1 TARIX FAKULTETI KURS ISHI NAMANGAN VILOYATI DAVLAT ARXIVINING SHAKLLANISHI TARIXI. KIRISH. I. O‘zbekistonda Respublikasidagi davlat arxivlarining tashkil topishi. 1.1 Namangan viloyati davlat arxivlarining shakilanishi. 1.2 Hududiy arxiv muassasalari faoliyatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari. II. O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon arxiv tizimi. 2.1 60 yillarda O‘zbekistonda arxiv ishi. 2.2 O‘zbekistonda kino-surat-ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivining tashkil topishi va asosiy jamg‘armalari. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 2 Kirish Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini o’rganish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy islohotlar milliy qadryatlarni qayta tiklash va targ’ib qilinishida har tomonlama rivojlanishiga asosiy omil bo’lib xizmat qilmoqda. Shu bilan birga ushbu jarayonlar uzoq va yaqin o’tmishni haqqoniy o’rganish, bo’lib o’tgan voqea hodisalarni xolis anglash ularni kelgusi avlodga yetkazib berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Hozirgi kunda moddiy va ma’naviy merosimizni holis o’rganishga ja’moat qiziqishining ortishi milliy tariximizni bebaho manbalarini o’zida jamlangan arxiv hujjatlarini ilmiy o’rganish, O’zbekiston Respublikasida arxiv tashkilotlari faoliyatining ijodiy tajribasini umumlashtirish ehtiyojini oshirdi. Birinchidan, arxivlar nafaqat hujjatli ma’lumotlar majumasi bo’libgina qolmay, ularda ish yuritishning o’ziga xosligi tarixiy tajriba asosida o’z aksini topgan. Shu sababli, ilmiy izlanishlar darajasi ma’lum ma’noda arxiv ishini yo’lga qo’yishga bog’liq. Ikkinchidan, mustaqillikka qadar sovet davri ijtimoiy-siyosiy sharoitda O’zbekistonda arxiv ishini ilmiy o’rganishga,tarixiy faktlarga xolis yondoshish hamda mahalliy xalqning milliy qadryatlarining to’g’ri talqin qilishga davr siyosati imkon bermagan. Uchinchidan, mustaqillik davrining dolzarb vazifalari arxiv idoralarining ijtimoiy funksiyalarini qayta baholash zaruriyatini keltirib chiqardi. Bugungi kunda arxivlarning xalqimiz madaniy mersoni saqlovchi ma’naviy boylik markazi sifatida o’rganilishi, ularning davlat hamda jamiyat hayotidagi ahamiyatini tushunib yetish va ko’rsatib berish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Hozirda arxiv muassasalarini millat ma’naviy potensialini oshirishning yetakchi dastagi hamda ma’naviy axloqiy takomilashuvi kalitlaridan biri sifatida safarbar qilingan. Shu ma’noda birinchi prezidentimiz Islom Karimov asosli ravishda takidlaganidek “Modomiki o’z tarixini bilgan,undan quvvat oladigon 3 xalqni yengib bo’lmas ekan. Biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni anashu tarix bilan qurollantirishimiz zarur”. O’zbekiston Respublikasining mustaqillik sharoitida jamiyatning barcha sohalarida, jumladan, arxiv ishi sohasida ham tubdan farq qiladigon islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan ushbu davrda O’zbekistonda arxiv ishini tashkil etish,boshqarish, arxiv hujjatlarini jamlash, butlash, ularni saqlash, hujjatlardan foydalanishni tashkillashtirish va boshqa bir qator ishlar tartib-qoidalarni o’zida aks ettirgan, qonunlar va boshqa huquqiy meyoriy hujjatlar qabul qilindi. Ushbu huquqiy me’yoriy hujjatlarni amalga tadbiq etishi soha rivojini taminlashda amaliy jihatdan muhim hisoblanadi. Shunday amaliy ishlardan biri O’zbekiston Davlat arxiv fondi o’rniga O’zbekiston Milliy arxiv fondi tashkil etilishidir. Respublika milliy arxiv fondi davlat arxiv fondidan farqli o’laroq davlat va nodavlat arxiv fondlarini o’zida jamlanganiligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari arxiv ishini boshqarish, arxiv hujjatlarini davlat ro’yhatidan o’tkazish, arxivlarni zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlash, hujjatlarni elektron nusxalarini yaratish borasida qilinayotgan ishlar e’tiborga molikdir. Shuningdek, Respublika Milliy arxiv fondining bo’linmas tarkibiy qismi hisoblangan Andijon viloyatidagi davlat arxivlari va uyerda saqlanayotgan fondlar tavsifi,hususan mustaqillik yillarida vakolatli davlat organlari tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy meyoriy hujjatlar asosida Andijon viloyatidagi arxivlar ishining tashkil etilishi va rivojlantirilishi masalalarini o’rganish arxiv ishi sohasining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.O’zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklashda respublikamiz arxivlarida saqlanayotgan manbalarning ahamiyati kattadir. 4 I. O‘zbekistonda Respublikasidagi davlat arxivlarining tashkil topishi. 1.1 Namangan viloyati davlat arxivlarining shakilanishi. Namanganda arxiv ishi 1936-yilda davlat arxivi bazasi asosida tashkil etilgan. 1941-yili Namangan viloyati tashkil etilgach, viloyat davlat arxivi deb qayta nomlangan. 1960-yildan Andijon viloyati davlat arxivining Namangan shahar filiali sifatida faoliyat yuritgan. 1986-yilga kelib, Namangan viloyati davlat arxivi deb qayta nomlangan. Arxiv jamg‘armalarida Namangan viloyati siyosiy-iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy taraqqiyotiga oid sovet hukumati davrini yorituvchi hujjatlar jamlangan. Namangan viloyati arxiv jamg‘armalarida sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, milliy ozodlik harakati, sotsialistik qurulishning olib borilishi va Namangan viloyati, shahar, tuman ijroiya qo‘mitalari faolitiga oid turli hujjatlar mujassamlashgan1. Arxivning uezd yer-suv komissiyasi jamg‘armasida qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligiga oid 1925-1926-yillardagi yer-suv islohotlariga oid, qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish, kooperativlar tarixiga oid hujjatlar to‘plangan. Xalq ta’limi jamg‘armasida esa, madaniyat, kasaba uyushmalari, xalqning moddiy ahvoliga oid hujjatlar saqlanmoqda. Shuningdek, arxivning suratli hujjatlar jamg‘armasida yer-suv islohotlari, sanoat va xalq xo‘jaligi taraqqiyotini madaniy va ommaviy tarzda yoritilishiga oid hujjatlar mavjud. Hozirda viloyat davlat arxivi Namangan shahri, Bank ko‘chasi, 9-uyda faoliyat yuritmoqda. Mustaqillik sharofati bilan Viloyatda arxiv ishi bo’yicha juda kotta ishlar amalga oshirildi. Bunga Chust tumanidagi davlat arxivi faoliyatini misol qilib keltirishimiz mumkin. Jumladan, Chust davlat arxivi 4 ta tuman, 2 ta shahar, 233 ta tashkilot korxonalar muassasalariga xizmat ko’rsatgan. Shahar va tuman xokimliklari filiali ishiga yaqindan amaliy yordam beradilar va ularni qo’llab 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 152-b 5 quvatlaydilar. 1968-yilga kelib Namangan viloyati davlat arxivi deb qayta nomlandi. Arxiv jamg’armalarida Namangan viloyati siyosiy-iqtisodiy,madaniy va ijtimoiiy tarqaqiyotga oid sovet hukiumati davrini yorituvchi hujjatlar jamlangan. Namangan viloyati sho’rolar hukumatining o’rnatilishi,milliy ozodlik harakati,sotsialistik qurilishning olib borilishi va Namangan viloyati shahar va tuman ijroiya qo’mitalar jamg’armalarida turli hujjatlar mujassamlashgan1. Arxivning suratli hujjatlar jamg’armasida yer-suv islohotlari sanoat xalq xo’jalik tarqqiyotining madaniy va ommaviy tarzda yoritilishga oid hujjatlar mavjud. Namangan viloyatida sho’rolar davrida arxiv ishining rivojini Namangan viloyatining Uychi tumani arxivi faoliyatida ko’rib chiqsak,Uychi tumani davlat arxivi dastavval arxiv filiali sifatida 1969-yilda tashkil qilingan. 