Nafas olish sistemasi Nafas olish a’zolari odam organizmida muhim ahamiyatga ega bo’lgan sistema hisoblanadi. Bu sistema havo yoki suv tarkibidagi kislarodni qonga o’tkazib, qon orqali uni butun organizmga tarqaladi va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan CO2 ni, tashqi muhitga chiqarib yuboradi. Nafas olish a’zolariga: burun bo’shlig’i, hiqildoq, traxeya, bronxlar, o’pkalarva plevra pardasi kiradi. Bronxlar, o’pkalar va plevra pardasi juft tuzilishga ega qolganlari esa toq hisoblanadi. Burun Burun, nasus - nafas olish sistemasining boshlang’ich muhim qismi hisoblanadi. U anatomik jihatdan to’rt qismdan iborat.q 1. Burun ildizi - radix nasi 2. Burun uchi - apex nasi 3. Burun orqa qismi - dorsum nasi 4. Burun qanotlari - ala nasi Burunning tashqi qismi ya’ni burun suyagi atrofi tog’ay moddadan - cartilagenes nasi iborat bo’lib, u quyidagi qismdan iborat: 1. Burun qanotining katta tog’ayi - cartilago alaris major, ichki va tashqi oyoqchalarga bo’linadi - crus medialis et lateralis. 2. Burun qanotining kichik tog’ayi - cartilagines alares minoris 3. Burunning qushimcha tog’ayi - cartilagines nasi accesoriae 4. Burun to’sig’ining tog’ayi - cartilago septi nasi 5. Dimog’ suyagi va burun orasidagi tog’ay - cartilago vomeronasalis Burun boʼshligʼi, cavum nasi - tashqi burunning - nasus externus, davomi bo’lib, yuzning markazida joylashgan. Burun bo’shlig’i burun teshigi – nares, dan boshlanadi. Bu bo’shliqning boshlang’ich qismi burun dahlizi - vestibulum nasi deyilsa, halqumga davom etadigan orqa teshiklari - xoana deb nomlanadi. Chegaralari yuqoridan: kalla bo’shligʼi, pastdan: ogʼiz boʼshligʼi , ikki yon tomondan: yuqorigi jagʼning peshona oʼsigʼi va koʼz kosasi tashkil qiladi. Burun boʼshligʼini burun to’sigʼi - septum nasi osseum ikkiga, oʼng va chap boʼshliqlarga ajratadi. To’siqning oldingi tomoni tog’aydan orqa tomoni esa suyakdan tashkil topgan. Burun toʼsigʼi gʼalvirsimon suyakning perpendikulyar plastinkasi - lamina perpendicularis, dimogʼ suyagi - os vomer, peshona suyagining burun oʼsimtasi - spina nasalis va ponasimon suyak tanasining oldingi yuzasidagi qirrasi - cricta sphenoidalis ning birikishidan hosil bo’ladi. Burun to’sig’i to’rtta qismdan iborat: 1. Pardali qism - pars membranacea 2. Tog’ayli qism - pars cartilaginea 3. Suyakli qism - pars ossea 4. Dimog’ va burun hosilasi - organum vomeronasale Bu toʼsiq pastdan yuqorigi jag’ va tanglay suyagining burun oʼsigʼiga - spina nasalis, birlashib turadi. Burun boʼshligʼining uchta devori bor: 1. Yuqori devori 2. Pastki devori 3. Lateral devori Yuqorigi devor - burun suyaklari, peshonaning burun qismi va ponasimon suyakning pastki yuzasi tashkil qiladi. Pastki devor - yuqorigi jag’ning tanglay o’simtalari va tanglay suyagining gorizontal plastinkasi tashkil qiladi. Lateral devor - yuqorigi jag’ning peshona oʼsimtasi, yanoq suyagi, gʼalvirsimon labirint, qanotsimon oʼsimtaning medial plastinkasi va tanglay suyagining perpendikulyar plastinkasidan tashkil topgan. Lateral devorining tashqi yuzasida gʼalvirsimon suyak plastinkasining chigʼanoqlari - conchae nasalis superior, media et suprema uchta yo’lga - meatus nasi superior, media et inferior ajratadi. Burun bo’shlig’ining shilliq qavati kiprikli epiteliy bilan qoplangan, unda shilliq bezlari va vena qon tomirlari joylashgan. Bular olingan havoni tozalab va ilitib ichkariga o’tkazadi. Burun bo’shlig’i lateral devorida joylashgan uchta yo’lning yuqorisida - meatus nasi superior, BMN ning, II jufti - n.olfactorius, retseptorlari joylashadi. O’rta va pastki yo’llarda esa shilliq bezlar va vena qon tomiri joylashadi shu sababli bu nafas soxasi regio respiratoria deyiladi. Burun boʼshligʼi artofida havo saqlaydigan boʼshliqlar - cavum paranasalis - toʼrtta boʼshliqdan iborat. 