янада бойиишига олиб келди. 1378 йилда Амир Темур томонидан берилган имтиёзлар ҳақидаги “Иноятнома – “Ёрлиғи”ни ўрганган олимлар Б.Маннонов ва Г. Остоноваларнинг фикрича, «Ёрлиқ» Н.П.Остроумов қўлига етиб келгунига қадар ўта муҳим ва муқаддас ҳужжат сифатида Хива хонларининг хос архивида сақланиб келинган. Институтдаги қўлёзмалар жамғармасида 130 га яқин кўчирилган ҳужжатлар нусхаси тўпламлари сақланмоқда. Бу тўпламдаги ёрлиқлар, хатлар, васиқалар, ёзишмалар, чет давлатлар билан ўзаро мактублар ва ҳ.к. ни ташкил этиб XYI-XX аср бошлари оралиғидаги даврни ўз ичига олади. Уларда турли давр ва сулолалар муншилари томонидан асл нусхалардан кўчириб ёзилган турли масалаларга доир ҳужжатлар жамланган. Бу тўпламлардан фақат бештаси шу Институт илмий ходимлари томонидан тавсифланган. Бундан ташқари 2001 йили "Населенные пункты Бухарского эмирата" номили монография академик А. Муҳаммаджонов ташаббуси билан нашрдан чиқди. Ҳужжатлар тадқиқоти борасида нашр эттирилган сўнги ишлардан яна бири ЎзР Шарқшунослик институти ходимлари ўзларининг германиялик ҳамкасблари билан бирга нашр эттирган каталогдир. Унда институт фондида сақланаётган ҳар хил ёрлиқлар тавсифи ва сурати чоп эттирилган. Адабиётлар устида ишлаш, ҳужжатларни йиғиш ва танлаш усули. Ҳужжатлар тўплами асосини архив ҳужжатлари, газета материаллари, статистик маълумотлар, мемуарлар ва бошқа манбалар ташкил этади. Манбалар ва адабиётларнинг ўрганишни мустақиллик даврида эълон қилинган тарихий асарлар ва манбалардан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Бу илмий адабиётлар тарихий далиллар ва ҳодисаларни тўғри баҳолаш сари йўллайди. Шундан кейин бошқа даврларда чоп этилган адабиётлар билан танишиш мумкин. Мавзуга оид адабиёт тадқиқ қилинаётган масалаларнинг моҳияти билан таништиради, унга тадқиқ қилинаётган воқеалар содир бўлган тарихий давр шарт-шароитлари тўғрисида билим беради. Яқин вақт ичида чиққан адабиётдан ҳозирги пайтда масаланинг қандай қўйилаётганлигини билса бўладики, бу илгари чиққан адабиётлардан анча танқидий нуқтаи назардан фойдапаниш имкониятини беради. Тор соҳадаги эмас, балки умумий соҳага бағишланган адабиётларни ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Чунки умумий соҳадаги масалаларни англаб, сўнг тор соҳани тушуниб олиш осон бўлади. Илмий ишни тайёрлаш учун ҳужжатли материалларни аниқлаб топиш ва танлаш масъулиятли босқич ҳисобланади. Манбаларни аниқлаш ҳар томонлама ва тўла бўлиши лозим. Чунки бусиз тадқиқот мавзусини тўғри ва тўлиқ ёритиб бўлмайди. Ижтимоий ҳодисалар соҳасида айрим кичик далилларни олиб, мисолбозлик қилиш усули шўролар даврида кенг тарқалган эди. Воқеалар тор синфийлик тамойили асосида ёндашган ҳолда бир томонлама ёритилар эди. Ўзбекистоннинг мустақиллиги шарофати билан тарихий ҳодисаларга умуминсоний, миллий қадриятлардан келиб чиққан ҳолда ёндашилиб, улар холисона ёритилмоқда. Мустақил Ўзбекистоннинг тарих фани айрим ҳодисаларни аниқ тарихий шароит билан боғлаб тадқиқ қилишни, далилларни бутунлигича, бир-бирига боғлаб олишни, воқеаларни атрофлича, уларнинг ижобий ва салбий оқибатларини инобатга олган ҳолда ёритишни талаб қилмоқда. Мавзуни ёритиш учун зарур бўлган ҳужжатлар ва материаллар, далиллар ва мисоллар архивлардан, даврий матбуотдан, эълон қилинган манбалардан олинади. Қуйида энг муҳим манбалар ва улардан фойдаланиш йўллари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Библиография тузиш. Ўзбекистонда собиқ Иттифоқ даврида жуда кўп миқдорда адабиёт, шу жумладан тарихга оид адабиётлар нашр этилган. Мана шундай кўп китоблар ичидан кераклигини қай йўсинда танлаб олиш мумкин? Шу нарса маълумки, бу ишда тадқиқотчига энг биринчи ёрдамчи кутубхона ҳисобланади. Ҳар бир кутубхонада адабиётларнинг алифбо ва тизимли (систематик) каталоглари мавжуд. Шўролар даврида чоп этилган «Книжная летопись», «Летопись журнальных статей», «Летопись газетных статей», «Летопись рецензий» каби нашрлар мавзу бўйича адабиётлар танлаш ишида тадқиқотчига жуда катта ёрдам беради. «Книжная летопись» материаллари асосида эса «Ежегодник книги СССР» тўплами тузилган. Худди шундай қўлланмалар Ўзбекистон Республикаси давлат Китоб палатаси томонидан ҳам чиқарилган ва унда республикада чиққан адабиётлар, мақолалар кўрсатилган. «Ўзбекистон ССР китобларининг йилномаси» китоблар кўрсатгичининг кўплаб жилдларида республикада шўролар хукмронлиги йилларида чоп этилган китоблар қайд этилган. Кундалик умумий библиография билан бир қаторда махсус тарихий библиография ҳам тайёрлаб борилган. Ўзбекистон тарихига оид библиографик қўлланмалар жуда кўп. Тарихнинг барча асосий муаммолари юзасидан тавсия қилинадиган тарихий адабиётларнинг библиографик рўйхатлари эълон қилинган. Буларни кутубхоналарнинг библиография бўлимларидан топиш мумкин. Ўзбекистон совет мустамлакачалиги даврини ўз ичига олган қатор библиографик кўрсатгичлар эълон қилиндики, улар тадқиқотчиларимиз ишини анча енгиллаштиради. А.Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутуб-хонаси 60-йиллар охирида Ўзбекистоннинг қадимги замондан бошлаб 60-йиллар охиригача бўлган тарихи бўйича «История Узбекистана. Ч.1,2. Указатель Советской литературы» (Ташкент, 1967, 1969 гг) номли махсус кўрсаткич чиқарган эди. Махсус тарих фани бўйича адабиётлар библиографик кўрсаткичларга яна «История Узбекистана. Библиографический указатель книг и статей в изданиях Комитета наук при СНК УзССР, Узбекистанского филиала АН СССР и АН УзССР (1933-1957 гг.» (Т.,-1960 г.) маълумотномасини мисол қилиб келтириш мумкин. Бу қўлланмада Ўзбекистон тарихига оид адабиётлар билан бирга тарихшунослик, манбашунослик, антропология, этнография, археология, нумизматика, эпиграфика каби ёрдамчи тарих фанларига тааллуқли китоб ва мақолалар ҳам кўрсатилган. 1953-йилдан эътиборан Ўзбекистон бўйича чиққан адабиётларнинг йиллик библиографик кўрсатгичлари эълон қилинган. Ўзбекистон ҳақидаги шўролар даврида эълон қилинган китоблар ва мақолалар дастлаб «Узбекистан 1953-1955 гг. Библиографический указатель литературы» номда 1958- йили чоп этилган. Шундан кейин ҳар йили эълон қилинган Ўзбекистон тўғрисидаги китоб ва журнал мақолалари доимий равишда чоп этилган. 1960- йилда «Узбекистан 1956 г. Библиографический указатель литературы» номли кўрсатгич эълон қилинган. Кейин 1957, 1958- ва бошқа йилларга бағишланган адабиётлар кўрсатгичлари чоп этилган. Бу кўрсатгичлар умумий библиографик кўрсатгичлар бўлиб уларда Ўзбекистон тарихига оид адабиётлар билан бирга Ўзбекистон табиати, ижтимоий-сиёсий ҳаёти, халқ хўжалиги, транспорт, савдо, соғлиқни сақлаш, физкультура ва спорт, маданият, фан, маориф, тил, адабиёт, санъат, матбуот, библиография тўғрисидаги китоблар, мақолалар ҳам берилган. Шу билан бирга «Ўзбекистонда ижтимоий фанлар» журнали Ўзбекистон тарихи бўйича чиққан адабиётларнинг йиллик рўйхатини эълон қилиб борган. Мисол. «Лунин Б.В. Библиографический указатель литературы по археологии, истории, этнографии, философии и праву Узбекистана, вьшедшей в свет в 1955г.