Dars ishlanma Mavzu: Namlik ekologik omil sifatida Darsning maqsadi: Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga DTS asosida bilim berish, namlik Yerdagi hayotning asosiy abiotik omili ekanligi to‘g‘risida ilmiy bilimlar berish. O’simlik va hayvonlarning namlikka nisbatan talabiga ko’ra guruxlarini o’rgatish, ularning moslanish ko‘nikmalarini rivojlantirish. Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarga aqliy – axloqiy, ekologik tarbiya berish. Suv bebaxo ne’mat ekanligini tushuntirish. O‘quvchilarning dunyoviy biPlimlarini oshirish, organik olam vakillarini muhofaza qilish to‘g‘risida ekologik tarbiya berish, ekologik madaniyatni shakllantirish . Rivojlantiruvchi maqsad: O‘quvchilarning tushuncha va tasavvurlarini kengaytirish, dunyoqarashini o‘stirish. Erkin va mustaqil fikrlash qobilyatini rivojlantirish, o‘quvchilarni hamkorlikda guruhlarga bo‘lib ishlash usullarini o‘rgatib, o‘rganilayotgan material to‘g‘risida hulosa chiqarishga o‘rgatish. Kompetensiyaviy maqsad: O’z o’zini rivojlantirish, milliy va umummadaniy qadriyatlarni asrash. Sog’lom turmush tarzini rivojlantirish. Dars turi: An’anaviy(amaliy), yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi, o‘quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini rivojlantiruvchi. Darsda foydalaniladigan metodlar: bayon, namoyish, guruhlar bilan ishlash, test, savol-javob. Dars jihozi: sxema, jadval, rasm, slayd, AKT, tarqatma, xona o‘simliklari. Tayanch so‘zlar: namlik, gigrofitlar, kserofitlar, mezifitlar, sukkulentlar, sklerofitlar, fiziologik moslanish, morfologik moslanish, etologik moslanishlar. Dars tafsiloti va texnologik xarita I. Tashkiliy qism 2 II.Uyga vazifani baholash 13 III.Yangi mavzu bayoni 15 IV.Mustahkamlash 10 V.Baholash 3 VI. Uyga vazifani tushuntirish 2 Darsning borishi. I. Tashkiliy qism Salomlashish, navbatchi, davomotni aniqlash, axborot olish, guruhlarga bo‘lish va nomlash. II. O‘tilgan mavzuni takrorlash. 1-topshiriq. O‘quvchilarni guruxlarga bo’lib o‘tilgan mavzularga oid savollar beriladi. I-guruh. GIGROFITLAR. 1. Biologiya qanday fan? 2. Ekologiya nimani o‘rganadi? 3. Ekologik madaniyat nima? 4. Ekologiyaning qanday bo‘limlari bor? II-guruh. KSEROFITLAR 5. Ekologiyani o‘rganish metodlari nima? 6. Ekosistemaning tarkibiy qismlari qanday? 7. Organizmlarning qanday yashash muhitlari bor? 8. Ekologik omil nima? III-guruh. MEZOFITLAR. 9. Ekologik omillarning qanday xillari bor? 10. Libixning minimum qoidasi mohiyatini tushuntirib bering. 11. Ekologik nisha nima? 12. Biologik optimum deganda nimani tushunasiz? 2-topshiriq. O’quvchilar doskada Ekologik guruxlarga mansub o’simliklarni jadvalga yozadilar. O’simliklarni ekologik guruhlari I-guruh Yorug’sevar o’simliklar II-guruh Soyaga chidamli o’simliklar III-gurh Soyasevar o’simlilar III. Yangi mavzu bayoni. Namlik. Tirik organizmlar tanasining 2/3 qismi suvdan iborat, shu sababli namlik ularning hayotini belgilovchi muhim omil sanaladi. Suv barcha tirik organizmlar uchun universal eritma, hujayradagi biokimyoviy jarayonlar uchun sharoit, ko‘pchilik tirik organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Suv tirik organizmlarda boradigan moddalar almashinuvida faol ishtirok etadi va muhim o‘rin tutadi. Tirik organizmlar yashaydigan muhitda suv yetishmasligi organizmlarda hayotiy jarayonlarning sekinlashishiga