1975-yilda Uychi,Norin,Uchqo’rg’on,Chortoq va Uchqo’rg’on tumanlariga xizmat qilgan. 1975-yilda Uchqo’rg’on tumani filiali tashkil etishi munosabati bilan Uchqo’rg’on va Norin tumanlariga tegishli bo’lgan 17.000 ta hujjatni qaytarib berib Uychi,Yangiqo’rg’on,Chortoq rayonlariga xizmat ko’rsatgan. Arxiv tashkil topgandan boshlab g’ayratlik A.Axmadjonov direktorlik qila boshladi. Uychi tumani davlat arxivida 126 dona jamlanma (Fond) mavjud. Tumanda ushbu jamlanmalarni to’ldirib boruvchi 50 dona jamlash manba,ya’ni davlat arxivi nazoratida bo’lgan tashkilotlar faoliyat olib bormoqda. Har bir tashkilotning Idoraviy arxivi bo’lishi lozim. Idoraviy arxiv ekspert komissiyasi tomonidan qabul qilingan hujjatlarni saqlov mudatlari bo’yicha saralanadi,ya’ni doimiy saqlov,shaxsiy taribga oid,uzoq mudatli va saqlov mudati o’tgan hujjatlar ajratib olinadi2. 1970-yillarda davlat arxivlari nazorat qilayotgan tashkilotlarning idoraviy arxivlari va ish yuritish xizmati bir muncha yaxshilandi. O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining 1973-yil 16-fevraldagi “Respublikada arxiv ishini ahvoli va yanada 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 66-b 2 Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 61-b 6 yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori asosida ijrokomlar qoshida shaxsiy tarkib hujjatlarini idoralararo xo‘jalik hisobidagi arxivlarni tashkil qilish keng avj oldi. Yana bir qarorga ko‘ra arxiv boshqarmasi O‘zSSR Ministrlar Soveti huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasiga aylantirildi. Xokimlar tomonidan filiali hududidagi muassasalar, tashkilot, korxonalar, jamoat va fermer xo’jaliklar, qo’shmma va kichik korxonalarga hujjatlarni arxivga topshirish tartibiga saqlanish haqida shartnomalar tuzish bo’yicha xat chiqarildi qaror qabul qilinidi. Topshirigan hujjatlarni saqlanishi yuzasidan ko’riklar o’tkazish muassasalar arxivini tartibga keltirish hujjatlarni davlat arxiviga topshirish tartibi bo’yicha chiqarilgan qarorlar anshular jumlasidandir. Chust shahar hokimi arxiviga katta amaliy yordam ko’rsatib kelinmoqda. Bevosita hokimlik tomonida ko’rilib foydalanishga topshirilgan yangi bino metodik metodik xonaga aylantirildi. Yaqinda shahar hokimligi tomonidan qabul qilingan qo’shimcha xona ham to’la tamirdan chiqarilib jihozlandi. Binoga hujjatlarni saqlash uchun zarur vositalar o’rnatilgan. Fillialda hodimlarni ishlashi uchun sharoit yaratilishi muassasa arxivi bilan shug’ulanuvchi ma’sul kishilar bilan yaqindan hamkorlik qilishga ularga arxivdagi hujjatni saqlash holatiga doir masalahatlar berilib borilishi yaxshi samara beryabdi. Fillial hodimlari hujjatlarni jamlashda ularning asosiy manbasiga e’tibor qaratdilar. 2015-yiili davlat hisobiga oingan fondlar tarmoqlar bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: 1. Pullik xizmat hisobida qabul qilingan papkalar: 1028 ta. 2. Filial hujjatlari: 19 ta. 3. Ijara pudrati brigadasi tomonidan qabul qilinib tayyorlangan papkalar: 1348 ta. Jami: 2393 ta. Bundan tashqari 83 ta fotohujjatlar qabul qilindi va topshirildi. Tashkilotda saqlash muddati o’tib ketgan papkalar 1556 ta qabul qilinib doimiy saqlashga qoldirilgan. Filialda keyingi yillarda hujjatlarni davlat hisobiga olish, doimiy saqlashga qoldirish,qiymatiga qaratib ekspertiza qilish, jamlashda olib borilayotgan ishlarning 7 sifati yaxshilanayotgani, bu yerda mehnat qilayotgan ahil jamoaning mehnat sevarligi o’z kasblarini sevishdan dalolat beradi. Viloyat davlat arxivining Chust filialida 444 ta muassasa,korxona,xo’jaik,tashkilot qo’shma kichik korxonalarning hujjatlari saqlanadi. Bu hujjatlar shahar va tuman hokimliklarining,ularning bo’lim va boshqarmalarining,yirik korxonalar va birlashmalar. Chust,Gulbog’,Pop paxta tozalash zavodlari,hissadorlik jamiyatlar,suv xo’jaligiga qarashli hamda 1- va 2- qishloq qurilish Vazarligiga qarashli xo’jalik hisobiga ko’chma jamlanmalar, Chust “Pichoq” zavodi va boshqalarga tegishli hujjatlar. Filial ma’muriyati, uning hodimlari bu tashkilot korxona va xo’jalik boshliqlari bilan doim yaqindan munosabatda bo’ishlari ishning muvafaqiyatini ta’minlab keladi. Ayniqsa rahbar xodimlar kadrlar bo’limi mutaxasislari bilan o’tkazib turiladigon seminarlar, yakka tartibda bevosita joylarda o’tkaziladigon suhbatlar hujjatlarni qabul qilish,jamlash,ularni davlat saqloviga olishdagi ishlarni namunali tashkil etishda ijobiy tasir o’tkazishdi1. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganidan so’ng qisqa davrda filial hodimlari katta xajmdagi ishlarni bajarishdi. Muassasalar arxivi ishi haqidagi O’zbekiston Respublikasi Bosh arxivining buyrug’I asosida quyidagilar amalga oshirldi: Barcha tuman,shahar hokimliklari hodimlari bilan hamkorlikda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasini tadbiq etish to’g’risida” mavzusida seminar yeg’ilishlari o’tkazildi. Tuman va shahar hokimiklari imzosi bilan Chust arxivi nazoratidagi barcha muassasa,korxona tashkilot va xo’jaliklarga quyidagicha ishlarni bajarish toshirildi. 1. Arxiv hujjatlari uchun maxsus binolar ajratish va ularni jihozlash. 2. Arxiv hujjatlarini saqlashni masul hodimga topshirish. 3. Arxiv hujjatlarni ekspertiza qilish uchun guruh tuzish. 4. 1991-yilgi hujjatlarni Chust arxiviga topshrish.Yil rejasiga hisoblash davrida, ya’ni 1996-yilda muassasalarida arxiv holati bo’yicha 41 ta tematik va 6 ta 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 30-b 8 majmyali tekshirihslar o’tkazildi. Muassasa arxivlari ichidagi kamchilikda yo’qolish amaliy yordam ko’rsatdilar. Jamoatchilik asosida arxiv xodimlari tashabbusi bilan Chustda 1964-yilda tarix va o’lkashunoslik muzeyi tashkil qilindi.Buyuk g’alabaning yarim asrlik bayrami arafasida arxiv ma’muriyatiga Vatan urushi va frontga yordam bilan bog’iq narsalar bo’yicha ko’plab so’rovlar tushdi. 1994 – 1995-yillarda arxiv xodimlari 500 ga yaqin ana shunday so’rovlarga javob berdilar. 9 1.2 Hududiy arxiv muassasalari faoliyatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari. Arxiv tadqiqot ma’lumotlaridan ma’lumki, arxiv ishlarini tashkil qilish va rivojlantirish bo‘yicha o‘lka hukumatiga topshiriq 1918-yilning iyun oyida kelib tushgan. Bu ishni Turkiston ASSR byudjet moliya komisiyasi raisi (MIK huzuridagi) V.N. Kucherbaev boshqardi. U 1919-yilning oktyabrida Turkiston ASSR sovetining XIII s’ezdida arxiv ishlarini tashkil qilish, boshqaruvi, topshiriq va vazifalari to‘g‘risida ma’ruza qildi. Prezedium taklifiga ko‘ra (s’ezd prezidiumi) ma’ruza MIK ga ko‘rib chiqish uchun topshirildi. Natijada Turkistonda mahalliy viloyat arxiv bo‘limlarini tashkil qilinishiga katta e’tibor berila boshlandi. Masalan, 1920-yil martida Farg‘onada va Kaspiy orti viloyatida, 1920-yil iyunda – Samarqanda, o‘sha yil noyabrda Ettisuvda ana shunday arxiv bo‘limlari tashkil qilindi1. Milliy-hududiy chegaralanish o‘tkazilgandan so‘ng 1924-yil 28-dekabrda maxsus qaror bilan O‘zbekiston SSR MIK huzirida O‘zbekiston SSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O‘zbekiston hududida tashkil bo‘lgan barcha arxivlar, masalan, Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlar arxiv idoralari vujudga kelgan arxiv jamg‘armalari O‘zSSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasiga topshirildi. 