-Известия АН УзССР. серия общественных наук, 1957, №3, с. 65-71». Бундай библиографик кўрсатгичлар Фанлар академиясининг журналида доимий равишда чоп этилган. Шундай қилиб, тадқиқотчилар матбуотда Ўзбекистон тарихи хақида барча адабиётларнинг тўла рўйхатига эгадирлар. Умуман олганда, юқорида тилга олиб ўтилган асосий библиография тадқиқотчига танланган мавзу бўйича адабиётлар рўйхатини тузиб олиб, уларни маълум бир изчилликда ўрганиб чиқишда ёрдам беради. Манба ва адабиётларни ўрганиш чоғида улардан қисқача ёзиб олиш, керакли ҳужжатлардан кўчирма олиш фойдалидир. Ҳужжатлардан кўчирмаларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида варақларга ёзиш мақсадга мувофиқ. Шунда уларни айрим масалалар бўйича исталган тартибда жойлаштириш осон бўлади. Адабиётлар, эълон қилинган манбалар билан бирга даврий матбуотни ҳам ўрганиб бориш фойдадан ҳоли эмас. Газета ва журналлардан тўплам учун ҳужжатлар йиғилади. Шунингдек, улар тадқиқ қилинаётган даврни, мавзуга оид тарихий жараёнларни ҳар томонлама ўрганишда кўмаклашади. Даврий матбуот. Юқорида ҳужжатлар тўпламини тайёрлашда китоблардан, эълон қилинган манбалардан фойдаланибгина қолмасдан, балки даврий матбуотдан, яъни газета ва журналлардан ҳам фойдаланиш керак, дейилди. Даврий нашрларда муҳим давлат ҳужжатлари, давлат раҳбарларининг нутқлари эълон қилинади, иқтисодиёт, фан, маданият соҳасида эришилган сўнгги ютуқлар, жамият ҳаётидаги муҳим воқеалар ёритиб борилади. Илгари ҳам, ҳозир ҳам Ўзбекистонда жуда кўплаб газета, журнал ҳамда журнал типидаги нашрлар чиқарилади. Ўз-ўзидан маълумки, илмий иш тайёрлаш учун даврий матбуотнинг қайсиларидан фойдаланиш керак, деган савол туғилади. Ҳар бир тадқиқотчи бу масалани ўзининг қандай масалани ўрганаётгани, нималар билан қизиқишига қараб ҳал этади. Масалан, «Ўзбекистонда аграр сиёсатнинг амалга оширилиши (1976-1985)» деган мавзу бўйича тадқиқот ишлари олиб бориш учун мана шу йиллар мобайнида чиққан «Хлопководство», «Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги» каби журналлардан, «Қишлоқ ҳақиқати», «Сельская жизнь», «Совет Ўзбекистони», "Халқ сўзи'', «Правда Востока» каби газеталардан ва бошқа айрим вилоят газеталаридан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Газетадаги материаллар мавзуси, уларнинг жойлаштирилиши, махсус бўлимлар, рукнлар талабага, тадқиқотчига. уни қизиқтираётган мавзу учун материални қийналмасдан топиш имконини беради. Журналларда эса, улардаги мундарижалар ҳамда йил бўйи эълон қилмнган мақола ва материаллар рўйхати (одатда, бундай рўйхатлар журналнинг ҳар йили охирги сонида эълон қилинади) керакли мақола ва чиқишни топишда ёрдам беради. Газета ва журнал материалларини ўқиш чоғида улардан зарур кўчирмалар олиб бориш мақсадга мувофиқ. Бу иш материалнинг мазмунига қараб қилинади. Шунингдек, газета ва журналлардан мавзуга доир ҳужжатлардан ҳам нусха олинади. Даврий матбуотда расмий ҳужжатлар (Олий Мажлис сессиялари материаллари ва бошқа муҳим анжуманларнинг қарорлари, стенографик ҳисоботлар ва протоколлари) билан бир қаторда жамоат ташкилотлари, жамоалар, меҳнаткашларнинг алоҳида вакиллари ҳақидаги материаллар ҳам мунтазам бериб борилади. Айнан мана шундай материалларнинг архивларда камлиги даврий матбуот материалларининг тадқиқот учун муҳим манбага айланишидан далолат беради. Архив ҳужжатлари. Илмий асар тайёрлашда архив ҳужжатларининг аҳамияти бениҳоя катта. Ўзбекистон тарихига доир кўплаб воқеа ва ижтимоий ҳодисаларни фақат архив ҳужжатлари орқали билиш мумкин. Шунинг учун ҳужжатлар тўпламини тузишда асосан архив ҳужжатларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Юқорида таъкидланганидек республикада бир неча давлат архивлари мавжуд. Шу билан бирга Ўзбекистонда битта республика ва 12 та вилоят партия архиви бор эди. Ҳозир бу архивлар ЎзР Президенти девони архиви (ПДА) ва вилоятлар ҳокимиятлари қошидаги архивлардир. ЎзР ПДА Марказий Осиёдаги йирик архивлардан бири ҳисобланади, Архивда Туркистон, Бухоро, Хоразм, Ўзбекистон Компартияси ва комсомол Марказий қўмиталари, уларнинг нашриётлари фондлари жамланган. Ўзбекистон Компартияси МК фондида 1924 - йилдан 1990- йилларгача бўлган даврни ўз ичига олувчи 70 мингдан ортиқ йиғмажилдлар сақланмоқда. Бу ҳужжатларда республика ҳаётидаги барча воқеалар ўз аксини топган ва тадқиқотчилар учун муҳим манба бўлиб хизмат қилиши мумкин. Давлат архивларининг тармоғи партия архивлариникига нисбатан анча кенг. Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архиви, Қорақалпоғистон Республикаси Марказий давлат архиви, 11 та вилоят давлат архивлари ва уларнинг 40 дан ортиқ филиаллари бор. ЎзР МДАда Ўзбекистон ва Марказий Осиё халқларининг октябрь тўнтаришдан олдинги ва совет даври тарихига оид қимматли ҳужжатлари сақланади. Бу ерда бир миллиондан ортиқ сақлов бирлигида ҳужжатлар тўпланган. Вилоятлар архивларида ва уларнинг филиалларида фақат шўролар даври тарихига оид ҳужжатлар сақланмоқда. Архив ҳужжатларини йиғишга, танлаб олишга қачон киришиш керак?-деган савол туғилади. Тажриба шуни кўрсатадики, бунга эълон қилинган китобларни ўқиб, эълон қилинган ҳужжатларни йиғиб бўлгандан кейин киришиш маъкулдир. Чунки илмий ишларда фойдаланилган ҳужжатларни, далил ва мисолларни архивдан олишнинг ҳожати йўқ. Бундай ҳолларда тадқиқотчиларга зарур маълумот ва ҳужжатларни китоблардан, матбуотдан олиш тавсия қилинади. Архивдан фақат янги, бошқа олимлар ҳали фойдаланиб улгурмаган ҳужжатларни олиш мақсадга мувофиқдир. Шундай архив ҳужжатлари асосида янги хулосалар қилиш, фикрлар айтиш ва фанга янгилик киритиш мумкин. Айрим мавзу бўйича архив ҳужжатларини қандай қилиб топиш мумкин? Архивда, юқоридаги бўлимларда айтилганидек, материаллар фондлар бўйича сақланади. Бир ташкилот, муассаса, корхона ёки айрим шахсларнинг ҳужжатлари бир архив фонди ҳисобланади. Демак, тадқиқотчи биринчи галда илмий иш мавзуидан келиб чиқиб, қандай архив фондлари ўрганилишини аниқлаб олади. Масалан, маданият тарихига доир бўлса, маданий масалалар билан шуғулланадиган ташкилотларнинг архив фондларидан фойдаланиш керак. Керакли архив фондини топишда, ҳужжатлар танлаб олишда архивлардаги хилма-хил маълумотномалар, кўрсатгич (путеводитель)лар, фондлар рўйхати, қўлланмалар, каталоглар, шарҳлар ёрдам беради. Ҳар бир архив фондида юзлаб, катталарида - минглаб йиғмажилдлар жамланган. Булардан керакли йиғмажилдлар танлаб олишда фонд рўйхатлари, йиғмажилд рўйхатларидан фойдаланиш мумкин. Ҳужжатлар йиғмажилдлар ичида сақланади. Архив йиғмажилди ўрганилиб, керакли ҳужжатдан кўчирма қилинаётганда қуйидаги қоидаларга эътибор бериш керак: ҳужжатдан кўчирма тўла, сўзма-сўз кўчирилади. Кўчирилган ҳужжатнинг бирор қисми тушириб қолдирилса, уч нуқта қўйилади, кўчирмага бирор сўз ёки жумла қўшиладиган бўлса, у квадрат қавс ичида ёзилади. Кўчирмадан олдин ҳужжат - тамғадаги маълумотлар, ҳужжатнинг сарлавҳаси, санаси ёзиб қўйилади. Шу билан бирга ҳужжатдаги резолюция, белги, муҳр кўчирмадан кейин ёзилади. Кўчирилган ҳужжатнинг охирида архив шифри кўрсатилади. Шундай қилиб, архивларда барча керакли фондлар, йиғмажилдлар, ҳужжатлар синчиклаб ўрганилади ва текчиирилаётган мавзуга оид зарур ҳужжатлар кўчириб олинади. Юқорида қисқача таърифланган манбалар ва бошқа турдаги манбалар (статистик материаллар, иловалар, эсдаликлар ва ҳоказо) ҳужжатлар тўпламини тайёрлашга асос бўлади. Ҳужжатларни эълон қилишга тайёрлаш. Архив ҳужжатларини эълон қилиш учун уларни танлаб олингандан кейин компьютер ёки машинкада уларнинг нусхаси тайёрланади. Уни чоп этишга тайёрлаш жараёнида архив ҳужжатида мавжуд бўлган имло хатолари тўғриланади, қисқартириб ёзилган сўзлар квадрат қавс ичида тўла ёзилади. Бу ишдаги асосий талаб архив ҳужжати мазмунини ўзгармаслигидир. Ҳужжатларда резолюция ва ҳар хил белгилар бўлса, улар тушириб қолдирилмайди, ҳужжатнинг асосий матнидан кейин берилади. Ҳужжатнинг охирида имзо бўлади. Имзони ўқиб, унинг эгаси исм-шарифини аниқлаб ёзиб қўйиш лозим. Мабодо уни ўқишнинг иложи бўлмаса «имзо» сўзи ёзилиб, имзонинг исми-шарифини ўқиб бўлмаганлиги ҳақида изоҳ бериб ўтилади. Ҳужжатларни археографик жиҳатдан расмийлаштириш. Ҳужжатга сарлавҳа ёзилади ва ҳужжатнинг архив шифри, манзили кўрсатилади. Ҳужжат сарлавҳасида унинг санаси, тури, номи, муаллифи, кимга қарата ёки кимга нисбатан ёзилгани (адресати), мазмуни кўрсатилади. Ҳужжатнинг охирида «легенда», яъни назорат-маълумотнома ёзилади. Бу қисмда архивнинг номи, шифри, яъни фонд номи, тартиб рақами, рўйхат рақами, йиғмажилд тартиб рақами, йиғмажилд варақлари, шунингдек ҳужжатнинг асл нусха, кўчирма эканлиги кўрсатилади. Ҳужжатнинг «легенда»си қуйидагича кўринишга эга бўлади: ЎзР МДА, 837-фонд, 2-рўйхат, 24-йиғмажилд, 10-12- варақлар. Асл нусха. Ҳужжатларни тўплам ичида жойлаштириш. Ҳужжатлар тўплам ичида даврийлик, мавзулар бўйича ёки бошқа белгилар асосида жойлаштирилади. Одатда тўплам мавзуларга бўлинган бўлади. Ҳужжатлар мавзулар ичида даврийлик тартибида жойлаштирилади. Ҳужжатлар тўпламининг илмий-маълумотнома аппарати. Тўплам илмий-маълумотнома аппаратида кириш. изоҳлар, ҳар хил кўрсатгичлар -исмлар, географик, предмет ва бошқалар мундарижа бўлади. 