sabab bo‘ladi. Tirik organizmlarda suv gidroliz va fotosintez reaksiyalarida bevosita ishtirok etadi. Ba’zi tirik organizmlar, masalan, to‘garak va halqasimon chuvalchanglar uchun suv gidrostatik skelet sanaladi va oziq moddalarni tashish vazifasini bajaradi, ya’ni moddaning organizm bo‘ylab harakatlanishida ishtirok etadi. Solishtirma issiqlik sig‘imi, issiqlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgani tufayli suv organizmdagi issiqlik muvozanatini ushlab turadi, hujayra va to‘qimalarning qizib ketishining oldini oladi. Suv yuksak sporali o‘simliklarning urug‘lanishi, spora va urug‘lar unib chiqishi uchun o‘ta zarur. Quruqlikda yashash joylarining namligi yillik yog‘ingarchilik miqdoriga bog‘liq, shuning uchun turli geografik zonalar o‘zaro farqlanadi. Namlikning yetishmasligi yoki haddan tashqari ortib ketishi quruqlikda yashovchi tirik organizmlar uchun cheklovchi omil hisoblanadi. O‘simliklarning namlikka nisbatan ekologik guruhlari va ularning moslanishlari. O‘simliklarning quruqlikka chiqishi, namlik yetishmasligiga moslanishi muhim evolutsion o‘zgarish sanaladi. Namlikka bo‘lgan talabiga ko‘ra barcha quruqlik o‘simliklari uchta ekologik guruhga bo‘linadi: kserofitlar, gigrofitlar, mezofitlar. Evolutsiya jarayonida har bir guruhda muhitning suv rejimida o‘ziga xos moslashish vujudga kelgan. Kserofitlar (yunoncha «xerox» – quruq, «phyton» – o‘simlik) – namlik kam bo‘lgan muhitda o‘sishga moslashgan o‘simliklar sanaladi. Bularga dasht, cho‘l, yarim cho‘l, savanna, baland tog‘ o‘simliklari kiradi. Kserofitlar uzoq vaqt namlik yetishmasligiga chidamli o‘simliklar hisoblanadi. Ularda nam tanqis muhitda yashashga bir qator: transpiratsiyaning kamayishi, tuproqdan suv so‘rilishining kuchayishi, to‘qima va organlarda suvni zaxiralash kabi moslanishlar mavjud. Moslanish turlariga ko‘ra kserofitlar ikki guruhga ajratiladi: sukkulentlar va sklerofitlar. Sukkulentlar (lotincha «succulentus» – sersuv) – ularda o‘z to‘qimalari va organlarida suvni zaxirada saqlash va so‘ngra tejab sarflash kuzatiladi. Agava, aloy, molodilo (barg sukkulentlar) kabi o‘simliklar suvni qalin barglarida saqlaydi, sutlamalar, kaktuslar (poya sukkulentlar)ning poyasida suvni zaxirada saqlovchi to‘qimalar mavjud. Sukkulentlarning epidermis to‘qimasi qalin mum qavat yoki mayda tuklar bilan qoplangan bo‘ladi. Barglardagi barg og‘izchalari kam va kunduzi yopiq bo‘ladi. Poya sukkulentlarda barglar mayda yoki tikanga aylangan (kaktuslar). Fotosintez jarayoni yashil poyalarda amalga oshadi (15- rasm ). Sklerofitlar (yunoncha «scleros» – qattiq, «phyton» – o‘simlik) – tuproqda namlik yetarli bo‘lmagan sharoitda ham o‘sadi. Ular suvni zaxirada saqlab turolmaydi, lekin sklerofitlar sitoplazmasi yuqori yopishqoqlikka ega bo‘lgani uchun suvni ushlab tura oladi. Bu hujayra shirasining yuqori osmotik bosimini yaratadi. Shu bosim tufayli sklerofitlar tuproqdan suvni shimadi. Shuning uchun ularni «nasos o‘simliklar» deb ham atashadi. Sklerofitlar ildizi yerga chuqur kirib boradi (saksovul, yantoq). Sklerofit o‘simliklarda transpiratsiyani Sukkulent o‘simliklar. sathli qattiq barglar (yantoq); mayda bo‘laklarga qirqilgan barglar (shuvoq), tangacha shaklidagi barglar (saksovul, archa); barglarning mum yoki tuklar bilan qoplanishi; barg og‘izchalarining chuqur joylashuvi kabilar paydo bo‘lgan. kamaytirish hisobiga