1931-yil 20-mayda O‘zbekiston SSR MIK O‘zbekiston SSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi va uning mahalliy idoralari to‘g‘risidagi nizom haqida qaror qabul qildi. O‘zSSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi huzurida O‘z SSR Oktyabr inqilobi markaziy davlat arxivi va markaziy davlat tarix arxivi tashkil qilindi. Farg‘ona va Samarqand shaharlarida ularning bo‘limlari tashkil etildi. SHahar va tumanlarda zarur hollarda tuman va shahar davlat arxivlari tashkil qilishga qaror qilindi. 1938-yil 15- yanvardagi sobiq SSSR Oliy Kengashi sessiyasida O‘zbekistonda Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro viloyatlarini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan edi. Bular o‘z-o‘zidan Markaziy arxiv ishini 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 156-b 10 yaxshiladi va tartibli tuzilma vujudga kelishi uchun zamin yaratdi. 50-yillarning boshlarida ham arxivlarga yangi arxiv hujjatlarini saqlaydigan binolar etishmas edi. Ushbu vaziyatni hisobga olib O‘zbekiston hukumati 1954- yilning 13- yanvarida “Respublikada arxiv ishini yaxshilash to‘g‘risida” qaror qabul qildi va Toshkent shahrida markaziy arxiv uchun bino qurilishi nazoratini O‘zSSR IIV ga yukladi. Bu vazifa 1964-yilga kelib, amalda bajarildi. 1955-yilning 1-yanvarida O‘zbekiston shahar va tumanlarida 8 ta shahar va 138 ta tuman arxivlari mavjud edi. 1960-yillar boshida arxivlar taraqqiyotida yangi davr boshlandi1. Arxiv tashkilotlarini bevosita O‘zbekiston Ministrlar Sovetiga bo‘ysundirilishi respublikada arxiv ishini rivojlanishiga yordam qilgan muhim omil bo‘ldi. Ministrlar Sovetining 1961-yil 9-maydagi qarori bilan O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Vazirligining arxiv boshqarmasi O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti huzuridagi arxiv boshqarmasi qilib qayta tashkil qilindi. SHu qaror asosida mahalliy arxiv tashkilotlari Qoraqalpog‘iston ASSR Ministrlar soveti va viloyatlar ijroiya qo‘mitalari ixtiyoriga o‘tkazilishi ularni davlat apparati tuzumidagi rolini orttirdi hamda arxiv ishi taraqqiyotida yangi bosqichni boshlab berdi. Bu yillarda davlat arxivlari arxiv ishini tartibga solishni nazorat qilishni kuchaytirdilar. SHu bilan birga ularga yordam berishga katta etibor qaratdilar. Bu ishlar natijasida respublikada 1964- yili1809 tashkilotda, 1965-yili 1759 tashkilotda arxiv hujjatlari tartibga solindi. 1968-yilning boshida Namangan viloyati tashkil topishi munosabati bilan Namangan viloyati davlat arxivi tashkil qilindi. Keyinchalik Namangan viloyatida Tuychi shahar posyolkasi arxivi (1969) va CHust (1962) bo‘limlari ochildi. 1970-yillarda davlat arxivlari nazorat qilayotgan tashkilotlarning idoraviy arxivlari va ish yuritish xizmati bir muncha yaxshilandi. O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining 1973-yil 16-fevraldagi “Respublikada arxiv ishini ahvoli va yanada yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori asosida ijrokomlar qoshida shaxsiy tarkib hujjatlarini idoralararo xo‘jalik hisobidagi arxivlarni tashkil qilish keng avj oldi. 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 89-b 11 Yana bir qarorga ko‘ra arxiv boshqarmasi O‘zSSR Ministrlar Soveti huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasiga aylantirildi. Mustaqillik yillarida hududiy arxiv muassasalari arxiv hujjatlari saqlovini ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlar amalga oshirildi. Ular o‘z faoliyatini 1990-yil 28- iyunda“O‘zbosharxiv” qarori bilan tasdiqlangan “DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlashi, asosiy yo‘nalishlari (1990-1995 yillar) va amalga oshirilishi tashkiliy-metodik tadbirlari rejasi” asosida tashkil qilindi. Unda arxiv tashkilotlari Respublika vazirliklari va idoralari bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish, ular tarkibini yaxshilash, moddiy texnika bazasini yaxshilash, ularni kadrlar bilan ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash bo‘yicha me’yoriy-metodik qo‘llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan edi1. Bu tadbirlarning bajarilishi muassasa, tashkilot va korxonalar idoraviy arxiv hujjatlari saqlovini yanada yaxshilashga imkon berdi. Shahar va tuman hokimiyatlari qoshidagi shaxsiy tarkib bo‘yicha idoralararo arxivlar tarmog‘i birmuncha kengaydi. 1995-yilda 1990-yilga nisbatan bunday arxivlarning soni 13 taga ko‘paydi va 1995-yilda ularning soni 91 tani tashkil qildi. Bu arxivlar shaxsiy tarkib bo‘yicha hujjatlari saqlovini va fuqorolarga ijtimoiy– huquqiy ma’lumotnoma berishni yaxshiladi. Mustaqillik sharoitida arxiv ishini boshqaruv davlat organi O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “O‘zarxiv” agentligi hisoblanadi. Uning tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri hududiy boshqarmalari, ularning qaramog‘idagi davlat arxivlari (ularning filiallari) hamda markaziy davlat arxivlari kiradi. Yuqorida qayd etilgan arxiv tashkilotlariga arxivlarni butlash, O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hisoblangan respublika xalqlarining o‘tmish tarixi to‘g‘risidagi hujjatli yodgorliklarni jamiyat va fuqarolar manfaati uchun saqlash hamda foydalanish kabi davlat majburiyatlari yuklangan. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida 100 dan ortiq davlat arxivlari bo‘lib, ularda 8 miln. 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 54-b 12 yig‘majildlardan ziyod hujjatlar asrab - avaylab saqlanmoqda. Bu hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy, madaniy- ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqda. O’zbekistonning hozirgi zamon arxiv tizimi idoraviy arxivlar, davlat arxivlari va shaxsiy arxivlardan iborat. O’zbeiston Respublikasida davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar qoshida hujjatlarni vaqtincha saqlash, ulardan xizmat, ishlab chiqarish, ilmiy va boshqa maqsadlarda foydalanish maqsadida idoraviy arxivlar tashkil etilgan. Qonunda belgilanganidek, zarurat tug’ilganda idoraviy arxiv o’rniga birlashgan idoraviy yoki idoralararo arxivlar ham tuzilishi mumkin. Idoraviy arxivlarda hujjatlar vaqtincha saqlanadi. Belgilangan muddatdan so’ng idoraviy arxivlarning hujjatlari davlat arxiviga topshiriladi. Hujjatlarni idoraviy arxivlarda saqlash, ulardan foydalanish va o’z vaqtida davlat arxivlariga topshirish uchun mazkur idora yoki muassasa rahbarlari javobgardirlar. Idoraviy arxivlarning faoliyati, hujjatlarni idoraviy arxivlardan davlat arxivlariga o’tkazish tartibi “Arxivlar to’g’risida”gi Qonun va Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi tasdiqlagan nizomlar asosida amalga oshiriladi. Idoraviy arxivlarda hujjatlar nizomlarda belgilangan muddat davomida saqlanadi. Bu muddatning qancha davom etishi u yoki bu muassasaning ish faoliyati xususiyatlari bilan bog’liqdir. Shahar, tuman va qishloqlar muassasalarning idoraviy arxivlarda hujjatlar 5 yil davomida