10-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ АРХИВИ ЖАМҒАРМАЛАРИНИ ТУРКУМЛАШ. ҲУЖЖАТЛАР ҚИММАТИНИ ЭКСПЕРТИЗА ҚИЛИШ РЕЖА: 1. ЎзР МАФ ҳужжатларини умумий туркумлаш. 2. Архивлар доирасида ҳужжатларни туркумлаш. 3. Фондларни архив биносида жойлаштириш. 4. Ҳужжатлар қимматини экспертиза қилиш Таянч тушунчалар: Археография - архив ҳужжатларини нашр қилишга тайёрлашнинг қоида ва усулларини ўргатадиган фан. Архив ҳужжати – архивда сақланадиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган, тегишли экспертиза асосида архив аҳамиятига молик деб топилган матнли, қўлёзма ва машинада ўқиладиган ҳужжат, овозли ва видеоёзувлар, кинотасма, фотосурат, фотоплёнка чизма, схема, харита, шунингдек турли моддий ашёлардаги ёзув. Архив иши назарияси ва амалиёти тўғрисидаги предмет "Архившунослик" фанининг таркибий қисмидир. Бу предмет архив ҳужжатларини ташкил қилишни, архив ташкилотлари ишининг илмий, амалий масалаларини ўз ичига олади. Унда давлат архивида доимий сақлаш учун ҳужжатларни ажратиб олиш, улар сақловини таъминлаш тамойил ва услублари, материалларни тўла сақлашни таъминловчи сақлаш усулларини, ҳужжатларнинг мазмуни тўғрисидаги маълумотномалар тизими, улардан атрофлича фойдаланиш, архив ташкилотлари ишини ташкил этиш ўрганилади ва илмий жиҳатдан ишлаб чиқилади. Бу ишларни ташкил қилишда тарихийлик, яъни масалаларга тарихий нуқтаи назардан ва кенг ёндашиш тамойилига асосланилади. Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди (ЎзР МАФ) таркибига 1917 йилдан олдинги давр ҳужжатлари, шунингдек совет ташкилотлари, идоралари, корхоналари фаолиятида юзага келган ҳужжатлар, ўзбек халқи маданияти, тарихи, санъати, адабиёти ва ёзма ёдгорликлари, илмий-техник ҳужжатлари, кино-фото-фоноҳужжатлар, плакатлар, варақалар, прокламация ва ҳоказолар киради. ЎзР МАФ ҳужжатларини туркумлаш (классификациялаш) уч босқични ўз ичига олади: 1) ЎзР МАФ ҳужжатларининг умумий туркуми; 2) архив доирасидаги ҳужжатлар туркуми; 3) архив фонди доирасидаги ҳужжатлар туркуми. Шундай қилиб, туркум объекти: биринчи босқичда ЎзР МАФ барча ҳужжатлари, иккинчи босқичда - маълум бир архивнинг ҳужжатлари ва учинчи босқичда эса, айрим архив фондининг ҳужжатлари бўлади. 1) ЎзР МАФ ҳужжатларини умумий туркумлаш. ЎзР МАФ ҳужжатларини туркумлаш давлат архивларига тўғри тақсимлаш мақсадида илмий гуруҳлашни назарда тутади. ЎзР МАФ ҳужжатлари қуйидаги асосий белгилари бўйича туркумлаштирилади ва натижада давлат архивлари тизими ташкил қилинади: 1) Маълум бир тарихий даврларга тегишли ҳужжатлар; 2) республика ва маҳаллий идораларга тегишли ҳужжатлар; 3) маълум бир вилоят, шаҳар ва туманларга тегишли ҳужжатлар; 4) давлат ва жамоат фаолиятининг маълум бир соҳаларига тегишли ҳужжатлар (масалан, адабиёт ва санъат, ҳарбий ва бошқа соҳалар); 5) ҳужжатларни тайёрлаш услуби ва техникаси белгиси бўйича туркумлаш. Маълум тарихий даврларга тегишли ҳужжатлар. Бу туркум белгисига асосланиб ЎзР МАФ ҳужжатлари уч гуруҳга - 1917 йилгача бўлган ҳужжатлар, совет ва мустақиллик даври ҳужжатларига бўлинган. Шу қоидага асосан кўп йиллар республикада махсус ЎзССР Марказий давлат тарихий архиви (МДТА), ЎзССР Октябр инқилоби марказий давлат архиви (ОИМДА) мавжуд эди. МДТАда республикадаги октябр тўнтаришидан олдинги барча архив ҳужжатлари сақланган. Вилоятлардаги октябрь тўнтаришидан олдинги барча архив ҳужжатлари ҳам шу архивда жамланган. ОИМДАда совет даври архив фондлари йиғилган. 1958 йили ҳар иккала архив ЎзР МДАга бирлашган ва ҳар иккала архив махсус бўлим ҳисобида сақланган. Ҳозирда мустақиллик даври ҳужжатлари ҳам ЎзР МДА да сақланмоқда. Республика ва маҳаллий ташкилотларга тегишли ҳужжатлар. Архив ҳужжатларини марказий ва маҳаллий аҳамияти бўйича тақсимлаш, республика идораларига ва маҳаллий идораларга тегишли ҳужжатларга ажратиш, тегишли давлат архивлари - республика, вилоят, шаҳар, туман архивларини ташкил қилишга асос бўлади. Республика идоралари ҳужжатлари марказий давлат архивларида, вилоят идоралари ҳужжатлари эса, вилоят давлат архивларида сақланади. Вилоят, шаҳар ва туманларга тегишли ҳужжатлар. Архив ҳужжатлари қайси ҳудудда - вилоят, шаҳар, туманда тузилган бўлса, ўша жойда сақланиши керак. Шу қоидага асосан Туркистон генерал-губернаторлиги, Туркистон АССР республика идоралари архиви Тошкентда пайдо бўлганлиги туфайли Тошкент шаҳрида сақланади ва архив фондларида Ўзбекистон тарихидан ташқари барча Ўрта Осиё республикалари ҳамда Қозоғистон тарихига оид ҳужжатлар ҳам бор. Давлат ва жамоат фаолиятининг маълум соҳаларига тегишли ҳужжатлар. Давлат ва жамоат фаолиятининг маълум бир соҳаларига тегишли архивлар ҳам бўлади. Бироқ, Ўзбекистон Республикасида ҳозир давлат ва жамоат фаолиятининг маълум соҳаларга тегишли давлат архивлари йўқ. Бошқа мамлакатларда бундай архивлар мавжуд. Масалан, Россияда Адабиёт ва санъат маркаьий давлат архиви, қуролли кучлар МДА, Марказий давлат ҳарбий-тарихий архиви ва ҳоказо архивлар бор. Ҳужжатларни тайёрлаш услуби ва техникаси. ЎзР МАФ ҳужжатлари таркибида илмий- техникавий ҳужжатлар, кино-фото-фоноҳужжатлар ва бошқа махсус ҳужжатлар бор. Шу сабабли ҳужжатларни тайёрлаш услуби ва техникаси бўйича туркумлаш зарур бўлди. Шу мақсадда Ўзбекистон Республикаси илмий-техникавий ва тиббиёт ҳужжатлари марказий давлат архиви ҳамда ЎзР кино-фото-фоноҳужжатлари марказий давлат архиви ташкил этилган. 2) Архивлар доирасида ҳужжатларни туркумлаш. Архивлар доирасида ҳужжатлар архив фондлари бўйича туркумлаштирилади. Архив фонди - бу маълум ташкилот, идора, корхона ёки айрим шахс фаолияти натижасида вужудга келган архив ҳужжатларидир. Архив фондлари ҳажми жиҳатдан катта ёки кичик бўлиши мумкин. Масалан, 1-15та йиғмажилдидан иборат архив фонди ҳам бўлиши мумкин. Масалан, МДАда Сирдарё, Самарқанд, Фарғона вилоятлари айрим волостлар қозиларининг архив фондларида 1-З тадан йиғмажилд бор, холос. Шунингдек, Туркистон генерал-губернатори девонхонаси фондида 30 мингдан ортиқ йиғмажилд бор. Лекин ушбу архив фонди шундай катта бўлишига қарамай, у битта фонд деб ҳисобланади. 3) Архив фонди доирасида ҳужжатларни туркумлаш. Архив фонди доирасида ҳужжатлар йиғмажилдлар бўйича туркумлаштирилади. Архив фонди шу фондни ташкил қилган идора фаолият кўрсатган даврни, яъни ташкил қилинган кундан то тугатилган кунгача бўлган ҳужжатларни ўз ичига олади. Архив фондига архив коллекцияси ҳам киради ва фонд ўрнида ҳисобга олинади. Архив коллекцияси архив фондига ўхшаб бир идора ҳужжатлари эмас. Коллекцияда бир неча идора ҳужжатлари бўлиши мумкин. Коллекция - маълум бир турдаги ҳужжатлар йиғиндисидир. Масалан, ЎзР МДАда Вақфномалар коллекцияси ва Фронтдан келган хатлар коллекцияси сақланади. 4) Фондларни архив биносида жойлаштириш. Архив биносида архив фондларини жойлаштиришда уларнинг ўзаро боғлиқ жиҳатлари ҳисобга олинади. Масалан, ЎзР МДАда 1917 йилдан олдинги архив фондлари алоҳида сақланади. Совет даври архив фондлари ҳам маълум тартибда сақланади. Масалан, олий давлат орган (идора)лари фондлари бир жойда, саноат, қишлоқ ҳўжалиги, маданият ва хоказо соҳалар бўйича ҳужжатлар эса, алоҳида сақланади. Ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилишни умумий қоидалари. Ҳужжатларни экспертиза қилишдан мақсад уларнинг муддатини аниқлаш ва давлат архивида сақлаш учун танлаб олишдир. Давлат архивларида сақлаш учун илмий, амалий аҳамиятга эга бўлган ва келажакда тарихчилар томонидан тарихий асарлар ёзиш учун фойдаланиладиган ҳужжатлар танлаб олинади. Хўжалик идораларининг амалий, кундалик иши учун вақтинча, масалан, 1-15 йил керак бўладиган ҳужжатлар муддати битганидан кейин йўқ қилинади. Ҳужжатлар экспертизаси ўтказилишининг, яъни ҳужжатларни илм ва фан учун керак ёки керак эмас ҳужжатларга ажратишнинг қоидалари бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 1. Экспертиза ўтказишда ҳужжатлар мазмунининг аҳамияти ҳисобга олинади. 