1. Yuqorigi jag’ boʼshligʼi, sinus maxillaris - eng katta havo saqlaydigan boʼshliq , buni olin nomi bilan Gaymar boʼshgigʼi ham deb nomlanadi. 2. Peshona boʼshligʼi, sinus frontalis - peshona suyagining palla qismida joylashgan. Bu boʼshliq oʼrta burun yoʼliga ochiladi. 3. Ponasimon boʼshliq, sinus sphenoidalis - ponasimon suyak tanasiga joylashadi. Bu boʼshliq toʼsiq yordamida ikki qismga ajraladi. Oldin tomonida tirqish - aperture sinus sphenoidalis orqali burun bo’shlig’iga ochiladi. 4. Gʼalvirsimon suyak boʼshligʼi, sinus ethmoidalis - oldingi, oʼrta va orqa boʼshliqlarga boʼlinadi, barchasi burun yo’liga ochiladi. Olingan havo burun bo’shlig’idan to’g’ridan to’g’ri hiqildoqqa o’tadi. Hiqildoq Hikildoq, larynx – IV - VI bo’yin umurtqalari to’g’risida bo’yinning oldingi sohasida joylashgan, murakkab tuzilgan a’zo hisoblanadi. U nafasni traxeyaga o’tkazishga va tovush hosil qilishda qatnashadi. Orqa tomonida halkum, ikki yon tomonida qon - tomir va nervlar joylashgan. Hikildoq yuqoridan til osti suyagi bilan birlashgan, pastdan esa torayib traxeya bilan birlashib turadi. Аyollar va yosh bolalarga nisbatan yuqoriroqda joylashadi. Hikildoqda juft va toq tog’aylardan iborat. Juft tog’aylar: 1. Chumichsimon tog’ay, cartilago arytenoidea - juft tog’aydan iborat bo’lib, shakli piramidaga o’hshaydi. Uni kengaygan pastki tomoni uzuksimon tog’ay plastinkasining ustiga kelib birikadi. Bu tog’ayning oldingi tomonida - prosescus vocalis, joylashgan bo’lib unda ovoz boylami kelib birikadi., lateral tomonidagi o’siqqa esa mushak kelib birikadigan yana bitta o’siq - prosescus muscularis joylashgan. Tog’ayning asos qismi, uzuksimon tog’ay bilan bo’g’im hosil qilib birikadi. 2. Shoxsimon tog’ay, cartilago corniculate - katta bo’lmagan juft tog’ay hisoblanadi, chumichsimon tog’ayning ustida joylashadi. 3. Ponasimon tog’ay, cartilago cuneiformis - uzunchoq shaklidagi juft tog’ay. Bu tog’ay ba’zi insonlarda bo’lmasligiham mumkin. Toq tog’aylar: 1. Uzuksimon tog’ay, cartilago cricoidea - shakli uzukka o’xshaydi. Oldingi qismi ravoqni hosil qiladi , orqa qismi esa plastinka deb nomlanadi. Bu tog’ay hiqildoq asosini hosil qiladi , boshqa tog’aylar buning ustiga joylashadi. Tog’ay plastinkasining ustki ikki chetiga, chumichsimon tog’ay kelib birikadigan bo’g’im chuqurchasi bor, plastinkaning ikki chetida esa chumchiqsimon tog’ay bilan birlashtiradigan mushak chuqurchasi joylashgan. Ikkala tomondaham plastinkaning halkaga o’tish qismida qalqonsimon tog’ayning pastki shohlari birikadigan bo’g’im yuzalari bor. 2. Qalqonsimon tog’ay, cartilago thyroidea - hiqildoq tog’aylarining eng kattasi bo’lib, boshqa tog’aylarning oldingi qismida joylashgan. Bu tog’ay ikkita plastinkadan iborat, bu plastinkalar bo’yinning o’rta chizig’ida burchak hosil qilib birikadi, bu teri ostidan bo’rtib chikkan bo’lib ko’zga yaqqol ko’rinadi. Bu - promenentia laryngea deyiladi. Qalqonsimon tog’ay yon plastinkasini orqa chetida yuqorigi shoh - cornu superiorius, pastki shoh -cornu inferiorius ga bo’linadi. Tog’ay plastinkasining tashqi tomonida joylashgan qiyshik chiziqqa mushaklar kelib birikadi. 