saqlanadi. Viloyat muassasalari va tashkilotlari hujjatlari ularning arxivlarida 10 yil davomida saqlanishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi oliy davlat va hokimiyat boshqaruv organlarining hujjatlari idoraviy arxivlarda 15 yil davomida saqlanadi. Tashqi ishlar vazirligi hujjatlari 30 yil davomida, fuqarolik holatlarini qayd etish (ZAGS) hujjatlari esa 75 yil davomida idoraviy arxivlarda saqlanishi nazarda tutilgan. Mavjud nizomlarga binoan shaxsiy tarkibga doir hujjatlar idoraviy arxivlarda 40 yil davomida saqlanishi kerak. Idoraviy arxivlar davlat arxivlarini yangi hujjatlar bilan to’ldirib boruvchi asosiy manbadir. O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon davlat arxiv tizimi respublikaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi negizida tashkil etilgan. Respublika 13 davlat arxiv tizimiga quyidagi arxivlar kiradi: 1. Qoraqalpog’iston Respublikasi markaziy davlat arxivi, viloyat davlat arxivlari va ularning filiallari, Toshkent shahar davlat arxivi; 2. Respublika Markaziy davlat arxivlari Hozirgi kunda Qoraqalpog’iston Respublikasi markaiy davlat arxivi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Toshkent, Farg’ona, Xorazm viloyatlari davlat arxivlari hamda Toshkent shahar davlat arxivi faoliyat ko’rsatmoqda. Joylarda ularning 55 filiali mavjud. Viloyat arxivlarida asosan Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda joylardagi siyosiy ahvol, mintaqalar hamda viloyatlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga oid hujjatlar saqlanmoqda. Masalan, Farg’ona viloyat davlat arxivi fondlari Farg’ona viloyati va Farg’ona shahri tarixini, qisman bir vaqtlar Farg’ona viloyat tarkibiga kirgan Andijon va Namangan viloyatlari tarixini ham aks ettiradi. Farg’ona viloyat ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetining fondi (121-f.) vodiyda Sho’rolar hokimiyatining o’rnatilishi, ocharqilik va ishsizlikka qarshi kurash, istiqlolchilik harakati, ayollarni ozodlikka chiqarish kabi masalalarni yoritadi1. Arxiv fondlaridagi hujjatlari viloyatda sanoat korxonalarining bunyod etilishi, sug’orish shoxobchalari, jumladan, Katta Farg’ona kanalining qurilishi, maorif va madaniyatning rivojlanishi haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Farg’ona viloyat davlat arxivida fotosuratlar fondi ham mavjud bo’lib, bu rasmlarda ishga tushirilgan korxonalar, sug’orish inshootlari, bunyod etilgan qasaba (posyolka) larning umumiy ko’rinishi aks ettirilgan. Deputatlar, faxriylar, ishlab chiqarish ilg’orlarining ham suratlari saqlanadi. Marg’ilon va Qo’qon shaharlarida Farg’ona viloyat davlat arxivining filiallari faoliyat ko’rsatmoqda. Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga quyidagi arxivlar kiradi: 1. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arixivi (O’zR MDA); 2. O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi; 3. O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi. Shuningdek respublika arxiv tizimida Prezident Devoni arxivi va uning viloyatlardagi filallari ham muhim o’rin tutadi. Tarixiy hujjatlarni 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 58-b 14 saqlashda O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi (O’zR MDA) yetakchi rolp o’ynaydi. Mazkur arxivda Turkiston va O’zbekiston tarixiga oid nodir hujjatlar jamlangan. Bu yerdagi hujjatlar asosan O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilishidan to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Turkiston viloyat harbiy gubernatori va qo’shin qo’mondoni fondi (336-f.) va Viloyat markazi aholisini boshqaruvchisi fondida (450-f.) 1865-1868 yillarga mansub hujjatlar jamlangan bo’lib, ularda Turkiston viloyatining chegaralari, ma’muriy tuzilishi va aholisi xususida ma’lumotlar keltiriladi. Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondi (1-f.), Turkiston general-gubernatori xuzuridagi diplomatik amaldor fondi (2- f.), Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi fondida (3-f.), Rossiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Eron, Xiva va Buxoro bilan diplomatik aloqalariga doir materiallar to’plangan. Hujjatlar Turkiston o’lkasi va alohida mintaqalarning ma’muriy tuzilishi haqida, shaharlar boshqaruvi va shahar nizomining joriy etilishi to’g’risida, madrasa va masjidlarning miqdori va ahvoli haqida ma’lumot beradi. Turkiston general- gubernatori mahakamasi fondida, Turkiston rayon muxofaza bo’limi fondida (461- f.), viloyatlar boshqaruvi, uyezd boshliqlari, sud orgnalari fondlarida O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik harakati o’z aksini topgan. 1885 yilda Farg’onada, 1910 yilda Buxoroda, 1916 yilda butun Turkiston o’lkasida ro’y bergan qo’zg’olon va g’alayonlar to’g’risida ma’lumotlar bor. Sanoatning rivojlanishi, temir yo’llarning qurilishi, qishloq xo’jaligining ahvoli haqidagi ma’lumotlar savdo-sanoat shirkatlari, dehqonchilik va davlat mulki boshqarmasi fondlarida uchraydi. Turkistonning madaniy hayoti, o’quv va madaniy- oqartuv muassasalari, ilmiy jamiyatlar fondlarida o’z aksini topgan. Xiva xoni mahkamasi fondi (1874-1917 yy; 125-f) va Buxoro amiri Qushbegiisi fondida (XIX asrning oxiri-1920 y; 126-f) xonliklarning siyosiyiqtisodiy ahvoli, milliy munosabatlar, O’rta Osiyo xalqlarining turmushi va madaniyati to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud. Fevralp inqilobidan to Oktyabrg’ to’ntarishigacha bo’lgan davr Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti hamda Ishchi soldat deputatlari O’lka Soveti fondlarida yoritiladi. 15 Turkiston ASSR MIK, XKS va xalq komissarliklari fondlarida o’lkada sovet hokimiyatining o’rnatilishi, istiqlolchilik harakati va fuqarolar urushi, milliy davlat chegaralanishi va O’zbekiston SSR ning tashkil topishi bilan bog’liq voqyealar o’z aksini topgan. O’zR MDA da Buxoro va Xorazm xalq respublikalari markaziy va mahalliy muassasalarining hujjatlari (1920-1924 yy) saqlanmoqda. Ular bu respublikalardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy qurilish xususida ma’lumotlar beradi. Arxivda O’zbekiston SSR sovetlari syezdlari hujjatlari, O’zSSR MIK va XKS hujjatlari, boshqa sovet idora va muassasalarining hujjatlari ham saqlanmoqda. Bu hujjatlar va undan keyingi davrga mansub hujjatli materiallar O’zbekistonning butun sovet davridagi hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beradi. O’zR MDAda shaxsiy fondlar ham keng o’rin olgan. Bu yerda P. A. Kobozev, D. I. Manjara, H. M. Abdullayev, J. I. Abdullaxonov, A. V. Almatinskaya, L. A. Abdullayev va boshqa qator partiya va davlat arboblari, fan va madaniyat arboblarining shaxsiy fondlari mavjud. Markaziy Davlat Arxivida talay arxiv kolleksiyalari ham mavjud bo’lib, ular orasida XIII-XVI asrlarga mansub vaqf hujjatlari kolleksiyasi diqqatga sazovordir. Respublika ahamiyatiga molik arxivlardan yana biri – bu O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi bo’lib, u 1962 yilda tashkil etilgan1. Arxivda ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, kostruktorlik muassasalarining hujjatlari saqlanmoqda. Arxiv fondlarida O’zbekistonda turli davrlarda bunyod etilgan sanoat korxonalari, sug’orish inshootlari, ma’muriy va grajdan binolarining loyihalari mavjud. Kostruktorlik hujjatlari esa turli davrlarda yaratilgan paxta terish, to’qimachilik mashinalari va uskunalari loyihalari va boshqa grafik materiallardan iboratdir. Mazkur arxivda tibbiyot ilmiy-tekshirish institutlarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari ham saqlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi 1943 yilda tashkil etilgan. 