Dars ishlanma
Mavzu: Namlik ekologik omil sifatida
Darsning maqsadi:
Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga DTS asosida bilim berish, namlik Yerdagi
hayotning asosiy abiotik omili ekanligi to‘g‘risida ilmiy bilimlar berish. O’simlik va
hayvonlarning namlikka nisbatan talabiga ko’ra guruxlarini o’rgatish, ularning
moslanish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarga aqliy – axloqiy, ekologik tarbiya berish.
Suv bebaxo ne’mat ekanligini tushuntirish. O‘quvchilarning dunyoviy biPlimlarini
oshirish, organik olam vakillarini muhofaza qilish to‘g‘risida ekologik tarbiya
berish, ekologik madaniyatni shakllantirish .
Rivojlantiruvchi maqsad: O‘quvchilarning tushuncha va tasavvurlarini
kengaytirish, dunyoqarashini o‘stirish. Erkin va mustaqil fikrlash qobilyatini
rivojlantirish, o‘quvchilarni hamkorlikda guruhlarga bo‘lib ishlash usullarini
o‘rgatib, o‘rganilayotgan material to‘g‘risida hulosa chiqarishga o‘rgatish.
Kompetensiyaviy maqsad: O’z o’zini rivojlantirish, milliy va umummadaniy
qadriyatlarni asrash. Sog’lom turmush tarzini rivojlantirish.
Dars turi: An’anaviy(amaliy), yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi,
o‘quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini rivojlantiruvchi.
Darsda foydalaniladigan metodlar: bayon, namoyish, guruhlar bilan ishlash,
test, savol-javob.
Dars jihozi: sxema, jadval, rasm, slayd, AKT, tarqatma, xona o‘simliklari.
Tayanch so‘zlar: namlik, gigrofitlar, kserofitlar, mezifitlar, sukkulentlar,
sklerofitlar, fiziologik moslanish, morfologik moslanish, etologik moslanishlar.
Dars tafsiloti va texnologik xarita
I. Tashkiliy qism
2
II.Uyga vazifani baholash
13
III.Yangi mavzu bayoni
15
IV.Mustahkamlash
10
V.Baholash
3
VI. Uyga vazifani tushuntirish
2
Darsning borishi.
I. Tashkiliy qism
Salomlashish, navbatchi, davomotni aniqlash, axborot olish, guruhlarga bo‘lish
va nomlash.
II. O‘tilgan mavzuni takrorlash.
1-topshiriq.
O‘quvchilarni guruxlarga bo’lib o‘tilgan mavzularga oid savollar beriladi.
I-guruh. GIGROFITLAR.
1. Biologiya qanday fan?
2. Ekologiya nimani o‘rganadi?
3. Ekologik madaniyat nima?
4. Ekologiyaning qanday bo‘limlari bor?
II-guruh. KSEROFITLAR
5. Ekologiyani o‘rganish metodlari nima?
6. Ekosistemaning tarkibiy qismlari qanday?
7. Organizmlarning qanday yashash muhitlari bor?
8. Ekologik omil nima?
III-guruh. MEZOFITLAR.
9. Ekologik omillarning qanday xillari bor?
10. Libixning minimum qoidasi mohiyatini tushuntirib bering.
11. Ekologik nisha nima?
12. Biologik optimum deganda nimani tushunasiz?
2-topshiriq.
O’quvchilar doskada Ekologik guruxlarga mansub o’simliklarni jadvalga
yozadilar.
O’simliklarni ekologik guruhlari
I-guruh
Yorug’sevar
o’simliklar
II-guruh
Soyaga
chidamli o’simliklar
III-gurh
Soyasevar
o’simlilar
III. Yangi mavzu bayoni.
Namlik. Tirik organizmlar tanasining 2/3 qismi suvdan iborat, shu sababli namlik
ularning hayotini belgilovchi muhim omil sanaladi. Suv barcha tirik organizmlar
uchun universal eritma, hujayradagi biokimyoviy jarayonlar uchun sharoit, ko‘pchilik
tirik organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Suv tirik organizmlarda
boradigan moddalar almashinuvida faol ishtirok etadi va muhim o‘rin tutadi. Tirik
organizmlar yashaydigan muhitda suv yetishmasligi organizmlarda hayotiy
jarayonlarning sekinlashishiga sabab bo‘ladi.
Tirik organizmlarda suv gidroliz va fotosintez reaksiyalarida bevosita ishtirok etadi.