2. Архив фондини ташкил қилган идоранинг аҳамияти ҳам экспертиза ўтказишда муҳимдир. Масалан, Маданият ишлари вазирлиги ёки почта бўлими ва уларнинг фаолияти натижасида вужудга келадиган ҳужжатлар аҳамияти, ўз-ўзидан маълумки, бир хил эмас. 3. Ҳужжатларнинг пайдо бўлган вақти, жойи ва воқеанинг аҳамияти. Масалан, Бухоро, Хива, Қўқон хонликлари тарихига оид хўжалик ҳужжатлари ҳам уларнинг вужудга келган вақти, ўрта асрга оидлиги ҳисобга олиниб, архивда сақлаш учун қолдирилади. Кейинги даврда вужудга келган худди шундай ҳужжатлар иккинчи даражали сифатида йўқ қилинади. 4. Ҳужжатнинг қайси муаллифга тегишли эканлиги. Буюк шахсларга тегишли ҳужжатлар, масалан, Амир Темур, Улуғбек, Навоий ёки шўролар даври ёзувчиларидан А.Қодирий, Фитрат ва бошқаларга тегишли ҳар қандай ҳужжат хаттоки иккинчи даражалилари ҳам, архивда сақлаш учун ажратилади. 5. Маълумотнинг такрорланиши. Қарор, буйруқ, ҳисобот, йўриқнома ва бошқа ҳужжатлар бир неча идораларда такрорланади. Бундай ҳолда шу ҳужжатни тайёрлаган идора ҳужжати қолдирилиб, бошқа идоралардаги худди шундай ҳужжатлар такрорланганлиги учун йўқ қилиниши мумкин. Қарор, буйруқ ва бошқа ҳужжат бир архив фондида асл нусха ва бир неча кўчирма ҳолида такрорланса, асл нусха танлаб олинади, қолганлари йўқ қилинади. 6. Архив фонди ҳужжатларининг қандай даражада сақланганлиги. Фондда ҳамма керакли ҳужжатлар тўла сақланмаган бўлса, йўқ қилиниши керак бўлган иккинчи даражали, ҳужжатлар ҳам архивда сақлаш учун қолдирилади. Масалан, идораларнинг йиллик режаси, ҳисоботи йўқ бўлса, чораклик ёки ойлик режа, ҳисоботлари уларнинг ўрнига қолдирилади. 7. Ҳужжатларнинг аҳволи ҳам ҳисобга олинади. Ёмон сақлаш ёки табиий офат натижасида ҳужжатларнинг ўқиб бўлмайдиган даражага келиб қолганлиги, қоғознинг чириб, ёзувларнинг ўчиб кетганлиги ва бошқа ҳолларда иккинчи даражали ҳужжатларнинг йўқ қилмай, сақлаб қолиш талаб қилинади. 8. Ҳужжатларнинг ёзилган материали, тили ва бадиий хусусиятлари. Ҳужжатнинг мазмуни иккинчи даражали сақлашга арзимас бўлса дам, лекин қимматли расмлар чизилган бўлса, ёки қоғозга эмас, терига ва бошқа асосга ёзилган бўлса архивда сақлаш учун қолдирилиши керак бўлади. Идоравий архивларда экспертиза ўтказилиши. Идора бўлимлари иш юритиш ҳужжатларини 2-3 йил ўтганидан кейин идоравий архивга топширадилар. Бу архивда доимий ва вақтинча сақланадиган ҳужжатлар жамланади. Давлат архивида доимий сақланадиган қимматли ҳужжатларни топшириш учун ҳужжатлар экспертизаси ўтказилади. Бу ишга ижодий ёндашиш талаб қилинади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, архив фондлари таркибидан келиб чиқиб, айрим ҳолларда вақтинча сақланадиган иккинчи даражали ҳужжатларни ҳам доимий сақлаш учун қолдиришга тўғри келади. Экспертиза ҳужжатларни сақлаш муддати кўрсатилган тегишли Рўйхат (Перечень) асосида ўтказилади. Ҳужжатларни сақлаш муддатлари кўрсатилган рўйхатлар. Ҳужжатларнинг сақлаш муддатини аниқлаш жуда мураккаб иш, шунинг учун республика ташкилотлари, одатда вазирликлар, юқори малакали мутахассислар ҳужжатларни сақлаш муддатларини белгилаб қўядилар. Бу маълумотнома ҳужжатларни сақлаш муддати кўрсатилган Рўйхат деб аталади. Бу рўйхатлар тўплам шаклида кўпайтирилиб барча тегишли идораларга, архивларга тарқатилади. Улар давлат идораларининг айрим соҳалари, халқ хўжалиги корхоналарининг тармоқлари бўйича ҳам бўлади. Масалан, ҳар бир вазирлик, давлат қўмитаси ва бошқа идора ўз соҳасидаги ҳужжатларни сақлаш муддатини белгиловчи Рўйхат ишлаб чиқиши керак. Бундай Рўйхатлар идоравий архивларда давлат архивлари томонидан экспертиза ўтказилишини осонлаштиради. Шу Рўйхатларга қараб ҳужжатлар экспертизаси ўтказилади, яъни улар доимий ва вақтинча сақланадиган ҳужжатларга ажратилади. Доимий сақланадиган ҳужжатлар идоравий архивлардан, яъни вақтинча сақловчи жорий архивдан давлат архивига топширилади. Ҳужжатлар қимматдорлиги экспертизасн ўтказишни ташкил қилиш ва экспертиза- текширув комиссиялари. Ҳужжатлар экспертизасини ўтказиш учун идораларда экспертиза комиссияси (ЭК) тузилади. Бу комиссия идоравий архивга алоқадор ходимлардан идора бошлиғининг буйруғига асосан ташкил қилинади. Улар ҳужжатлар экспертизасини, яъни ҳужжатларни сақлаш муддатини рўйхат ёрдамида ва экспертиза қоидаларига асосан аниқлашади. Доимий сақланадиган ҳужжатлар учун алоҳида рўйхат тузилади. Сақлаш муддати тугаган, иккинчи даражали ҳужжатлар йўқ қилишга ажратилади. Йўқ қилиниши керак бўлган бу ҳужжатлар учун махсус далолатнома тузилади.Доимий сақланадиган ҳужжатлар рўйхати давлат архиви ҳузурида мавжуд бўлган эксперт-текширув комиссияси (ЭТК) га тасдиқлаш учун топширилади. Бу текширув комиссияси юқори малакали архивчиларидан тузилган бўлади. ЭТК доимий сақланадиган ҳужжатлар рўйхатини синчиклаб ўрганиб, таҳлил қилиб чиқади. Хатоларга йўл қўйилган бўлса, тасдиқламай, уларни бартараф этишни талаб қилади. Масалан, архив фонди тўла сақланмаган бўлса, иккинчи даражали ҳужжатларни ҳам доимий сақланадиган ҳужжатлар рўйхатига ўтказишни талаб қилади. Давлат архивининг ЭТКлари экспертиза қоидалари нуқтаи назаридан келиб чиқиб, идора эксперт комиссияси (ЭК) архив рўйхатини тасдиқлайди. Домимий сақланадиган ҳужжатлар архив рўйхати ЭТК томонидан тасдиқлангандан кейин идора бошлиғи сақлаш муддати тугаган ҳужжатлар далолатномасини тасдиқлаб йўқ қилиши мумкин. Шундай қилиб, идоралар ўз ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқига эга эмас. Бундай ҳуқуқ фақат давлат архивларига берилган. СЕМИНАР МАВЗУЛАРИ 1-МАВЗУ: АРХИВШУНОСЛИК ФАНИ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ. ҚАДИМГИ ДУНЁ АРХИВЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ РЕЖА: 1.Архившунослик фанинг мақсад ва вазифалари 2.Архивларнинг ташкил топиш тарихи 3.Архивларнинг жамиятда тутган ўрни Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 2-МАВЗУ: ЎРТА ОСИЁ ХОНЛИКЛАРИДА АРХИВ ИШИ РЕЖА: 1.Бухоро хонлиги ва амирлигида архив иши 2.Хива хонлигида архиви тарихи 3.Қўқон хонлиги архиви Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 3-МАВЗУ: ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДА АРХИВ ИШИ (1865-1917) й. РЕЖА: 1. XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида архив иши. 2.Туркистон ўлкасида нашриётларнинг пайдо бўлиши. 3. Туркистон ўлкасида Ягона Давлат Архив Жамғармасининг ташкил қилиниши. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 4-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОНДА АРХИВ ИШИ (1917-1990)й РЕЖА: 1.Архивларни марказлаштириш. ЯДАФ фаолияти. 2.Марказий ва маҳаллий архив ташкилотларининг фаолияти. 3.Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистонда архив иши. 4.Урушдан кейинги даврда Ўзбекистонда архив иши (1946-1990 йиллар). Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 5-МАВЗУ: МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКСИТОНДА АРХИВ ИШИ РЕЖА: 1.Мустақил Ўзбекистонда архивлар фаолияти 2.Архив тўғрисидаги ислоҳотларнинг аҳамияти 3.Архивларнинг жамиятдаги ўрни Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 6-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРХИВИ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ РЕЖА: 1.Ўзбекистон Марказий давлат архиви ташкил этилиши 2.Марказий Давлат архивининг бўлиши 3.МДА тарихий аҳамияти Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 7-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КИНО-ФОТО-ФОНО-ҲУЖЖАТЛАРИ ДАВЛАТ АРХИВИ РЕЖА: 1.Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоно-ҳужжатлар давлат архивининг ташкил этилиши 2.