1959 yilda u O’zbekiston Markaziy Tarix arxivining bir 1 Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. 54 - b 16 bo’limiga aylantirildi. 1974 yildan e’tiboran yana mustaqil arxiv sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Arxivda saqlanayotgan 1917 yildan oldingi davrga taalluqli fotosuratlarda Turkiston o’lkasidagi milliy-ozodlik va inqilobiy harakatlardan lavhalar (1898, 1905. 1907 yy), chor Rossiyasi vakillari tomonidan o’lkaning boshqarilishi, ularning mahalliy aholiga bo’lgan munosabati, sud organlarining faoliyati, Xiva xonligi va Buxoro amirligining xalqaro aloqalari, musulmonlarning turmushi va diniy marosimlar o’z aksini topgan. Sovet davri foto- va kinohujjatlarida O’zbekistonning 74 yil davomida bosib o’tgan yo’li aks ettirilgan. Fonohujjatlar esa davlat va jamoat arboblari, fan, adabiyot va san’at namoyandalari, ishlab chiqarish ilg’orlarining yozib olingan nutq va intervpyularidan, eski bolpsheviklar, fuqarolar urushi va ikkinchi jahon urushi qatnashchilarining esdaliklaridan iboratdir. Arxivda mualliflar ijrosida badiiy asarlar yozib olingan magnit lentalari hamda taniqli san’atkorlar va jamoalar tomonidan ijro etilgan kuy va qo’shiqlar audiokassetalari saqlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxivi va uning barcha viloyatlardagi bo’limlarida sobiq O’zkompartiya va O’zbekiston komsomoli hujjatlari bilan bir qatorda hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan muassasa va tashkilotlar, jumladan Prezident Devoni, viloyatlar, shahar va tumanlar hokimliklari, O’z XDP va “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining hujjatlari saqlanmoqda. 17 II. O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon arxiv tizimi. 2.1 60 yillarda O‘zbekistonda arxiv ishi. Urushdan keyingi yillarda arxivchilar oldida turgan muhim vazifa arxiv materiallariga ilmiy-ma’lumotnoma apparati, ma’lumotnomapar tuzish ishi edi. Hujjatlardan foydalanishni yaxshilash uchun ko‘rsatgich (putevoditel)lar, ilmiy ro‘yxatlar, kataloglar va boshqa axborotnoma- lar tayyorlash zarur edi. Bu ishlarni amalga oshirishdan avval arxivchilar davlat arxivlarida saqlanayotgan tartibsiz arxiv fondlarini tartibga soldilar. 1946-1951 yillarida 280 mingga yaqin saqlov birligi tartibga solindi, 150 ming keraksiz, ahamiyatsiz yig‘majildlar yo‘q qilishga ajratildi. Shunday qilib, davlat arxivlaridagi hujjatlarning barchasi tartibga solindi. Bu esa, arxiv hujjatlaridan foydalanishni osonlashtiradigan ilmiy axborotnomalar tuzish ishiga kirishishga imkon berdi. Urushdan keyingi yillarda O‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivining ko‘rsatgichi tayyorlandi va O‘zSSR Oktabr inqilobi markaziy davlat arxivi ko‘rsatgichi ustida ish boshlandi. Bundan tashqari, 10 dan ortiq arxiv fondlarining sharhi-axborotnomasi tuzildi, tematik sharhlar yozildi. Ayrim muhim arxiv fondlarining ro‘yxatlari nashr qilish uchun tayyorlangan edi, lekin e’lon qilinmay qoldi. Fotohujjatlar uchun ham tematik va ismlar kataloglari gashkil qilindi1. Bu qilingan ishlar davlat arxivlarida saqlanayotgan arxiv hujjatlari haqida tadqiqotchilarga to‘laroq axborot olish va ulardan kengroq foydalanish uchun imkoniyat ochib berdi. Arxiv tashkilotlarining muhim ishlaridan yana biri idoralar arxivlarini tartibga solish va hujjatlarni ehtiyot qilib saqlashni tashkil etish edi. Bu ishda O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1949 yil 13- yanvardagi davlat va idoraviy arxivlar ishini yaxshilash to‘g‘risidagi qarori muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qaror e’lon qilingandan keyin ko‘plab tashkilotlar arxivlari uchun maxsus binolar ajratdilar, arxivlarini tartibga soldilar. 1951-1954 yillari 'Goshkentda 378 tashkilot arxivlari tartibga solindi. Idorapar arxiv ishlarini yaxshilash uchun bir necha metodik 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 96-b 18 qo‘llanma tayyorlandi. Masalan, «Tashkilotlarda arxiv hujjatlarining ekspertizasini o‘tkazish uchun esdalik», «Idoralar arxivlari ishini nazorat qilish uchun ko‘rsatmalar», «Ministrliklar arxivlari ishini rejalashtirish va hisobot hilish bo‘yicha ko‘rsatmapar» shular jumlasidandir. 1963 yil 14 oktabrda O‘zSSR Minisgrlar Soveti «O‘zSSRda arxiv ishini yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Bu qaror idoraviy arxivlar, ya’ni tashkilotlar arxivlari ishini yaxshilashda muhim rol o‘ynadi. Unga ko‘ra idora arxivlarini yaqin 2-3 yil ichida tartibga solishni tugatish, doimiy saqlanadigan hujjatlarni davlat arxivlariga topshirish, arxivlarning o‘zini esa, hujjatlarini beshikast saqlashga yaraydigan binolarga joylashtirish va ularni malakali kadrlar bilan ta’minlash keng yo‘lga qo‘yildi. Davlat arxivlari tashkilotlar arxivlari ishini nazorat qilishni kuchaytirdilar. Shu bilan birga, ularga yordam berishga katta e’tibor qaratdilar. Bu ishlar natijasida respublikada 1964 yili 1809 tashkilotda, 1965 yili 1759 tashkilotda arxiv hujjatlari tartibga solindi. Idoraviy arxivlar bilan bir qatorda tashkilotlarda ish yuritish ishini yaxshilashga ham katta e’tibor berildi. Davlat arxivlari idoralarda ish yuritishni yaxshilashga yaqindan yordam berishdi. 1959 yili Toshkent shahrida birinchi bor ish yuritish kursi ochilib, kotiba va ish yurituvchilar malakasi oshirildi. Keyingi yillarda bunday tadbirlar doimiy amapga oshirilib turildi. Bu masalaga oid har xil qo‘llanmapar, ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. Bu qo‘llanmalar idoraviy arxivlar ishini va ish yuritishini yaxshilashga katta hissa qo‘shdi. Davlat arxivlari uchun maxsus binolar ham qurildi. 1964- yili MDAga yangi bino qurilib foydapanishga topshirildi. 1970-yili O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar MDAga maxsus bino qurib berildi. Lekin viloyatlarda ko‘p arxivlar eski binolarda faoliyat yuritib kelar, ularda hujjatlarni saqlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmagan edi. Davlat arxivlari hujjatlarni qabul qilish sohasida ham anchagina ishlar qildi. 1946- 1955 yillarda 600 mingdan ko‘proq saqlov birligidagi hujjatlar vazirliklar, idoralar arxivlaridan qabul qilib olindi. Bu sohada joylarda ham ancha tadbirlar o‘tkazildi. 1947 yili respublikada 118 tuman va 5 ta shahar arxivida 137 ming saqlov birligida yig‘majildlar saqlangan bo‘lsa, 1955 yili 8 shahar va 138 tuman davlat arxivlarida 642 ming saqlov birligida 19 hujjatlar saqlangan. 