3. Hiqildoq usti tog’ayi, cartilago epiglottis - bargsimon shaklda tilning orqa tomonida hiqildoq teshigi ustida joylashgan. Uning yuqori qismi kengaygan, pastki qismi toraygan. Bu toraygan qismi - petioles deyiladi. Bu tog’ayning ikkita yuzasi bor: a) tilga qaragan yuzasi - facies lingual b) hiqildoqqa qaragan yuzasi.- facies laryngea Hiqildoq tog’aylari, boylamlari va mushaklari: Hiqildoq tog’aylari o’zaro bir-biri bilan bo’g’im hosil qilib birikadi va ular boylamlar bilan mustahkamlanadi. Chumichsimon tog’ayning oldingi sohasida ovoz boylamlari kelib birikadigan o’simta - processus vocalis va yon tomonida mushaklar kelib birikadigan o’simta - processus muscularis joylashgan. Uzuksimon va chumichsimon tog’aylar orasidagi bo’g’im - articulatio crcoarytenoidea deyiladi. Bu bo’g’imlarga ikkita boylam kiradi: 1. Uzuksimon va chumichsimon tog’aylar orasidagi boylam - lig. cricoarytenoideum 2. Uzuksimon tog’ay va halqum orasidagi boylam - lig. cricopharyngeum Hiqildoq usti tog’ayi hiqildoqqa kirish teshigi ustki sohasida joylashgan. Hiqildoq usti tog’ayining - cartilago epiglottica, keng yaproqsimon qismi - petiolus epiglottidis, do’ngligi - tuberculum epiglotticum bo’lib u quyidagi boylamlar bilan mustahkamlangan. 1. Hiqildoq usti tog’ayi va qalqonsimon tog’ay orasidagi boylam - lig. thyroepiglotticum 2. Hiqildoq usti tog’ayi va til osti suyagi orasidagi boylam - lig. hyoepiglotticum Hiqildoqning kalqonsimon tog’ayi til osti suyagi bilan - membrana thyrohyoidea, deb nomlangan parda yordamida birlashib turadi. Pardaning o’rtasi qalinlashgan bo’lib - lig. thyrohyoideum medianum boylamini hosil qiladi. Membrananing ikki yon tomonida - lig. thyrohyoidea lateralia boylami joylashadi. Hiqildoq tog’aylari orasidagi boylamlar: 1. Til osti suyagi bilan hiqildoq usti tog’ayi orasida - lig. hyoepiglotticum 2. Hiqildoq usti tog’ayi qalqonsimon tog’ay bilan - lig. thyroepiglotticum 3. Uzuksimon va qalqonsimon orasida - lig. cricothyroideum 4. Chin ovoz boylami - lig. vocale (bu boylam qalqonsimon tog’ay ichki yuzasidan boshlanadi va chumichsimon tog’ayning ovoz o’simtasiga birikadi). Hiqildoq tog’aylari o’zaro birlashib, bo’g’imlarni tashkil kiladi. Kalqonsimon tog’ayning pastki shohlari va uzuksimon tog’ay orasida - art. cricothyroidea bo’g’imi joylashgan. Bu bo’g’im kapsula – capsula articularis cricothyroidea bo’lib, unda kuyidagi boylamlar mavjud: 1. Qalqonsimon tog’ayning pastki shohi bilan uzuksimon tog’ay orasida - lig. ceratocricoideum 2. Uzuksimon tog’ayning ustki yuzasidan, qalqonsimon tog’ay orasidagi boylam - lig. cricothyroideum medianum 3. Uzuksimon tog’ay va traxeya orasidagi boylam - lig. cricotracheale Uzuksimon tog’ay bilan chumichsimon tog’ay orasida - art. cricoarytenoideae bo’g’imi mavjud bo’lib, bu boʼgʼimda choʼmichsimon tog’ay o’z o’qi atrofida aylanadi. Hiqildoq tog’aylari orasida mushaklar joylashgan bo’lib, ular uch guruhga bo’linadi: I. Konstruktorlar (sikuvchi). II. Dilyatatorlar (kengaytiruvchi) III. Ovoz boylami tarangligini uzgartiruvchilar. Bu mushaklar ko’ndalang – targ’il mushaklar ya’ni odam ihtiyoriga bog’liq mushaklar hisoblanadi. I.Konstruktor mushaklar: 1. Uzuksimon tog’ay bilan chumichsimon tog’ay yon tomonida joylashgan mushak - m. cricoarytenoideus lateralis. Bu mushak uzuksimon tog’ayning yon yuzasidan boshlanib, chumichsimon tog’ayning - processus niuscularis muscularis, o’simtasiga birikadi. Mushak qisqarganda ovoz boylamlari taranglashadi va ovoz tirqishi torayadi. 