ЎзРКФФ Архивдаги Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги фото суратлар 3.Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоно ҳужжатлари архивидаги тарихий кинолар Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 8-МАВЗУ: ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИ АРХИВИ РЕЖА: 1.Ғарбий Европада архив иши 2.Шимолий Европада архив иши 3.Жанубий Европада архив иши Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 9-Мавзу: ОСИЁ ДАВЛАТЛАРИ АРХИВЛАРИ ВА УЛАРДАГИ ЎРТА ОСИЁ ХОНЛИКЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР РЕЖА: 1.Осиёдаги дасталабки архивлар 2.IX-XII асрлар Ўрта Осиёдаги архивлар. 3.Осиё давлатларидаги архивларининг хонликлар ҳақидаги маълумотлари Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 10-МАВЗУ: ЎРТА ОСИЁ ВА КАВКАЗОРТИ ДАВЛАТЛАРИНИНГ АСОСИЙ АРХИВЛАРИ РЕЖА: 1.Ўрта Осиё давлати архивлари 2.Арманистон давлати архиви 3.Грузия давлати архиви 4.Озарбойжон давлати архиви Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 11-Мавзу: АРХИВ КАТАЛОГИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ. АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ТАВСИФЛАРИ, ДАВЛАТ АРХИВЛАРИНИНГ ЙЎЛ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТУЗИ ВА УЛАРНИ НАШРГА ТАЙЁРЛАШ РЕЖА: 1.Давлат архивлари бўйича йўл кўрсаткичлари 2.Давлат архивларининг тўлдириш манбалари 3.Ўзбекистон Республикаси архив ташкилотлари ишини ташкил қилиш 4.Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви ва унинг фаолияти 5.Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги каталоглар. 6.Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивларидаги XX асрнинг бошларидаги сиёсий, маданий аҳволга оид маълумотлар Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. 12-МАВЗУ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АРХИВ ТАШКИЛОТЛАРИ ИШИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ РЕЖА: 1.Архив фондларни бутлаш. 2.Ҳужжатларни ҳисобга олиш. 3.Ҳужжатлардан фойдаланиш шакллари. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Алимов И. А., Бўтаев А., Архившунослик.-Т., 1997. 2. Алимов И. Архившунослик. –Андижон. , 2006. 3. Жумаев У. Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи, Ўзбекистоннинг асосий архивлари. –Т., 2010. 4. Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 15 июндаги “Архив иши тўғрисидаги ” Қонуни. 5. Архивлар иши тўғрисида Олий Мажлис қонуни. 1999 йил 15 апрель. 6. Азаров. А. И., Брежестовская. Н. В. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1971. 7. Дременев Д. А. Государственные архивы и архивное дело в союзных республиках. -М., 1972. 8. Козлитин И. П. Государственные архивы республик Средней Азии. -М., 1961. 9. Крайская Ж. В. Организация архивного дела. -М., 1980. 10. Мадковский. И. Л. Очерки по истории архивного дела. -М, 1960. 11. Мухсинова. К. Опыт работы по упорядечению фонда «Кушбеги эмира Бухарского». Научно- методический бюллитень Архивного управления. МВД. 1975, №3. 12. Митяев. К. Г. История и организация делопроизводства. -М.,1959. 13. Митяев К. Г. Составление и изготовление документов в учреждениях. Вопросў архивоведения 1962, №5. 14. Остонова Г. Бухоро давлат ўлчов бирлигига доир ҳужжатлар. (XIX аср иккинчи ярми-XX аср бошлари). Ўзбекиситонда ижтимоий фанлар. 2002. №6. 72-75 б. 15. Справочник по архивному делу в Узбекистане (1918-68гг) Составители Алимов А. И., Мирзабева. А. А., Вайс, М. Л. и др. -Т., 1970. 16. Справочник по фондам Государственного архива г. Т, Под. ред Остроумовой. Д. Г. –Т., 1992. ТЕСТ САВОЛЛАРИ Хива хонлигига оид хужжатлар дастлаб ким томонидан топилган? П.П.Иванов; Я.Гуломов; Р.Касбербанов; В.А.Бартольд Қоракалпоклар тарихига оид Хива хонлари архивидаги хужжатларда асосан кайси мавзуларга тааллукли булган? Чорвачилик ва закот коракалпокларнинг этник таркиби казув ишлари ер эгалиги ва солик XIX асрнинг 40-йилларидан 1917 йилгача булган даврга оид коракалпоклар тарихига оид нечта хужжат илмий шархланган. 43 та 51 та 45 та 47 та Ун турт уруг коракалпоклари Хива хонлигининг каерида яшаган? Хонликнинг шимоли-шаркида Чимбойда Хонлик жануби-гарбида Нукус Кунгиротда XIX аср 1-ярмида ун турт коракалпокларининг экин майдони ва чорва бокиладиган ерлари тахминан неча танобни ташкил этган? 230 000 170 000 210 000 250 000 150 000 ФИ-125, ОП 1-хужжатига кура коракалпокларга кандай ер эгалиги мавжуд эди? кабила-уруг ерлари, шерик ва хусусий Жамоа, хон, хусусий Суюргол, танхо, вакф А ва В жавоб тугри Хусусий, девоний, вакф Ун турт уруг коракалпокларига куйидаги уругларнинг кайси бири кирган? кирк, мансули, ойтака ктой, юз, баргун барча жавоб тугри куюн, оролбой, кайчили Ер улчови ва таксимлаш жараёнида кайси амалдор асосий ахамият касб этган? Девонбеги кушбеги Мехтар Раис Бий Қоракалпоклар Хива хонлигиниинг кайси хокимликларида асосан яшаганлар? Чуманой, Кунгирот, Хужайли Кухна Урганч, Кенегас, Корабойли Хива, Чуманай, Хужайли Мангит, Угре, Хива Урганч, Кушкупир, Гурлан «Салгут кесими» солигини кайси Хива хони жорий килган? Мухаммад Рахимхон 1 Мухаммад Рахимхон 2 Алихон Амир Хайдар Оллокулихон Тутун пули солик тизимига коракалпоклар качон утган? XIX аср 90-йиллар XIX аср 70-йиллар XIX аср 80-йиллар XIX аср боши XIX аср 60-йиллар Коракалпок хужаликлари нима деб номланган? чигарок алгут салгут Мулхи Боймон Коракалпоклар асосан чорвачиликнинг кайси тури билан шугулланганлар? корамолчилик йилкичилик куйчилик А ва В жавоблар тугри Туячилик XIX аср бошларида каракалпок чорвадорлари асосан кандай солик ундирилган? Закот Маена Бегар салгут Тулжори Уртахол коракалпок чорвадорининг неча бош корамоли булган? 20 дан 100 гача 100 дан 1000 гача 3 дан 7 гача 5 дан 20 гача 40 дан 200 гача Коракалпоклардаги маъмурий бошкарув тизимига кура кадхудолар кимга буйсунган? Оталикка Бекка Хокимга Раисга Бийга Коракалпоклар хужжатлари асосан кайси хатда ёзилган? Настаълик Девоний Шикаста Райхоний Сулс Коракалпок хужжатлари асосан кайси когозга ёзилган? оқ рус ёзув қоғози Самарканд когози Хинд қоғози Хитой когози Қўқон когози Ўзлаштирилган ерларни зўрлик билан тортиб олган Қорақалпоқ амалдори Эрназар оталик Абдулло бий Маткули бий Қанғли Абдибий Орзу Мухаммад Қоракалпок солик йигими масалаларида Амударё булими Хива хонлиги билан алока килган. Руслар асосан каерлардан солик йигишда кумаклаштирдилар? Толлик Соримойли Белтов Чурманой Кукузак Архив сузи кайси тилдан келиб чиккан хамда кандай маънони англатади? Лотин тилидан «хукумат биноси» Лотин тилидан «хужжатлар туплами» Лотин тилидан «хужжатлар тупланган бино» Инглиз тилидан «хужжатлар туплами» Француз тилидан «хужжатлар туплами» Узбекистон Марказий архиви качон ташкил этилган? 1931 йил 1943 йил 1971 йил 1993 йил Хозирги кунда Узбекистонда нечта давлат архивлари мавжуд? 27 та 28 та 26 та 29 та 30 та Куйидагилардан кайси бири архившуносликнинг вазифаси хисобланади? Хужжатларни туплаш ва саклашни таъминлаш Хужжатларни хисобга олиш ва уларнинг кимматини текширувдан утказиш Миллий маълумотнома аппаратини ташкил килиш 1,2,3 факат 1 ва 2 Афина давлат Архиви качон ташкил этилган? эр. Авв. IV асрда эр. Авв. V асрда эр. Авв. VI асрда эр. Авв. Асрда эр. Авв. VII асрда ХIII асрда Англияда 3 та йирик куроллик архиви мавжуд эди. Куйидаги жавоблардан кайси бири тугри аск эттирилган? Вестмнстер, Тауер, Капиллер Бристол, Капиллер, Глостер Бристол, Ноттингем, Бирмингем Бирменгем, Бристол, Капиллер Барча жавоблар тугри Бугунги кунда Европада йирик архивлар мавжуд. Куйидаги жавоблардан кайси бирида улар тугри берилган? Франция миллий архиви хамда Португалиядаги Парри ду Томбу архиви Венгриядаги янги актлар архиви хамда Германия марказий архиви Португалиядаги Торри ду Томбу архиви хамда Венгриядаги янги актлар архиви 1,2,3 2,3 Куйидаги архивлардан кайси бири урта асрларга тегишли эканлигини аникланг? Монтекачсино ва Фарфо архиви Молога ва Сен Галми архиви Кардова ва Томда архиви Сен-Жермен ва Женева архиви Флоренция ва Венеция архиви Франция миллий архиви кайси йилларда ташкил этилган? 