1946-1955 yillarda 5 ta hujjatlar to‘plami nashr qilindi. «Frontdan xatlar» (1949-yil), «Afg‘onistonda Angliya agressiyasi» (1889- 1917 yillar) ana shunday hujjatlar to‘plamidir. Arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishni yaxshilashda O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1956 yil 31- martdagi «O‘zSSR Ministrliklari va 17 idoralar arxiv materiallarini saqlash usullarini tartibga solish va ulardan foydalanishni yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori muhim rol o‘ynaydi1. Respublika hukumati arxiv tashkilotlariga hujjatlardan foydalanishni kengaytirish, hujjatli to‘plamlar, ma’lumotnomalar, arxiv fondlari axborotnomalarini tayyorlashni va «O‘zdavlatnashr»gaularni nashr qilishni topshirdi. Bu qaror arxiv tashkilotlarining ilmiy ishlarni, hujjatlarni e’lon qilish borasidagi ishlarini jonlantirib yubordi. Bir necha yil ichida 20 ga yaqin hujjatlar to‘plamlari nashr qilindi. Shu jumladan oktabr’ to‘ntarishiga oid 2 ta, “bosmachilar” harakatiga doir 2 ta, kollektivlashtirishga oid 4 ta, «O‘rta Osiyoni tadqiq qilgan rus olimlari» nomli seriyada 4 ta to‘plam tayyorlanib nashr qilindi. 60-yillardan boshlab mavzular bo‘yicha arxiv hujjatlarining kataloglari tayyorlana boshlandi. 1963-1967 yillarda 50 mingdan ortiq kartochka yozilgan edi. Markaziy davlat arxivida ilmiy ma’lumotnoma apparati bo‘limi tashkil qilinib, bu bo‘lim xodimlari MDAning tizi.m (sistematik) katalogini tayyorlashga kirishdilar. Oldin tuzilgan tematik kartotekalar kartochkalari sistematik katalogiga qo‘shildi. Shuningdek, fotohujjatlarga ham 50 ming kartochka tuzildi. Bu kataloglar hozirgi kunga qadar to‘ldirib borilmoqda va tadqiqotchilarga hujjatlar qidirish ishlarini yengillashtirmoqda. 1960 yili O‘zSSR MDA sovet fondlari ko‘rsatgichi (putevoditel) nashr qilindi. 1964 yili O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar MDA ko‘rsatgichi e’lon qilindi. Bu ko‘rsatgichlar tadqiqotchilarning arxiv materiallaridan foydalanishida juda katta qulayliklar yaratdi. 50-yillarning ohiri va 60-yillar ichida arxiv ishini yaxshilash maqsadida davlat arxivlari va arxiv idoralarida qator tashkiliy qayta qurish ishlari amalga oshirildi. 1958 yili O‘zSSR Oktabr inqilobi Markaziy 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 61-b 20 davlat arxivi O‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivi bilan birlashtirilib, yagona O‘zSSR Markaziy davlat arxivi tashkil qilindi. Bir yildan keyin bu arxivga O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar markaziy davlat arxivi ham qo‘shildi. Shunday qilib, 50- yillar oxiriga borib respublikada arxiv tashkilotlarining tartibli tizimi vujudga ksldi. Bu tizim ilmiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan barcha hujjatlarni ehtiyot hilib saqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 2.2 O‘zbekistonda kino-surat-ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivining tashkil topishi va asosiy jamg‘armalari. 21 0‘z SSR KSOH MDA 1943-yilda tashkil topgan. 1959-yilda O’zbekiston SSR Markaziy davlat arxivining kino, surat, ovozli hujjatlar bo‘limi etib qayta tashkil etilgan. 1974-yildan O’zbekiston SSR kino, surat, ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi, 1991-yil sentyabrdan O’zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi deb nomlangan. 0‘zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi - O’rta Osiyodagi eng yirik va O’zbekistondagi yagona, maxsus hujjatlar saqlbvi uchun ixtisoslashgan arxivdir1. O’zR KSOH MDA O’zbekiston Respublikasida o‘z sohasiga tegishli bo‘lgan maxsus hujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy markaz hisoblanadi. Arxivda O’zbekiston va Turkiston o‘lkasining XIX asming 60 yillaridan to hozirgi vaqtgacha bo‘lgan davrlarga oid tarixni o‘zida aks ettirgan noyob hujjatlar yig‘ilgan. Mustamlaka davr suratli hujjatlarida Turkiston o‘lkasidagi milliy-ozodlik va inqilobiy harakat (1898, 1905-1907-yillar) ko‘rinishlarini, chor Rossiyasi ma’murlari tomonidan o£lkaning boshqaruvi, ulaming mahalliy hokimiyat bilan munosabatlari, sud organlari faoliyati, Qo‘qon xoni va Buxoro amirining xalqaro munosabatlari va aloqalari, musulmonlar dini va turmush tarzi tasvirlangan. Suratli hujjatlarda sanoatning rivojlanishi (temir yo‘l ko‘priklarining qurilishi, sug‘orish kanallari, teri va yog‘ zavodlarining ishlab chiqarish faoliyati, to‘qimachilik, ipakchilik fabrikalari, gilamto‘qish xunarmandchiligi, qishloq xo‘jalik inventari, ko‘mir sanoati va boshqalar) qishloq xo‘jalik (sodda mehnat qurollari, yemi omoch bilan haydash, qo ‘ 1 bilan paxta terish va boshqalar), transport va aloqalar (vokzal binolarining ko‘rinishlari; Toshkent temir yo‘li, Toshkentda Turkiston pochta- telegraf xizmatchilarining X o‘lka syezdi 1917-yil); savdo-sotiq (gazlama sotuv do‘konchalari, do‘ppilar, sopol idishlar, Samarqanddagi Registon maydonidagi sotuv rastalari; Andijon, Buxorodagi bozorlaming umumiy ko‘rinishlari va boshqalar) tasvirlangan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi huzuridagi Arxiv Boshqarmasi, 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 73-b 22 viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining arxiv bo’limlari arxiv ishini boshqaruvchi vakolatli davlat organilari hisoblanadi. O’zR va QQR davlat arxivlari (ularning filiallari), viloyat davlat arxivlari (ularning filiallari) va Toshkent shahar davlat arxivi bevosita arxiv ishini boshqarish vakolatli davlat organlariga bo’ysunadi. Arxiv ishini boshqarish vakolati organining faoliyatini tashkil etish tartibi hamda tuzilishi O’zR Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Davlat arxiv muassasalarini moliyalash tegishli byudjet mablag’lari hisobiga, shuningdek byudjetdan tashqari mablag’lar hisobiga amalga oshiriladi. Pulli xizmat ko’rsatishdan hamda moliyalashning boshqa qo’shimcha manbalaridan olinadigan mablag’lar arxiv muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish hamda ularning xodimlarini moddiy rag’datlantirishga yo’naltiriladi. O’zbekiston Respublikasi «Arxivlar to’g’risida»gi Qonuni hamda boshqa me’yoriy hujjatlarga binoan arxivlarni boshqarish vakolatli organlari o’z ishini tashkil etadi. O’zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi: hujjatlarni ekspertiza qilish va DAFni to’ldirish ishiga boshchilik qiladi; hujjatlarni davlat arxivlariga taqsimlash masalalarini hal etadi; barcha muassasalar, tashkilotlar va korxonalar uchun majburiy bo’lgan hujjatlar bilan ishlashning qoida va yo’l- yo’riqlarini ishlab chiqadi; DAF hujjatlarining ilmiy-ma’lumotnoma apparatini tuzish, ulardan foydalanish va ularni saqlash ishlarini tashkil etadi; davlat va muassasa arziqlarida saqlanayotgan hujjatlarni markazlashgan holda hisobga oladi; arxiv muassasalarining ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etadi va muvofiqlashtiradi, hujjatlarni nashr etishga boshchilik qiladi; chet el arxiv muassasalari bilan hamkorlik qiladi; kadrlarni tanlash, ularning malakasini oshirish va tarbiyalash bo’yicha ish olib boradi; arxiv inshootlari, laboratoriya va ustaxonalar qurilishi hamda ularni ta’mirlash masalalari bilan shug’ullanadi. Viloyat arxiv bo’limlari ham o’z vakolati doirasida mazkur masalalar bilan shug’ullanadilar (chet el arxiv muassasalari bilan aloqa qilish, umumdavlat miqyosidagi normativ hujjatlar chiqarish kabi masalalar bundan mustasno). Markaziy va mahalliy arxivlarni boshqarish vakolatli organlari arxiv ishining istiqbolini belgilaydi, har bir bosqichda arxiv muassasalarining ustivor vazifalarini 23 belgilab beradi. Markaziy davlat arxivlari bevosita Bosh arxiv