Ilmiybaza.uz NEMIS BOLALAR ADABIYOTI. RUS BOLALAR ADADBIYOTI Reja: 1. Nemis bolalar adabiyoti. Aka-uka Grimmlar yaratgan ertaklarda ilgari surilgan g‘oyalar. 2. Aleksandr Sergeyevich Pushkin yaratgan ertak-dostonlarda ilgari surilgan g‘oyalar. 3. Nikolay Alekseyevich Nekrasovning bolalarga atab yaratgan asarlarining o‘ziga xos xususiyatlari. 4. Lev Nikolayeyevich Tolstoy tomonidan yaratilgan "Yangi alifbo" asari haqida. 5. Korney Ivanovich Chukovskiy ertak-dostonlarida ilgari surilgan g‘oyalar. 6. Samuil Marshak she’riy ertaklari tahlili. Ilmiybaza.uz MAVZUGA DOIR TAYANCH TUSHUNCHALAR: seminariya, qirollik, kosmiksvilizatsiya, novella, sarchashma, arxaik, antik, slavyan, vizantiya, grek, monolog, dialog, alifbo-kitob, alifbo-yozuv, sentimentalizm, lubochnaya, lubka, gravyura, taxtakach, masal, grammatika, miniatura, ertakonasujet, mozaika, badiiysayqal, ertakshunos, germanistika, naturmort, illyustratsiya, mifologiya. Aka-uka Yakob (1785-1863),Vilgelm (1786-1859) Grimmlar ikki yuz yildan ko‘proq vaqt ilgari Xanau shaharchasida, hurmatli byurgaerlar oilasida (bu nasldan ko‘pgina taniqli huquqshunoslar va ruhoniylar yetishib chiqqan) Filipp Vilgelm Grimm va uning ayoli Doroteyalar nikohidan dunyoga keldi. Tez orada butun oila-o‘rmonli tog‘lar bilan o‘ralgan, tinch osuda shaharcha –Shtaynauga ko‘chib o‘tishdi. Oila kattagina edi: besh bola va Lotti ismli kichik qizaloq. Bu oilada barcha g‘ayritabiiy ravishda mehnatsevar edi.Va barcha bir-birini sevar, hurmat qilardi. Lekin ular orasida bir yosh farq bilan Yakob va Vilgelm o‘zgacha mehr bilan bir- biriga bog‘langan edilar. Yoshlik chog‘laridanoq – aka-uka Grimmlar juftligi tug‘ilgan edi. Taqdir ularga uzoq hayotni o‘lchab bergan edi. Va ular o‘zlarining keksalik chog‘larigacha bu mustahkam bog‘liqlik hamda mehr-oqibatni tark etishmadi. Yakob 11 yoshga to‘lganda ular otalaridan ajrab qolishdi. Bola oila boshlig‘i bo‘lib qoldi. U otasi tobuti oldida bolalarcha to‘xtamay yig‘lar, ammo umuman kattalarcha hamda qat’iylik va iroda bilan endi kichik ukalarining, mitti qizaloq Lottining, g‘amdan gavdasi bukilgan bechora onasining eng katta g‘amxo‘ri, tayanchi o‘zi ekanligini anglagan edi. Keyin Kasselda gimnaziyada o‘qidi. Belgilangan sakkiz yil o‘rniga – tig‘izlashtirilgan to‘rt yil ichida aka-ukalar o‘qishni bitirib, Marburg universitetiga o‘qishga kirishadi.Universitetda ular qadimgi olmon she’riyati, runalari bilan qiziqib, shu qiziqishlarini umrlarining oxirigacha olib borishdi. Ilmiybaza.uz Universitetni tugatgach, Grimmlar Kasselga qaytishadi.Va shu yerda katta bo‘ron boshlandi: Napoleon armiyasi Olmoniyaga bostirib kirdi. Fransuz hukmronligi – begona odamlar, begona urf-odatlar, shaharning harbir burchagidan eshitilib turgan begona so‘zlashuv Olmoniyaga, uning tiliga, urf-odatlariga, tabiatiga, adabiyotiga mehr qo‘ygan o‘spirinlarni qattiq iztirobga solardi. O‘z xalqining tushgan ruhiyatini ko‘tarish, yurakni ezadigan sukunatga chek qo‘yish