1789-1790 йй 1802-1805 йй 1802-1807 йй 1805-1810 йй 1808-1810 йй Куйидагилардан кайси бири Узбекистон Республикаси Давлат Архиви Жамгарма хужжатларини туркумлашга киради? Узбекистон Республикаси архив доирасидаги хужжатларни туркумлаш Архив хужжатларидан ташкаридаги хужжатларни туркумлаш Узбекистон Республикаси Давлат Архив жамгармалари хужжатларини маълум бир кисмини туркумлаш 1 ва 3 Тугри жавоб берилмаган Архив каталоглари нечта гурухга булинади ва улар кайсилар? 2 гурухга – Мантикий ва Алфавитли 3 гурухга – Мантикий, Ижтимоий ва Маданий 3 гурухга – Мантикий, Ижтимоий ва Диний 3 гурухга – Мантикий, Маданий ва Диний 4 гурухга – Мантикий, Ижтимоий, Маданий ва Диний Куйидаги вилоят архивларидан кайси бири бир йилда ташкил этилган? Андижон ва Сирдарё вилоят архивлари Фаргона ва Хоразм вилоят архивлари Навоий ва Жиззах вилоят архивлари Бухоро ва Самарканд вилоят архивлари Сурхондарё ва Кашкадарё вилоят архивлари Узбекистон Республикасида жойлашган вилоят архивларидан кайси бири дастлаб ташкил этилган? Бухоро вилоят архиви Андижон вилоят архиви Сурхондарё вилоят архиви Сирдарё вилоят архиви Навоий вилоят архиви Тошкент вилояти давлат архиви качон ташкил этилган? 1940 йил 1941 йил 1939 йил 1936 йил 1942 йил Куйидаги вилоят архивларидан кайси бири сунгги булиб ташкил этилган? Навоий вилоят архиви Сирдарё вилоят архиви Бухоро вилоят архиви Жиззах вилоят архиви Урта асрларда жуда машхур булган Сен-Семан архиви каерда жойлашган? Испанияда Францияда Англияда Германияда Португалияда 1942 йил Урта Осиё ва Козогистон Республикаси архив ходимларининг йирик кенгаши булиб утган жойни аникланг? Тошкент Остона Бишкек Ашхабот Душанбе Узбекистон Республикаси кинофотофоно хужжатлари архиви качон ташкил этилган? 1943 йил 1942 йил 1941 йил 1945 йил Кадимги Нина-Иштар ибодатхонаси архиви каерда жойлашган? Урда Ниневияда Лагашда Уммада Месопотамия архив конунларини икки кисмга булиш мумкин: Аккад, Шумер. Куйидаги конунлардан кайси бири Аккад конунига тегишли? Урта Ассур конуни Урук – Агуна конуни Ур-Намму конуни Липит Истар конуни Марказий Осиёда архив качон пайдо булган? Ёзув билан бир вактда Нутк ривожланган даврда Деворий коятош суратлари пайдо булган даврда Олов кашф килиниши билан бир вактда Сопол буюмлар ясала бошланган даврда Урта Осиёда III-IV асрга тегишли хужжатлар каердан топилган? Хоразмшохларга тегишли Тупроккалъа харобаларидан Сугдиёна давлатининг Муг тоги харобаларидан Самарканд атрофидаги Омонкутон манзилгохидан Тошкентнинг шимолидаги Коратов тогидан Барча жавоблар тугри НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 1. Архившунослик фани ва унинг вазифалари. 2. Қадимги Дунё архивлари ва уларнинг ташкил топиши 3. Қадимги Шарқ давлатлари архивлари. 4. Қадимги Юнонистон архивлари. 5. Қадимги Рим архивлари. 6. Ғарбий Европадаги архивлар. 7. Қадимги дунё архивларидаги асосий ҳужжатлар. 8. Ўрта Осиёдаги дасталабки архивлар. 9. IX-XII асрлар Ўрта Осиёдаги архивлар. 10. Қўқон хонлиги архив ҳужжатлари ва уларнинг ўрганилиши. 11. Бухоро амирлиги архиви. 12. Хева хонлиги архиви. 13. Ўрта Осиё хонликларида архив иши 14. Туркистон ўлкасида архив иши (1865-1917) 15. Ўзбекистонда архив иши (1917-1990) 16. Мустақил Ўзбекистонда архив иши 17. Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архиви ва унинг фаолияти 18. Ўзбекистон Республикаси Кино-фото-фоно-ҳужжатлари Давлат Архиви 19. Европа давлатлари архивлари. 20. ЎзР МДА Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги ҳужжатлар 21. ЎзР МДА Туркистон генерал губернаторлиги канцелярияси жамғармасидаги ҳужжатлар. 22. Архив каталоги ва уларнинг турлари. Архив ҳужжатларининг тавсифлари, давлат архивларининг йўл кўрсаткичларини тузиш ва уларни нашрга тайёрлаш 23. Ўзбекистон Республикаси архив ташкилотлари ишини ташкил қилиш 24. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви ва унинг фаолияти 25. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги каталоглар. 26. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивларидаги XX асрнинг бошларидаги сиёсий, маданий аҳволга оид маълумотлар 27. Архив ҳужжатлари матнини танлаш. 28. Археографиянинг предмети, мақсад ва вазифалари 29. Ҳужжатларни нашр қилишнинг тарих фанининг ривожланишида тутган ўрни. 30. Ҳужжатларни йиғиш ва танлаш усули. 31. Мавзу бўйича ҳужжатлари ўрганиладиган давлат архивлари ва уларнинг фондлари рўйхатини тузиш. 32. Давлат архивларида экспертиза-текшириш комиссиясини тузилиши ва унинг вазифалари. 33. Идора архивларида экспертиза ўтказиш тартиби. 34. Архивларни ҳужжатлар билан тўлдириш ОРАЛИҚ НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 1. Архившунослик фани ва унинг вазифалари 2. Ўзбек давлатчилиги тарихини ёритишда архив маълумотларининг аҳамияти. 3. Бухоро амирлиги қушбегиси фонди. 4. Хева хонлиги архиви. 5. Ўзбекистон мустақилликнинг дастлабки йилларида архив тизимининг қайта курилиши ва ривожланиши. 6. Архивларни техник таъминлаш ва фойдаланиш воситаларини такомиллаштириш. 7. Узбекистон архивларининг халкаро алоқалари. 8. Архившунос мутахассисларни тайёрлашда Ўзбекистон Миллий университети тарих факультетининг ўрни. 9. ЎзР МДА Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги ҳужжатлар 10. ЎзР МДА Туркистон генерал губернаторлиги канцелярияси жамғармасидаги ҳужжатлар. 11. Архив фонди. 12. Архив ҳужжатларини йиғиш ва танлаш усули. 13. Идора архивлари ва уларда ҳужжатларни ҳисобга олиш. 14. Мустақиллик йилларида Архившунослик фанига оид илмий тадқиқотларнинг олиб бриши. 15. Ўрта Осиё хонликларида архив иши. 16. Бухоро амирлиги қушбегиси фондида амирликдаги иқтисодий масалаларга оид ҳужжатлар. 17. Европа давлатларидаги тарихий ҳужжтлар архивлар тўғрисида маълумот беринг. 18. Европа давлатларидаги илмий-техникавий архивлар тўғрисида маълумот беринг. 19. Европа давлатларидаги қироллик архивлари тўғрисида маълумот беринг. 20. Қозоғистон Марказий Давлат архивида XX аср бошларидаги маданий ҳаёт ҳақидаги маълумотлар. 21. Ўрта Осиё давлатлари архив фондларининг Ўзбекистон тарихини ёритишдаги ўрни. 22. Россия Федерацияси Давлат архивларида Ўрта Осиё маданиятига оид ҳужжатлар. 23. Фуқароларга архив маълумотномасини бериш. 24. «Универсал ўнлик классификация»си. 25. Архив фонди таърифининг асосий қисмлари. 26. Идора архивларининг вазифалари. 27. Архив ҳужжатлари матнини танлаш. 28. Архив коллекцияси. 29. Қадимги Шарқ давлатлари архивлари. 30. Қадимги Юнонистон архивлари. 31. Қадимги Рим архивлари. 32. Қадимги дунё архивларидаги асосий ҳужжатлар. 33. Ўрта Осиёдаги дасталабки архивлар. 34. IX-XII асрлар Ўрта Осиёдаги архивлар. 35. Қўқон хонлиги архив ҳужжатлари ва уларнинг ўрганилиши. 36. Бухоро амирлиги архиви. 37. Хева хонлиги архиви. 38. XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида архив иши. 39. Ўзбекистон Марказий давлат архиви ва Ўзбекистон Марказий тарих архиви ташкил этилиши 40. Ўзбекистонда 1941-90 йилларда архив иши 41. Ўзбекистон кино-фото-фоно-ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил қилиниши 42. Мустақил Ўзбекистонда архив иши 43. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви ва унинг фаолияти 44. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги каталоглар. 45. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивларидаги XX асрнинг бошларидаги сиёсий, маданий аҳволга оид маълумотлар 46. Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоно ҳужжатлари архивидаги тарихий кинолар 47. Каталогларни архив ҳужжатларидан кенг фойдаланишдаги аҳамияти. 48. Архив ҳужжатларининг тавсифлари, давлат архивларининг йўл кўрсаткичларини тузиш ва уларни нашрга тайёрлаш 49. Фонд бўйича тавсиф тузишда фондни ташкил қилган идоранинг ўрни. 50. Тавсифларда ҳужжатларга тавсиф бериш усули. 51. Архив фондлари бўйича тўла йўл кўрсаткич ва унда ҳар бир фондга таъриф берилиши. 