suvni tejaydigan bir qator morfologik moslanishlar : kichik Agava Molodilo Sutlama Kaktus Gigrofitlar (yunoncha «hygros» – nam, «phyton» – o‘simlik) – nam tuproq va yuqori namlikka ega joyda o‘sadigan o‘simliklar. Gigrofit o‘simliklarga sholi, shakarqamish va boshqalar misol bo‘ladi. Gigrofitlar tuproqda namlik kamaygan holda tez so‘lib qoladi. Ularning ayrim turlari (botqoq gigrofitlari)ning ildizi va poyalarida aerenximiya (yunoncha «aeg» – havo, «enchyma» – hujayra) – zaxirada havo saqlovchi hujayralar bo‘ladi. Gigrofitlarda ildiz tizimi kuchsiz, ildiz tukchalari rivojlanmagan, transpiratsiya kuchli bo‘ladi. Barg plastinkalari yupqa va undagi og‘izchalar doim ochiq bo‘ladi. Mezofit (yunoncha «mesos» – o‘rtacha, «phyton» – o‘simlik) – mo‘tadil nam sharoitda o‘sadigan o‘simliklar sanaladi. Ular qisqa muddat namlik yetishmovchiligiga chiday oladi. Ildiz tizimi o‘rtacha rivojlangan bo‘lib, ildiz tukchalariga ega, barglarida barg og‘izchalari mavjud. O‘simlik tanasidagi namlik miqdoriga qarab og‘izchalar ochilishi yoki yopilishi mumkin. Adir, o‘tloq o‘simliklari, shuningdek, mo‘tadil zonadagi deyarli barcha madaniy o‘simliklar mezofit bo‘lib, ular o‘simliklarning boshqa ekologik guruhlariga nisbatan keng tarqalgan. Hayvonlarning namlikka moslanishiga ko‘ra ekologik guruhlari. Namlik hayvonlar uchun ham muhim ekologik omil sanaladi. Namlik darajasiga ko‘ra hayvonlarni quyidagi ekologik guruhlarga ajratish mumkin: suv muhitida yashaydigan (korallar, meduzalar, baliqlar, kitlar, delfinlar), suv va quruqlik muhitida yashaydigan (qurbaqalar, timsohlar, pingvinlar), quruqlik muhitida yashaydigan hayvonlar (bo‘g‘imoyoqlilarning vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilar). Quruqlikda yashovchi hayvonlar ham tanasidan ajralib chiqadigan namlik miqdorini qayta to‘ldirish uchun vaqti-vaqti bilan suvga ehtiyoj sezadi. Hayvonlarda suv rejimiga bog‘liq holda moslanish turlari: fiziologik, morfologik va etologik moslanishlar mavjud. Fiziologik moslanishlar organizmda namlikka bo‘lgan ehtiyojni qondiruvchi hayotiy jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi. Qushlar, sutemizuvchilar suv ichadi, suvda hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar esa terisi orqali shimadi. Cho‘l hayvonlari uchun esa iste’mol qiladigan oziq-ovqat tarkibidagi suv yetarli hisoblanadi. Organizm tarkibidagi yog‘ zaxirasining oksidlanishi jarayonida hosil bo‘ladigan metabolitik suv hisobiga yashaydigan hayvonlar ham ko‘p. Nam tanqis bo‘lgan joylarda yashovchi organizmlar uchun xos metabolit, ya’ni moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti siydik kislota hisoblanadi. Siydik kislota suvda yomon eriganligi tufayli uni organizmdan chiqarib yuborish uchun suv deyarli talab etilmaydi. Morfologik moslanishlar hayvon organizmida suvni saqlashga qaratilgan moslanishlar hisoblanadi. Qushlar tanasi pat bilan, sutemizuvchilar tanasi jun bilan, sudralib yuruvchilar tanasi muguz tangachalar bilan qoplangan. Hasharotlar va o‘rgimchaksimonlar qalin xitindan iborat tana qoplamiga ega, quruqlikda yashovchi molluskalarda chig‘anoq bo‘ladi. Etologik moslanishlar – hayvonlar tomonidan suvni qidirib topishga yo‘naltirilgan moslanish. Ko‘pgina hayvonlar vaqti-vaqti bilan suv ichgani suv manbalariga boradi. Hayvonlarning suvga bo‘lgan ehtiyoji qurg‘oqchilik davrida ularning suv