boshqarmalariga, viloyat arxivlari va ularning filiallari esa viloyat arxiv bo’limlariga bo’ysunadilar1. Yuqori arxiv organlari tomonidan boshqarish ishini tashkil etish asosan 3 ta vazifani bajarishga qaratilgandir: 1) vazifalarni belgilash; 2) yordam berish; 3) nazorat qilish. Arxivlar ishlarini takomillashtirishda yuqori tashkilotlar tomonidan olib boriladigan tekshirishlar muhim o’rin tutadi. Arxiv faoliyati vaqti-vaqti bilan kompleks tarzda yoki konkret yo’nalishlar bo’yicha tekshiriladi. Tekshiruvchilarning vazifalari faqatgina kamchiliklarni oshkor qilishdan emas, balki ishni yaxshilash yo’llarini ko’rsatish hamda ilg’or ish uslublarini aniqlash va yoyishdan iboratdir. Davlat arxiv xizmatining muhim vazifalaridan biri idoraviy arxivlarga tashkiliy-uslubiy jihatdan rahbarlik qilish va muassasalarda ish yuritishni nazorat qilishdan iboratdir. Bu ish arxiv bo’limlari hamda markaziy va viloyat davlat arxivlari tomonidan amalga oshriladi. Har bir arxiv, odatga ko’ra, hujjatlarini unga topshiradigan tashkilotlar va muassasalar arxivlarining ustidan nazorat olib boradi. Ko’p xollarda davlat arxivlari xodimlari bir necha muassasalar ustidan murabbiylik qiladilar, ularga har tomonlama yordam ko’rsatadilar. Arxivlar faoliyatini tubdan yaxshilash, eng avvalo, bu yerda bu yerda ishlayotgan xodimlarning malakasiga va ularning mehnatini tashkil etishga bog’liqdir. Arxiv xodimlari yuqori malakali mutaxassislar bo’lishi, chuqur kasbiy bilimlarga ega bo’lishlari shart. Arxiv xodimi hujjatlar bilan ishlash uslublarini mukammal bilishi, tadqiqotchilik ko’nikmalariga ega bo’lishi, yuqori malakali va ma’lumotli inson bo’lishi zarur. Suratlar o‘zida o‘lkadagi sog‘liqni saqlash, maorif va fanni rivojlanishi; Turkiston ilmiy-tekshirish komissiyasining ishlari, Samarqanddagi Ulug‘bek observatoriyasi qazilmalari, musulmon maktablaridagi darslar, maktabdagi urf-odatlar, kasallami eskicha davolash (o‘qib dam solish) usullari. ko‘cha muzikachilarining chiqishlari va boshqalami aks ettirgan2. 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 64-b 2 Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. 87 - b 24 Sho'rolar davri kino, surat va ovozli hujjatlarida hozirgi O’zbekiston Respublikasi hududida sho‘ro hukumatining o‘matilishi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Turkiston ASSR, O’zbekiston SSR dagi davlat hukumati, ushbu respublikalar ja’moat tashkilotlarining faoliyati, xalq xo‘jaligi, fan-texnika, sog‘liqni saqlash, xalq ta’limi, madaniyat va san’at, sport, xizmatchilaming dam olishi, shuningdek, bu respublikalar vakillari va chet davlat siyosiy jamoat arboblarining yuqori partiya organlari faoliyatida ishtirok etishi, fan va madaniyat arboblarining O’zbekistonga tashriflari va o‘z vakillarining boshqa respublikalarga safarlarini o‘zida aks ettirgan. Badiiy ovozli hujjatlar O’zbekiston, Sovet va chet el kompozitorlari asarlari, xalq musiqalari, she’riy, nasriy va dramatik asarlar taniqli qo‘shiqchilaming chiqishlari, xalq ijrochilari, respublika musiqa kollektivlari, jumladan Tamaraxonim, F. Baratova, M. Turg‘unboyeva, N. Axmedova, T. Qodirov, M. Uzoqov, Yu. Rajabiy va boshqa ovozli yozuvlardan iborat. Shuningdek, O’zbekistonda xotin-qizlar ozodligi uchun harakati (hujum): xotin-qizlami paranjini butunlay yo‘q qilishga qaratilgan miting va yig‘ilishlari, Respublika ayollarining syezd va slyotlari, savodsizlikka barham berishga qaratilgan kino, suratlar ham mavjud. Arxivning kino va surat hujjatlari ikkinchi jahon urushi davridagi respublika hayotini, ko‘p millatli O’zbekiston xalqining frontdagi qahramonligi, front orqasida o‘zbek xalqining yetim bolalami asrab olish, mamlakatga zavod va fabrikalami evakuatsiya qilinishi, mehnatkashlaming mitinglari, frontga ko‘ngillilami kuzatish va boshqalami ko‘rish mumkin. Arxivda urushdan keyingi davrlarda respublika xalq xo‘jaligi tarmoqlari energetika, yoqilg‘i sanoati, metallurgiya, mashinasozlik, stanoksozlik, asbobsozlik sanoati va boshqalar, transport va aloqaning rivojlanishi; O’zbekistonda qishloq xo'jaligining rivojlanishi (qishloq xo‘jaligi ilg‘orlari va ishchilarining syezd va qurultoylari), qo‘riq va bo‘z yerlami o‘zlashtirish, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish va kollektivlashtirish, paxtachilik va chorvachilikni rivojlantirish) o‘zida tasvirlangan kino, surat hujjatlar mavjud. Ushbu kino, surat hujjatlar madaniyat qurilishi, fan, sog‘liqni saqlash, sanat, fizkultura va sport rivojlanishi haqida ham tushuncha beradi. O‘zbekiston 25 Respublikasi mustaqillik davri kino, surat va ovozli hujjatlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining e’lon qilinishi, demokratik jamiyat qurilishi, davlat boshqaruvining yangi tizimini vujudga kelishi, markaziy organlari faoliyatining maqsad va vazifalarining o‘zgarishi, bank tizimining qayta tashkil etilishi, jahon tomonidan O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining tan olinishi, chet el mamlakatlari bilan diplomatik aloqalaming o‘matilishi, ko‘p partiyaviylikning va jamoat harakatining vujudga kelishi, bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlikning rivojlanishi, yangi ma’naviy dunyoqarashning vujudga kelishini o‘zida aks ettirgan. Arxivning kino hujjatlari M. Qayumov, D. Salimov, Sh. Zoxidov, I. Gibalevich kabi va ко‘pgina boshqa hujjatli kino ustalari ishlari bilan tanishtiradi. O’zR KSOH MDA da irrigator RM. Kildyushovning, Toshkent tramvay-trolleybus boshqarmasi faxriy ishchisi M. Yusupovning, Toshkent Davlat Universiteti biologiya-tuproqshunoslik fakulteti professori I.A. Raykovaning, respublikamizning sport faxriylari L. Ivanova va F.R. Sememinlaming, “Tashkentskie malchishki” kitob muallifi, jumalist L. Berejnixning, respublikamizning markaziy ro‘znoma va oynomalari suratkash muxbirlari M.Z. Penson, I.N. Panov, A.P. Shteynberg, U. Nurumbayev, E. Ryapasov, M.Ya. Rozankrans va boshqalaming suratli hujjatlar kolleksiyalari (to‘plamlari) saqlanadi. Arxiv xizmatlari. O’zR KSOH MDA da quyidagi xizmatlar amaiga oshiriladi: - arxivda saqlanayotgan kino, surat va ovozli hujjatlar haqida ma’lumot berish; tadqiqotchilar o‘rganishi va ishi uchun kino, surat va ovozli hujjatlami taqdim etish; - kino hujjatlami video tasmaga ko‘chirib berish; - surat va ovozli hujjatlar nusxalarini tayyorlash; - suratli ко‘rgazma va stendlami tashkil etish; - mavzuli so‘rovlarni ijro etish; - suratli albomlar tayyorlash; - arxiv bo ‘yicha umumiy va mavzuli ekskursiyalami tashkil etish. 26 Ko‘rsatilgan xizmatlar yuridik va jismoniy shaxslaming yozma so‘rovnomalari asosida amaiga oshiriladi. Arxivning kino, surat va ovozli hujjatlari faqat arxiv rahbari ruxsati orqali taqdim etiladi. Ruxsat beriladigan muddat ish mavzusi bo‘yicha belgilanadi. Tadqiqotchilami kino, surat va ovozli hujjatlar bilan ishlashi arxivning kino zali, katalog va ovozli hujjatlar eshitish xonalarida amaiga oshiriladi. Bog‘lanish uchun ma’lumot: Toshkent, 100043, 1 Chilonzor berk ko‘cha, Tel. 277-55- 89, 277-11-44, 277-55-11. E-mail: urittxmdag‘mail.uz O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Markaziy Davlat arxivi 1962-yil O’z SSR Ministrlar Sovetining qaroriga binoan tashkil etilgan. 