52. Йўл кўрсаткичларининг тузилиши тартиби, уларни ишлаб чиқариш. 53. Архив фонди таърифининг асосий қисмлари. 54. Йўл кўрсаткичларини нашр қилиш. 55. Ўзбекистон Республикаси архив ташкилотлари ишини ташкил қилиш 56. Республика ва маҳаллий давлат архивлари. 57. Архив ташкилотларига раҳбарлик қилиш ва уларнинг фаолиятини назорат қилиш. 58. Архив ташкилотлари ишини текшириш. 59. Идора иш юритувида ҳужжатларни ташкил қилинишига ва маҳкама архивлари ишига ташкилий-услубий раҳбарлик қилиш ва назорат қилиб борилиши. 60. Идора архивларининг вазифалари. 61. Архив ташкилотлари ишини режалаштириш ва ҳисобот бериш. 62. Архив ташкилотларида илмий-тадқиқот ва услубий ишларни ташкил қилиш. 63. Археография. Нашр учун мавзу танлаш 64. Археографиянинг предмети, мақсад ва вазифалари 65. Ҳужжатларни нашр қилишнинг тарих фанининг ривожланишида тутган ўрни. 66. Ҳужжатларни йиғиш ва танлаш усули. 67. Мавзу бўйича ҳужжатлари ўрганиладиган давлат архивлари ва уларнинг фондлари рўйхатини тузиш. 68. Ўзбекистон Республикаси ДАФ ҳужжатлари классификациясининг асосий белгилари 69. Архив доирасида ҳужжатларни архив фондлари бўйича классификация қилиниши. 70. Архив фондининг таърифи. 71. Архив доирасида ҳужжатларни туркумлаш ишларининг муҳим омиллиги. Архив ишининг таркиби. 72. Ҳужжатлар қийматини экспертиза қилиш. 73. Давлат архивларида экспертиза-текшириш комиссиясини тузилиши ва унинг вазифалари. 74. Идора архивларида экспертиза ўтказиш тартиби. 75. Архивларни ҳужжатлар билан тўлдириш 76. Республика архивларининг ҳозирги тармоғи. 77. Идора архивлари. 78. Республика давлат архивларини тўлдириш ишини ташкил қилиш. 79. Ҳужжатларни ҳисобга олиш. 80. Ҳисоб ҳужжатларининг турлари ва уларни давлат архивларида олиб бориш қоидалари. 81. Идора архивларида ҳужжатларни ҳисобга олиш ва асосий ҳисоб ҳужжатлари. ЯКУНИЙ НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 1. Архившунослик фани ва унинг вазифалари 2. Қадимги Шарқ давлатлари архивлари. 3. Қўқон хонлиги архив ҳужжатлари ва уларнинг ўрганилиши. 4. Ўзбекистон кино-фото-фоно-ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил қилиниши. 5. Ўзбекистон Марказий тарих архивининг ташкил этилиши. 6. Ўзбекистон касаба союз ҳаракати Марказий архивининг ташкил қилиниши. 7. Ўзбекистон Марказий ҳарбий архивининг ташкил қилиниши. 8. XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида архив иши. 9. Туркистон ўлкасида Ягона Давлат Архив Жамғармасининг ташкил қилиниши. 10. Ўзбекистонда 1941-60 йилларда архив иши. 11. Ўзбекистонда 1960-90 йилларда архив иши. 12. Кавказорти давлатлари архивларининг ўзбек давлатчилиги тарихини ёритишдаги аҳамияти. 13. Россия Федерацияси Давлат архиви 14. Архив феҳристи. 15. Архив каталоглари ва турлари. 16. Архив ҳужжатларининг тавсифи. 17. Йўл кўрсаткичларининг тузилиши тартиби. 18. Археография ва унинг вазифалари. 19. Республика ва маҳаллий давлат архивлари. 20. Архив ҳужжатларини нашр қилиш. 21. Ўзбекистон Республикаси архив ташкилотларининг тизими ва вазифалари. 22. Ўзбекистон Республикаси Давлат Архив фонди таркиби. 23. Архив ҳужжатлари ҳужжатлари классификациясининг асосий белгилари. 24. Ҳужжатлар қийматини экспертиза қилиш. 25. Архив коллекцияси 26. Архив каталоги ва уларнинг турлари 27. Тартибий каталог ва унинг гуруҳлаш схемаси. 28. «Универсал ўнлик классификация»си 29. XX асрнинг 20-40 йилларида Ўзбекистонда архив иши тарихи. 30. Ўзбекистон Республикаси Давлат Архиви фондлари ҳужжатларидан фойдаланишни ташкил этиш 31. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги тарихий ҳужжатлар. 32. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивдаги Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги ҳужжатлар. 33. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги Туркистон генерал губернаторлиги канцелярияси жамғармасидаги ҳужжатлар. 34. Ўзбекистон Республикаси архив бош бошқармаси (Бош архив) ва Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоят архив бўлимлари. 35. Ўзбекистон Тиббиёт ва Техник ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил этилиши 36. Қадимги Шарқ архивларида сақланган ҳужжатларининг асосий матнлари. 37. Давлат архивлари бўйича йўл кўрсаткичлари 38. Давлат архивларининг тўлдириш манбалари. 39. Архив ҳужжатларининг тавсифини тузишнинг мақсади ва уларнинг турлари. 40. Ўзбекистон ДАЖ ҳужжатларини туркумлаш 41. Ўзбекистон Республикаси Давлат Архив фонди (ДАФ) таркиби. 42. ДАФ ҳужжатлари классификациясининг босқичлари. 43. Ўзбекистон Республикаси архив ташкилотларининг тизими ва вазифалари. РЕФЕРАТ МАВЗУЛАРИ 1. Ўрта Осиёдаги дасталабки архивлар. 2. IX-XII асрлар Ўрта Осиёдаги архивлар. 3. Қўқон хонлиги архив ҳужжатлари ва уларнинг ўрганилиши. 4. Бухоро амирлиги архиви. 5. Хева хонлиги архиви. 6. Ўзбекистон кино-фото-фоно-ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил қилиниши 7. Мустақил Ўзбекистонда архив иши 8. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви ва унинг фаолияти 9. ЎзРКФФ Архивдаги Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги фото суратлар 10. Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоно ҳужжатлари архивидаги тарихий кинолар 11. Европа архивларидаги ўзбек давлатчилиги тарихига оид ҳужжатлар, манбалар ва бугунги кунда уларни тадқиқ қилиш 12. Кавказорти давлатлари архивларининг ўзбек давлатчилиги тарихини ёритишдаги аҳамияти. 13. Архив фонди таърифининг асосий қисмлари. 14. Археография. Нашр учун мавзу танлаш 15. Археографиянинг предмети, мақсад ва вазифалари 16. Ҳужжатларни нашр қилишнинг тарих фанининг ривожланишида тутган ўрни. 17. Европа давлатларидаги иқтисодий архивлар тўғрисида маълумот беринг. 18. Архив коллекцияси 19. Архив каталоги ва уларнинг турлари 20. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги тарихий ҳужжатлар. 21. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивдаги Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти ҳақидаги ҳужжатлар. 22. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивидаги Туркистон генерал губернаторлиги канцелярияси жамғармасидаги ҳужжатлар. 23. Ўзбекистон Республикаси архив бош бошқармаси (Бош архив) ва Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоят архив бўлимлари. 24. Европа давлатларидаги асосий архивлар. 25. Ўзбекистонда архив иши (1917-1940 йиллар) 26. Ўзбекистон Тиббиёт ва Техник ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил этилиши 27. Қадимги Шарқ архивларида сақланган ҳужжатларининг асосий матнлари. 28. Давлат архивлари бўйича йўл кўрсаткичлари 29. Давлат архивларининг тўлдириш манбалари. 30. Архив ҳужжатларининг тавсифини тузишнинг мақсади ва уларнинг турлари. 31. Ўзбекистон ДАЖ ҳужжатларини туркумлаш 32. Ўзбекистон Республикаси Давлат Архив фонди (ДАФ) таркиби. 33. Ўзбекистон Марказий ҳарбий архивининг ташкил қилиниши. 34. XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида архив иши. 35. Туркистон ўлкасида Ягона Давлат Архив Жамғармасининг ташкил қилиниши. 36. Ўзбекистонда 1941-60 йилларда архив иши. 37. Ўзбекистонда 1960-90 йилларда архив иши. 38. Ўзбекистон Республикаси Давлат Архив фонди таркиби. 39. Архив ҳужжатлари ҳужжатлари классификациясининг асосий белгилари. МАЛАКАВИЙ БИТИРУВ ИШЛАРИ МАВЗУЛАРИ 1. Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоно ҳужжатлари архивидаги тарихий кинолар 2. Европа архивларидаги ўзбек давлатчилиги тарихига оид ҳужжатлар. 3. Ўзбекистон Тиббиёт ва Техник ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил этилиши 4. Осиё давлатлари архивлари ва улардаги Ўрта Осиё хонликларига оид маълумотлар 5. Қўқон хонлиги архив ҳужжатлари ва уларнинг ўрганилиши. 6. Ўзбекистон кино-фото-фоно-ҳужжатлари Марказий давлат архивининг ташкил қилиниши. 7. XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида архив иши. 8. Мустақил Ўзбекистонда архив иши МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ САВОЛЛАРИ 1. Археография фанининг ижтимоий, сиёсий ва маданий аҳамияти. 