mo‘l bo‘lgan joylarga migratsiya qilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, antilopalar, sayg‘oqlar uzoq joylarga migratsiya qiladi. Ayrim hayvonlar qurg‘oqchilik davrida tungi hayot tarziga o‘tadi yoki yozgi uyquga ketadi . IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. O’quvchilar o‘simliklar va hayvonlarning suv tanqisligiga moslashuv mexanizmlarini jadvalda to’ldiradilar Moslanishlar Misollar Suv bug‘lanishini kamayti ruvchi mexanizmlar Barglarning tangasimon, ignasimon yoki tikan shaklida bo‘lishi barg yuzasining kichrayishiga olib keladi Barg og‘izchalarining chuqur joylashuvi Barglarning qalin mumsimon kutikula bilan qoplanishi Barglarning so‘linqirab turishi Yozgi qurg‘oqchilikda barglarning to‘kilishi Barg og‘izchalarining tunda ochilib va kunduzi yopilishi Terlash va transpiratsiyaning kamayishi Hayvonlarning uyalariga yashirinishi Nafas olish teshiklarining klapanlar bilan yopilishi Ayirish mahsulotlarining maksimal darajada suvsizlanishi Suv shimilishining kuchayishi Keng yuzali ildiz tizimining mavjudligi Tuproqqa chuqur kirib boradigan ildiz tizimining mavjudligi Yerosti suvlariga yo‘l ochish Suvni zaxir alash Maxsus siydik pufagida zaxiralash Yog‘ shaklida zaxiralash Suv yo‘qotishga fiziol ogik chidamlilik Ko‘p suv yo‘qotganda ham hayot faoliyatining saqlanishi Tana massasining ancha qismini yo‘qotish va suv mavjudligida uni tez tiklash Suv tanqis davrni anabio z holatida o‘tkazish Noqulay davrni urug‘ holatida o‘tkazish Noqulay davrni ildizpoya va tuganak, piyozbosh ko‘rinishida o‘tkazish Etologik mosl anishlar Suv tanqis davrni uyqu holatida o‘tkazish Tungi hayot tarziga o‘tish Bilimlaringizni qo‘llang. 1. O‘simliklar namlikka nisbatan moslanishiga ko‘ra qanday ekologik guruhlarga ajratiladi? 2. Gigrofitlarning moslanishlarini tavsiflang. Ular vakillarini aytib bering. 3. Sukkulentlar va sklerofitlar qanday umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarga ega? 4. Hayvonlarda suv rejimiga nisbatan qanday moslanishlar paydo bo‘lgan? 5. Evolutsiya jarayonida o‘simliklarda suv rejimiga nisbatan qanday moslanishlar paydo bo‘lgan? 6. O‘simliklarning namlikka nisbatan ekologik guruhlari va quyida berilgan o‘simliklar o‘rtasida muvofiqlikni belgilang. Ekologik guruhlar: gigrofitlar, kserofitlar, mezofitlar. O‘simliklar: a) qamish; b) shuvoq; d) shirach; e) kaktus; f) sholi; g) ayiqtovon; h) qoqio‘t; i) karrak; j) baliqko‘z. Mantiqiy savol. 1. Qumli tuproqda o‘sadigan qarag‘ay ildizi nima uchun yerga chuqur kirib boradi, botqoqda o‘sadigan qarag‘ay esa yerning yuqori qatlamida joylashgan ildiz tizimiga ega? 2. Nima uchun cho‘l va dasht o‘simliklarining yalpi gullashi juda erta ( fevral– mart oylarida) boshlanadi va tez tugaydi? Javobingizni asoslab bering. 3. Ayting-chi, nima uchun suv Yer yuzidagi barcha organizmlar yashashi uchun birlamchi shart sanaladi? V. O’quvchilarni baholash VI. Uyda bajarish uchun topshiriqlar. 1. Jadvalni to‘ldiring. Ekologik guruhlarga mos ravishda o‘simliklarga misollar va ulardagi moslanish mexanizmlarini yozing. Ekologik guruhlar O‘simliklar Moslanish mexanizmlari Kserofitlar Gigrofitlar Mezofitlar 2. Jadvalni to‘ldiring. Hayvonlarga misollar va ulardagi moslanish mexanizmlarini yozing. Moslanishlar Hayvonlar Moslanish mexanizmlari Fiziologik moslanishlar Morfologik moslanishlar Etologik moslanishlar