2004-yilda arxiv S. Rahimov tumani, Nozirtiaxonim ko‘chasi, 86-uyda joylashgan yangi binoga ko‘chib o‘tdi. Arxivda quyidagi sohadagi korxona, tashkilot va muassasalardan hujjatlar qabul qilinadi va saqlanadi: 1. Sanoat. 2. Qishloq Xo‘jaligi. 3. Suv xo‘jaligi. 4. 0‘rmon xo‘jaligi. 5. Transport. 6. Qurilish. 7. Turar-joy kommunal xo‘jaligi. 8. Maishiy xizmat ko‘rsatish. 9. Sog‘liqni saqlash muassasalari. Arxivda ilmiy texnikaviy hujjatlar, konstruktorlik loyihalar va bir qancha tarixiy ahamiyatga ega hujjatlar saqlanadi. Masalan, qishloq xo'jaligi sohasi bo‘yicha O’zbekiston Respublikasi viloyatlari, tumanlarida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish to‘g‘risidagi loyihalar va smetalar mavjud. Suv xo‘jaligi sohasida Respublika bo‘yichaxo‘jaliklari,xalqni ichimlik suvi bilan ta’minlash va yerlami 27 sug‘orish ishlari haqidagi, o‘rmon xo‘jaligi sohasi bo‘yicha cho‘l yerlami obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish ishlari haqida, transport sohasi bo‘yicha ko‘priklar qurish, yo‘llami ta’mirlash to‘g‘risidagi, qurilish sohasida esa shahardagi turar-joylar, binolar qurish, rekonstruksiya qilish haqidagi, paxta tozalash, paxtani qayta ishlash va у ana bir qancha mashinalamitig loyihalari haqidagi, sog‘liqni saqlash sohasi bo‘yicha ilmiy-tekshirish institutlarida olib borilayotgan ilmiy ishlar, tibbiyot sohasi tarixini rivojlantirishga oid doimiy saqlanadigan boshqaruv hujjatlari mavjud1. Bundan tashqari, respublikada ilm-fan sohasini rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shgan professor va olimlaming shaxsiy jamg‘armalari tashkil qilingan bo ‘ lib, ulaming shaxsiyhujj atlari, suratlari, ilmiy ishlari qabul qilinadi va saqlanadi. Masalan, me’mor A.B. Boboxonov, kardiolog M.X. Xamidova, ximik T.M. Mirkomilov, stomatolog T.X. Safarov, onkologlar S. Navro‘zov, Y.T. Tadjibayeva, M.A. Gafur Oxunov, ginekolog-professor N.M. Maxmudova, A.A. Choroxova, xizmat ko‘rsatgan agronom M.M. Mirzayev, irrigator N.A. Aliyev, yirik suv xo‘jaligi qurilishlarining rahbari E.I. Ozerskiy, S.S. Kanash, bakteriolog va patologoanatom S.P. Choroxov, epidemiolog N.I. Xodukinlarning shaxsiy jamg‘armalari saqlanadi. Aloqa uchun malumot: 100109, Toshkent sh., S. Rahimov tumani, Nozimaxonim ko‘chasi, 86 uy. Tel. 46-53-54,46-52-84. E-mail: urittxmdag‘mail.uz 1996-yilda 0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishda tashkil etilishi ahvoli o‘rganildi. Ish yuritishda asosiy me’yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo‘yicha yo‘riqnoma vazirlik tizimida mavjud bo‘lgan 1763 ta tashkilotning 585 tasidagi (33%) ishlab chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo‘yicha tuzilgan yo‘riqnomalarga qo‘shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari bilan 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 48-b 28 kelishishni talab qilardi. Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig‘maji1dlar nomenklaturasi bilan ta’minlanishi 65 % ni tashkil qilgafi. Holbuki, hujjatlami qidirish, indekslashni o‘tkazish, yig‘majildda ijro etilgan hujjatlarni to‘plashda yig‘majildlar nomenklaturasi odatdagi ish yuritishda asosiy hujjat hisoblanadi. Xulosa. Õzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganimizdan sõng arxiv tizimiga alohida ahamiyat berila boshlandi. Yuqorida aytib õtkanimizdek , qator qarorlar qabul qilindi va shu asosda ishlar amalga oshirildi. Bugungi kunda arxiv sohasida qilinayotkan ishlar õz samarasini kõrsatmoqda. Hukumatimiz tomonidan yaratib berilgan imkoniyatlar va sharoitlarini qamrab olish imkoniyati kengaytirildi, hozirda davlat arxivlarida saqlanayotkan hujjatlarning chegara sanaladi IX asrdan 29 bugungacha davrni tashkil etib, ularning soni 12 mln saqlov birligidan ortdi. Bundan tashqari gazeta va jurnallar sahifalarida ham dolzarb mavzularga doir ayrim hujjatlar nashr qilindi. Arxivlardagi fotosuratlarni nashr qilinishi ham muhim ahamiyatga egadir. Tadqiqotchilarning arxiv zallarida ishlashi hujjatlardan foydalanishning keng tarqalgan shakllaridan biridir. Barcha markaziy va viloyat arxivlarida o’quv zallari mavjud bo’lib, bu yerda taddqiqotchilarga qulaylik tug’dirish uchun ularga arxivga doir ko’rsatkichlar, tavsiflar, ro’yxat va kataloglar beriladi. Arxiv xodimlari tadqiqotchilarning talabi bilan ularni qiziqtirgan hujjatlarni topib berishlari, ularga konsulptasiya va har tomonlama yordam berishlari zarur. Tadqiqotchilarning buyurtmasi bilan ayrim hujjatlardan nusxa ko’chirishi yoki hujjatlarning mikrofilpmlashtirilgan nusxalari berilishi mumkin. Arxiv hujjatlaridan madaniy-oqartuv maqsadlarida foydalanish ko’p hollarda ko’rgazmalar tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Ko’rgazmalar keng jamoatchilikka mo’ljallanadi. Ko’rgazmalar odatda turli yubiley sanalariga, ayrim siyosiy va jamoat arboblari, fan va madaniyat xodimlarining hayoti va faoliyatiga bag’ishlanadi. Ko’rgazmalarda namoyish etish uchun yozma hujjatlar, fotosuratlar, kinokadrlar, chizmalar, rasmlar, kitob va broshyuralar, varaqa va matnlar tanlab olinadi. Arxiv hujjatlarini omma orasida targ’ib qilishda ommaviy axborot vositalari matbuot, radio va televideniyening roli kattadir. Aytish joizki, tizimning moddiy-texnik bazasi ham bosqichma-bosqich rivojlantirilmoqda.Davlat arxivlarining deyarli 90% temir stellajlar bilan taminlandi. Barcha hujjatxonalar lokal va internet tarmoği mavjud zamonaviy kompyuter texnikalari bilan jihozlangan. Bugungi kunda "Õzarxiv agentligi tizimida hujjat ayirboshlash elektron hujjat aylanishi tizimi orqali yuritilib, saqlanayotkan axborot rusurslari bõyicha elektron bazalarni yaratish, hujjatlarini raqamlashtirish ishlari amalga oshirilyapti. Õzbekiston arxivlari nufuzini oshirish va ularda saqlanayotkan noyob va alohida qimmatli hujjatlar toğrisida ma'lumotlarni keng ommaga yetkazish maqsadida Agentlik vab saytida alohida qimmatli va noyob hujjatlarning elektron reyestrini shakllantirish bõyicha takliflar tayyorlanmoqda. Lekin biz bugun tõla qolli 30 zamonaviy arxiv tizimiga ega emasmiz. Yetarli darajada oliy ma'lumotli kadrlar mutaxassislarning kamligi ham sezilarli kamchilkklardan biridir. Bundan tashqari arxiv arxiv saqlov ya'ni ummumiy qilib aytganda ba'zi viloyat, tuman arxiv binolarining yaroqsiz holatda yetarlicha shart sharoitlarga ega emasligi ham alohida bir kamchilik sifatida qaraladi. Har bir shaxsning hayoti va faoliyati davomida uning ixtiyorida ma' lum hujjatlar toplanadi. Bu hujjat va materiallar õsha fuqaroning shaxsiy mulki bolsada, ularda davlat ahamiyatiga molik hujjatlar ham saqlanishi ehtimoldan holi emas. Shuning uchun ham har bir shaxs õz hayoti davomida katta ahamiyatga ega bõlgan hujjatga be'etibor bolmasligi lozim. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, hozirgi kunda Õzbekistonda davlat, idoraviy va shaxsiy arxivlar mavjud bõlib, bu arxivlarda respublikamizning õtmishi va hozirgi kunini õzida aks ettirgan bebaho hujjatli manbalar saqlanmoqda. Ularni nes - nobud qilmasdan kelajak avlodlarga yetkazish arxiv xodimlari va barcha fuqarolarning muqaddas burchidir. Zero arxivlarimizda tarix kitoblarida yozilmagan tarixlarimiz bordir! FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015.