Ba’zi tirik organizmlar, masalan, to‘garak va halqasimon chuvalchanglar uchun suv
gidrostatik skelet sanaladi va oziq moddalarni tashish vazifasini bajaradi, ya’ni
moddaning organizm bo‘ylab harakatlanishida ishtirok etadi. Solishtirma issiqlik
sig‘imi, issiqlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgani tufayli suv organizmdagi issiqlik
muvozanatini ushlab turadi, hujayra va to‘qimalarning qizib ketishining oldini oladi.
Suv yuksak sporali o‘simliklarning urug‘lanishi, spora va urug‘lar unib chiqishi
uchun o‘ta zarur.
Quruqlikda yashash joylarining namligi yillik yog‘ingarchilik miqdoriga bog‘liq,
shuning uchun turli geografik zonalar o‘zaro farqlanadi. Namlikning yetishmasligi
yoki haddan tashqari ortib ketishi quruqlikda yashovchi tirik organizmlar uchun
cheklovchi omil hisoblanadi.
O‘simliklarning
namlikka
nisbatan
ekologik
guruhlari
va
ularning
moslanishlari. O‘simliklarning quruqlikka chiqishi, namlik yetishmasligiga
moslanishi muhim evolutsion o‘zgarish sanaladi. Namlikka bo‘lgan talabiga ko‘ra
barcha quruqlik o‘simliklari uchta ekologik guruhga bo‘linadi: kserofitlar, gigrofitlar,
mezofitlar. Evolutsiya jarayonida har bir guruhda muhitning suv rejimida o‘ziga xos
moslashish vujudga kelgan.
Kserofitlar (yunoncha «xerox» – quruq, «phyton» – o‘simlik) – namlik kam bo‘lgan
muhitda o‘sishga moslashgan o‘simliklar sanaladi. Bularga dasht, cho‘l, yarim cho‘l,
savanna, baland tog‘ o‘simliklari kiradi. Kserofitlar uzoq vaqt namlik yetishmasligiga
chidamli o‘simliklar hisoblanadi. Ularda nam tanqis muhitda yashashga bir qator:
transpiratsiyaning kamayishi, tuproqdan suv so‘rilishining kuchayishi, to‘qima va
organlarda suvni zaxiralash kabi moslanishlar mavjud.
Moslanish turlariga ko‘ra kserofitlar ikki guruhga ajratiladi: sukkulentlar va
sklerofitlar.
Sukkulentlar (lotincha «succulentus» – sersuv) – ularda o‘z to‘qimalari va
organlarida suvni zaxirada saqlash va so‘ngra tejab sarflash kuzatiladi.
Agava, aloy, molodilo (barg sukkulentlar) kabi o‘simliklar suvni qalin barglarida
saqlaydi, sutlamalar, kaktuslar (poya sukkulentlar)ning poyasida suvni zaxirada
saqlovchi to‘qimalar mavjud. Sukkulentlarning epidermis to‘qimasi qalin mum qavat
yoki mayda tuklar bilan qoplangan bo‘ladi. Barglardagi barg og‘izchalari kam va
kunduzi yopiq bo‘ladi. Poya sukkulentlarda barglar mayda yoki tikanga aylangan
(kaktuslar). Fotosintez jarayoni yashil poyalarda amalga oshadi (15- rasm ).
Sklerofitlar (yunoncha «scleros» – qattiq, «phyton» – o‘simlik) – tuproqda namlik
yetarli bo‘lmagan sharoitda ham o‘sadi. Ular suvni zaxirada saqlab turolmaydi, lekin
sklerofitlar sitoplazmasi yuqori yopishqoqlikka ega bo‘lgani uchun suvni ushlab tura
oladi. Bu hujayra shirasining yuqori osmotik bosimini yaratadi. Shu bosim tufayli
sklerofitlar tuproqdan suvni shimadi. Shuning uchun ularni «nasos o‘simliklar» deb
ham atashadi. Sklerofitlar ildizi yerga chuqur kirib boradi (saksovul, yantoq).