2. Chumichsimon tog’aylar orasidagi koʼndalang mushak - m. arytenoideus transversus. Chumichsimon tog’aylarning orqa yuzasida joylashib, oʼzaro birlashtirib turadi. Mushaklarning qisqarishidan chumichsimon tog’aylar o’zaro yaqinlashadi va ovoz tirqishining orqa tomoni torayadi. 3. Chumichsimon tog’aylar orasidagi qiyshiq mushak - m. arytenoidei obliqui. Kundalang mushaklarni orqa tomonida joylashib, chumichsimon tog’ayning asosi orqali ikkinchi chumichsimon tog’ayning uchiga birikadi. Bu mushak qisqarganda ovoz teshigi torayadi. 4. Qalqonsimon tog’ay va chumichsimon tog’aylar orasidagi tog’ay - m. thyroarytenoideus. Qalqonsimon mushak orqa yuzasidan boshlanadi va chumichsimon tog’ayning mushak o’simtasiga birikadi. Bu mushak qiskarishi hiqildoq bo’shligini toraytiradi va ovoz boylamini bo’shashtiradi. II.Kengaytiruvi mushaklar: 1. Uzuksimon tog’ay va chumichsimon tog’ay orasidagi mushak - m. cricoarytenoideus posterior. Bu mushak qisqarganda ovoz tirqishi kengayadi. 2. Qalqonsimon tog’ay va hiqildoq usti tog’ayi orasidagi mushak - m. thyroepiglotticus. Qalqonsimon tog’ay ichki yuzasidan boshlanadi va hiqildoq usti tog’ayiga birikadi. Mushak qisqarganda hiqildoqqa kirish teshik kengayadi. III.Ovoz boylamlari tarangligini o’zgartiruvchi mushaklar: 1. Uzuksimon tog’ay va qalqonsimon tog’ay orasidagi mushak - m. cricothyroideus. Bu mushak qisqarishi natijasida, qalqonsimon tog’ayning pastki qismi orqaga tortiladi, yuqori qismi oldinga yoʼnaladi. Buning natijasida ovoz boylamlarining birikadigan qismi o’zaro bir - biridan uzoqlashadi va ovoz boylami taranglashadi. 2. Chin ovoz boylami mushagi- m. Vocalis. qalqonsimon tog’ayning ichki yuzasidan boshlanib, chumichsimon tog’ayning ovoz o’simtasining tashqi tomoniga birikadi. Bu mushak tolalari qisqarishi natijasida, chin ovoz boylamining birikadigan nuqtalari oʼzaro yakinlashadi va ovoz boylami boʼshashadi. Hiqildoqni harakatga keltiruvchi mushaklar: m.sternohyoideus; m. sternothyroideus; m. thyrohyoideus. Traxeya (kekirdak) Traxeya, trachea - hikildokning davomi bo’lib, uzunligi 9 – 11 sm, kengligi 15 - 18 mm uzun nayga o’hshaydi. U VI bo’yin umurtqasidan boshlanib IV ko’krak umurtqasigacha davom etadi. Demak troxeyaning ikkita qismi farqlanadi: bo’yin qismi - pars cervicalis va ko’krak qismi - pars thoracalis. IV-V ko’krak umurtqalari orasidagi tog’ay plastinkasi sohasida troxeya ikki ayrilib, o’ng va chap bronxlarni hosil qiladi. Bu bo’lingan soha ayrilish sohasi - bifurcatio tracheae deyiladi. Troxeyaning yuqori hiqildoqqa birikkan qismi harakatchan bo’ladi, pastki ikkiga ayrilgan qismi harakatsiz hisoblanadi. Kekirdakning ikki yon tomonidan qon - tomir va nervlar o’tadi, u ko’ks oralig’ining teng o’rtasida joylashgan. Kekirdakning yuqorigiva oldin tomonida qalqonsimon bez joylashsa, orqa tomonida esa qiziloʼngach joylashadi. Troxeyaning devori yarim halqa shaklidagi togʼaylar - cartilagne tracheales dan tuzilgan boʼlib, ular fibroz boylamlar - lig. annularia bilan birlashib turadi. Ular tog’aylarning 3/2 qismini egallaydi. Bularni orqa tomondan aylanma va boʼylama yoʼnalishdagi silliq mushak tolalaridan tashkil topgan parda - paries membranaceus birlashtirib turadi. Troxeyaning ichki qavati hiqildoq ichki kavati singari, koʼp qatorli kiprikli epiteley bilan koplangan bo’lib, unda shilliq bezlar koʼp joylashgan. Troxeyani tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimali parda - tunica adventitia oʼrab turadi. Bronxlar Bronxlar, bronchus - troxeyaning davomi bo’lib, u havoni turli hil zararli moddalardan tozalab, ilitib o’pkaning eng kichik birligi alveolalargacha o’tkazib beradi. Bosh bronx oʼz navbatida oʼng va chap bronxlarga bo’linadi. O’ng bronx keng va kalta tuzilishga ega, u traxeyaning bevosita davomi hisoblanadi. Uning uzunligi 3 sm, 6-8 ta yarimhalqasimon togʼaylardan iborat. Chap bronx nisbatan ingichka va uzun 4-5 sm, bo’lib 9-12 ta yarimhalqasimon tog’aylardan tuzilgan. Oʼpka darvozasi sohasida oʼng bronx uchta, chap bronx esa ikki boʼlak broxga boʼlinadi. Boʼlak bronxlar - bronchi lobares, oʼpka darvozasidan kirib sigmentar bronxlarga - bronchi segmentales bo’linadi. O’ng bronx quyidagi tarmoqlarga boʼlinadi: 1. Oʼng yuqori boʼlak bronx - bronchus lobaris superior dexter 2. Oʼng oʼrta boʼlak bronx - bronchus lobaris medius dexter 3. Oʼng pastki boʼlak bronx - bronchus lobaris inferior dexter Chap brox quyidagi tarmoqlarga bo’linadi: 1. Chap yuqori boʼlak bronx - bronchus lobaris superior sinister 2. Chap pastki boʼlak bronx - bronchus lobaris inferior sinister Har - hil oʼlchamga ega bo’lgan bronxlar, havo oʼtkazuvchi bronx daraxtini - arbor bronchiais hosil qiladi. Oʼpkalar Oʼpkalar, pulmons - nafas olish tizimining muhim qismi bo’lib, konussimon shaklga ega bo’lgan juft a’zo hisoblanadi. U ko’krak kafasida - cavitas thoracis joylashgan. U tashqi tomondan plevra bilan oʼralgan. Ular bir - biridan ko’ks sohasida joylashgan a’zolar yordamida ajralib turadi. Pastdan diafragma bilan, oldin orqa va yon tomonlari esa ko’krak kafasiga tegib turadi. O’ng o’pka chap oʼpkaga nisbatan, balandroqda joylashadi va hajmi kattaroq bo’ladi. Har bir o’pkaning asosi - basis pulmonis, uchi - apex pulmonis qismi bo’ladi. O’pkaning choʼqqisi toʼsh suyagidan - 2 sm, I qovurgʼadan 3 - 4 sm yuqorida, orqa tomonda esa VII boʼyin umurtqasining qirrali oʼsimtasidan aniqlanadi. Oʼpkaning pastki chegarasi o’rta oʼmrov chizig’idan VI qovurgʼa, oldingi qoʼltiq oldi chizigʼidan VII qovurgʼa, oʼrta qoʼltik osti chizig’idan VIII qovurgʼadan, orqa ko’ltiq osti chizigʼidan IX qovurgʼa, kurak chizigʼidan X qovurga va umurtqa yon chizigidan XI qovurga sohasida joylashgan. Oʼpkaning uchta yuzasi bor: 1. Diafragma yuzasi - facies diaphragmatica, 2. Qovurgalarga qaragan yuzasi - facies costalis 3. Ichki yuzasi - facies mediastinalis. Ikkita tomoni mavjud: 1. Oldingi tomoni - margo anterior 2. Pastki tomoni- margo inferior. O’pkaning ichki yuzasida o’pka darvozasi - hilum pulmonis, joylashgan boʼlib, undan asosiy bronx, oʼpka arteriyasi, nervi, venasi, limfa tomirlari joylashadi. O’pkaning ildizi - radix pulmonis deyiladi. Oʼpka yuzasida joylashgan yoriqlar - fissurae interlobare, yordamida o’pka bo’laklarga bo’linadi. Ikkala o’pkadaham joylashgan qiyshiq yo’nalgan egat - fissura obliqua. yuqori va pastki bulaklarga