2. Археографиянинг архившунослик, иш юритиш, тарихшунослик, манбашунослик, палеография, тилшунослик фанлари билан боғлиқлиги. 3. Иш юритиш ҳужжатларини археографик нуқтаи назардан ўрганиш. 4. Ўрта асрларда китобат санъати. 5. Туркистон ўлкасида нашриётларнинг пайдо бўлиши. 6. 1917-1991 йилларда нашр ишлари. 7. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда ноширлик иши. 8. XIX асрда шарқшунослари томонидан Ўрта Осиё тарихига оид ҳужжатларнинг нашр қилиниши. 9. 1917-1990 йилларда олиб борилган археографик тадқиқотлар. 10. Архив ҳужжатларини нашрга тайёрлаш. Нашр режасини тузиш. 11. Мавзу ва матн тўғрисида тушунча. 12. Қўлёзмалар ва уларнинг турлари. 13. Матнни таҳрир қилиш 14. Мавзуига доир адабиётлар библиографиясини тузиш. 15. Нашр турлари. 16. Мавзули нашрларнинг хусусиятлари 17. Академик ва ўқув нашрлари. 18. Ҳужжатларни нашр учун танлаш 19. Матншунослик тушунчаси 20. Текстологик шартли белгилар 21. Матнни тайёрлаш 22. Асар матннининг қўшимча варианти. Асл матн 23. Кўрсаткичлар турлари (атамалар, географик номлар, исмлар кўрсаткичлари). 24. Ҳужжатларни нашрга археографик тайёрлаш. 25. Ҳужжатларни нашр қилиш шакллари. ГЛОССАРИЙ Археография – ёзма тарихий манбаларни нашр этиш назарияси ва методикаси билан шуғулланувчи ёрдамчи тарих фани. Архив жамғармалари каталоги – архив жамғармаси варақаларидан таркиб топган ҳамда архив жамғармаларининг марказлашган ҳисобини юритиш ва қидириш учун мўлжалланган рўйхат. Архив иши – жамият (давлат) нинг архив ҳужжатларини қабул қилиш, ҳисобга олиш, сақлаш ва улардан фойдаланишни ташкил этиш бўйича сиёсий, илмий, ҳуқуқий ва амалий томонларини қамраб олган фаолият соҳаси. Архив каталоги – архив маълумотномасининг, одатда, варақли тарздаги бир тури бўлиб, унда архивларнинг иккилачи ҳужжат ахбороти мавзулар, соҳалар ва ҳоказолар бўйича алифбо тартибида гуруҳларга ажратиб тузилади ҳамда у ёки бу турдаги каталог учун қабул қилинган ҳужжат ахборотининг таснифлаш чизмасига мувофиқ жойлаштирилади. Архив каталоги тури – мақсадли йўналиш ( архив рўйхати, архив каталоги, архив жамғармалари бўйича йўлкўрсаткич ва бошқалар), белгиларига кўра бирлаштирилган архив маълумотларининг жамламаси. Архив маълумотномаси – архивларнинг иккиламчи ҳужжат ахбороти қидирувини ( машина ёки механизмларсиз) олиб борадиган тизим ( архив рўйхати, арихв жамғармалари бўйича кўрсаткич, архив каталоги ва бошқалар). Архив паспорти – архив ҳужжатларига оид кўрсаткичлар, уларнинг сақланиш ҳолати ва шароити, илмий-маълумот аппарати ҳамда архив кадрлари таркиби ҳақидаги маълумотларни кўрсатувчи ва тасдиқловчи ҳисоб ҳужжати. Архив рўйхати – архив жамғармаси ( мажмуи), сақлов бирлиги мазмунини очишга қаратилган ва одатда улар тизимини мустаҳкамлайдиган, шунингдек ҳужжатлар сақлов бирлиги ҳисобини олиб бориш вазифасини ўтайдиган архив маълумотномасининг хили. Архив ҳужжати – архивда сақланадиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган, тегишли экспертиза асосида архив аҳамиятига молик деб топилган матнли, қўлёзма ва машинада ўқиладиган ҳужжат, овозли ва видеоёзувлар, кинотасма, фотосурат, фотоплёнка чизма, схема, харита, шунингдек турли моддий ашёлардаги ёзув. Архив ҳужжатлари кўргазмаси – архив ҳужжатдаридан фойдаланишни ташкил этиш тури бўлиб, маълум мавзудаги ҳужжатлар ( асл нусхаси ёки кўчирилган) нинг оммага намойиш этишга мослаб бадиий безатилган шакли. Архив хужжатлари тўплами – турли жамғарма тузвчилар фаолияти жараёнида пайдобўлган ва бир ёки бир неча белгиларга кўра бирлашган алоҳида ҳужжатлар йиғиндиси( МАЖ ҳисоб бирлиги) . Архив хужжатларини каталоглаш – бир тьурдаги архив ҳужжатларини маълум алифбо тартибида тузиш ва уни юритиш жараёни. Архив ҳужжатхоналарида ҳаво намлигини тартибга солиб туриш – архив ҳужжатхоналарида муайян намликдаги микроиқлимини барпо этиш мақсадида автоматик равишда ( кондиционер ёрдамида) ёки хоналарни шамоллатиш, қуритиш ва ҳавони намлаш йўли билан уларнинг ҳаво муҳитига таъсир этиш. Архив ҳужжатхонаси – архив ҳужжатларини сақлаш учун мослаб қурилган махсус бино ёки хона. Архивни жамлаш – йўналиши ва даражаси бўйича керакли ҳужжатлар билан архивни мунтазам тўлдириб бориш. Архивнинг доимий каталоги – архив каталогининг тури; унда архивларнинг иккиламчи ҳужжатлари ахбороти билимлар ҳамда жамият амалий фаолияти тармоқлари бўйича гуруҳланади, сўнгра мантиқий изчилликда жойлаштириладию Архивчи – архивда ҳужжатларни йиғиш, ҳисобини олиш, тавсифлаш, саўлаш ва улардан фойдаланиш билан шуғулланувчи ҳодим, мутахссис олим. Архившунослик – архив ишининг назарий, амалий, ҳуқуқий ва методик масалаларини ишлаб чиқувчи фан тармоғи. Вақф – мусулмон қонун-қоидаларига мувофиқ, давлат ва айрим кишилар томонидан диний муассаса, масжид, мадраса, хонақо ва мозорлар иҳтиёрига сотмаслик шарти билан ўтказилган ёки васият қилиб қолдирилган мулк ( ер- сув, бино ва шу кабилар). Географик архив каталоги – архивларнинг жўғрофий ва ер сатҳи мавжудотлари ҳақидаги иккиламчи ҳужжат ахборотини ўз ичига олган предметли архив рўйҳатининг бир тури. Географик кўрсаткич – бирор ҳудудни, жойнинг жўғрофий номини ўзичига олган предмет кўрсаткичининг бир тури. Давлат архиви – ҳужжатларни жамлаш, ҳисобини олиб бориш, сақлаш ва улардан фойдаланишни ташкил этиш, шунингдек илмий-тадқиқот ( айрим тоифадаги давлат архивлари учун)ишлари олиб борувчи муассаса. Давлат архиви хизмати – архив иши бошқаруви органлари ва унинг қарамоғидаги давлат архивлари ҳамда ихтисослашган илмий-тадқиқот ташкилотларининг босқичли қурилган ва вазифасига кўра чекланган тизими. Давлат архиви каталоглари тизими – мақсади, вазифаси ва тузилмасига кўра турлича бўлган архив каталогларининг ўзаро боғланган ва бир-бирини тўлдирадиган йиғиндиси. Дезинфекциялаш хонаси – микроорганизмлар ( бактериялар, моғор ) ёки ҳашоротлар томонидан шикастланган материалларни зарарсизлантириш учун мўлжалланган камера. Доимий сақланадиган ҳужжатлар – сақланиш муддати чекланмаган ҳужжатлар. Доимий таркибдаги ҳужжатлар сақланадиган архив – ўз ихтисослигига тўғри келадиган ҳужжатларнинг доимийсақланиши амалга оширадиган давлат архиви ёки ҳужжатларни доимий сақлаш ҳуқуқи берилган идора архиви. Идоравий архив – тегишли давлат архивига доимий ўтказилгунга қадар ҳужжатларсақлаб туриладиган ( ҳужжатлар таркиби ўзгариб турадиган идоравий архив) ёки ҳужжатларни давлат йўли билан боимий сақланишини амалга оширадидиган архив (ҳужжатлар таркиби доимий бўлган идоравий архив). Илмий- техникавий ҳужжатлар туркуми мажмуи – алоҳида иншоотни лойиҳалаш, бирорта буюмнинг конструкциясини ишлаш, иншоот ( лойиҳа) нинг тайёрлов ёки қурилиш технологиясини ишлаб чиқиш, илмий-техникавий ҳужжатлар туркуми ( ҳисоб ва таснифлаш бирлиги ҳисобланади) йиғиндиси, тўплами. Йиғмажилд – 1) ташкилотнинг бир масала ёки фаолиятнинг бирор томонига оид ва жамланиб, алоҳида жилдга солинган ёки муқоваланган ҳужжатлар тўплами; 2) ёзма ҳужжатларнинг сақлов бирлиги. Йиғмажилдлар рўйҳати – архив рўйҳатининг баёни йиғмажилдлар сарлавҳасида таркиб топган ҳамда тартиб рақами, чекка саналари ва варақлари сони кўрсатилган тури . Кўрсаткич – 1) номлар, исмлар ва шу кабиларнинг улар ҳақидаги маълумотлар ҳам берилган муайян тартибдаги рўйҳати; 2) бирор нарсани кўрсатиш учун ҳизмат қилувчи ёзув, унинг ривожи, даражаси, ишининг бориши, бажарилиши ва шу кабиларни билдирувчи белги; 3) архив маълумотномасининг тури бўлиб, архив ҳужжатларида тилга олинган предмет номларининг улар ҳақидаги қидирув маълумотларни келтиргани ҳолда алифболи, изчил ёки яна бирон бошқа белгисига қараб тузиладиган рўйҳатни англатади; 4) архив маълумотномаси ва ҳужжатли нашр илмий- маълумотномаси элементи бўлиб , архив ҳужжатларида тилга олинган предмет номларининг улар ҳақидаги қидирув маълумотларини келтирган ҳолда алифболи, изчил ёки бирон бошқа белгисига қараб тузилган рўйҳатини англатади.