Sklerofit o‘simliklarda transpiratsiyani
Sukkulent o‘simliklar.
sathli qattiq barglar (yantoq); mayda bo‘laklarga qirqilgan barglar (shuvoq), tangacha
shaklidagi barglar (saksovul, archa); barglarning mum yoki tuklar bilan qoplanishi;
barg og‘izchalarining chuqur joylashuvi kabilar paydo bo‘lgan.
kamaytirish hisobiga suvni tejaydigan bir qator morfologik moslanishlar
: kichik
Agava
Molodilo
Sutlama
Kaktus
Gigrofitlar (yunoncha «hygros» – nam, «phyton» – o‘simlik) – nam tuproq va yuqori
namlikka ega joyda o‘sadigan o‘simliklar. Gigrofit o‘simliklarga sholi, shakarqamish
va boshqalar misol bo‘ladi. Gigrofitlar tuproqda namlik kamaygan holda tez so‘lib
qoladi. Ularning ayrim turlari (botqoq gigrofitlari)ning ildizi va poyalarida
aerenximiya (yunoncha «aeg» – havo, «enchyma» – hujayra) – zaxirada havo
saqlovchi hujayralar bo‘ladi. Gigrofitlarda ildiz tizimi kuchsiz, ildiz tukchalari
rivojlanmagan, transpiratsiya kuchli bo‘ladi. Barg plastinkalari yupqa va undagi
og‘izchalar doim ochiq bo‘ladi.
Mezofit (yunoncha «mesos» – o‘rtacha, «phyton» – o‘simlik) – mo‘tadil nam
sharoitda
o‘sadigan
o‘simliklar
sanaladi.
Ular
qisqa
muddat
namlik
yetishmovchiligiga chiday oladi. Ildiz tizimi o‘rtacha rivojlangan bo‘lib, ildiz
tukchalariga ega, barglarida barg og‘izchalari mavjud. O‘simlik tanasidagi namlik
miqdoriga qarab og‘izchalar ochilishi yoki yopilishi mumkin. Adir, o‘tloq
o‘simliklari, shuningdek, mo‘tadil zonadagi deyarli barcha madaniy o‘simliklar
mezofit bo‘lib, ular o‘simliklarning boshqa ekologik guruhlariga nisbatan keng
tarqalgan.
Hayvonlarning namlikka moslanishiga ko‘ra ekologik guruhlari.
Namlik hayvonlar uchun ham muhim ekologik omil sanaladi. Namlik darajasiga
ko‘ra hayvonlarni quyidagi ekologik guruhlarga ajratish mumkin: suv muhitida
yashaydigan (korallar, meduzalar, baliqlar, kitlar, delfinlar), suv va quruqlik muhitida
yashaydigan (qurbaqalar, timsohlar, pingvinlar), quruqlik muhitida yashaydigan
hayvonlar (bo‘g‘imoyoqlilarning vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar va
sutemizuvchilar). Quruqlikda yashovchi hayvonlar ham tanasidan ajralib chiqadigan
namlik miqdorini qayta to‘ldirish uchun vaqti-vaqti bilan suvga ehtiyoj sezadi.
Hayvonlarda suv rejimiga bog‘liq holda moslanish turlari: fiziologik, morfologik va
etologik moslanishlar mavjud.
Fiziologik moslanishlar organizmda namlikka bo‘lgan ehtiyojni qondiruvchi hayotiy
jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi. Qushlar, sutemizuvchilar suv
ichadi, suvda hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar esa terisi orqali shimadi. Cho‘l
hayvonlari uchun esa iste’mol qiladigan oziq-ovqat tarkibidagi suv yetarli
hisoblanadi. Organizm tarkibidagi yog‘ zaxirasining oksidlanishi jarayonida hosil
bo‘ladigan metabolitik suv hisobiga yashaydigan hayvonlar ham ko‘p. Nam tanqis
bo‘lgan joylarda yashovchi organizmlar uchun xos metabolit, ya’ni moddalar
almashinuvining oxirgi mahsuloti siydik kislota hisoblanadi. Siydik kislota suvda
yomon eriganligi tufayli uni organizmdan chiqarib yuborish uchun suv deyarli talab
etilmaydi.
Morfologik
moslanishlar
hayvon
organizmida
suvni
saqlashga
qaratilgan
moslanishlar hisoblanadi. Qushlar tanasi pat bilan, sutemizuvchilar tanasi jun bilan,
sudralib yuruvchilar tanasi muguz tangachalar bilan qoplangan. Hasharotlar va
o‘rgimchaksimonlar qalin xitindan iborat tana qoplamiga ega, quruqlikda yashovchi
molluskalarda chig‘anoq bo‘ladi.
Etologik moslanishlar – hayvonlar tomonidan suvni qidirib topishga yo‘naltirilgan
moslanish. Ko‘pgina hayvonlar vaqti-vaqti bilan suv ichgani suv manbalariga
boradi. Hayvonlarning suvga bo‘lgan ehtiyoji qurg‘oqchilik davrida ularning suv