ilinji yosh olimlarni nemis xalqi tarixi va adabiyotiga bo‘lgan qiziqishlarini yanada orttirdi. Aka-uka Grimmlar vaqtlarini kutubxonalarda noyob qadimgi olmon manuskriptlarini (qo‘lyozmalarni), masalan, nemis adabiyotining birinchi yodgorligi “Xildebran haqida qo‘shiq” asarini o‘rganib, qadimgi nemis she’riyati to‘plamlarini chop etishdi. Bu bilan ular xalq yuragining tubida mudrab yotgan qadimgi hikmatlarni qayta tiklash maqsadlarini amalga oshirishdi. Ammo bular faqat yozma manbalar bilan bog‘liq edi. Ularni esa yana yiroqroq manzillar – xalq qalbining tubi, zamonlarning eng qadimi qiziqtirayotgan edi. Va ular shu niyat bilan folklorga murojaat qilishdi. Aka-uka Grimmlar o‘zlarining harakatdagi faoliyatlari – ertaklar to‘plash bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Birinchi mustaqil topilmalar 1807-yilga taalluqli bo‘lib, ular Kasseldagi ikki oila: Vildlar va Xassenpfluglar bilan bog‘liq. “Boshmaldoq – bola”, “Aqlli Gretel”, “Navqiron Pahlavon”, “Oq kabutar”, “Mushuk va sichqonning do‘stligi”, “It va chumchuq” kabi ertaklar Vildlar va Xassenpfluglar oilasi a’zolaridan yozib olingan to‘plamlar sirasiga kiradi. To‘plamlarning jamlanishida o‘zining katta hissasini qo‘shgan dorifurush Vildning beshinchi qizi Ganriett Doroteya Vild, keyinchalik Vilgelmning turmush o‘rtog‘i (Yakob umrining oxirigacha ham uylanmagan) haqida albatta aytib o‘tish joiz. Doroteya aka-uka Grimmlarga “Ganzel va Gritel”, “Yerto‘la bekasi”, “Kuylaydigan danakcha” kabi ertaklarni taqdim etdi. Askarlarning achinarli, nochor-kambag‘allikdagi hayotlari, kamsitilgan shaxsiyatlari haqida so‘zlab beruvchi Grimmlarning qayg‘uli ertaklari qariya Krauze bayonidan yozib olingan. “Bolalar va oilaviy ertaklar” kitobiga Grimmlar ukasi Lyudovik tomonidan illyustratsiyalar chizilgan. U 20-dekabrda – Rojdestvo bayrami arafasida kitobxonlar Ilmiybaza.uz qo‘liga tegdi va eng katta sovg‘a bo‘ldi. To‘plamning shon-shuhratiaka-uka Grimmlargauning ikkinchi qismini ham to‘plab, chop ettirishga ruhlantirdi. Ikkinchi kitob nashrdan chiqqach, Grimmlar qo‘lida yana anchagina ertaklar yig‘ilib qoldi va ular uchinchi kitobni bosmadan chiqarishni taxmin qilishdi, ammo keyinchalik o‘zlarining fikrlaridan qaytib, ikkinchi qismning keyingi nashrida yig‘ilib qolgan ertaklarni qo‘shib chop etishni ma’qul topadilar. Nihoyat, 1812- yilda Grimmlar tomonidan yaratilgan ertaklarning birinchi jildi, 1815-yilda ikkinchi jildi, 1822-yilda esa har ikkala jildni umumlashtiruvchi uchinchi jildi e’lon qilingan. Grimmlar bisotida jami 200 dan ortiq ertak mavjud edi. Shu o‘rinda savol tug‘ilishi tabiiy: xo‘sh, aka-uka Grimmlarning ertaklari – bu haqiqiy ijodiy asarlarmi yoki xalq og‘zaki ijodining shunchaki bayoni – yozma ko‘chirmasimi? Darhaqiqat, aka- ukalar, ayniqsa, Yakob ertaklarni o‘z aslicha, xalqchil bo‘lib qolishining tarafdori bo‘lgan; shunga ko‘ra, ularni qayta bayon etilishida tuzatish kiritmaslik, zamonaviy ko‘rinishda tabdil etmaslik, yoki ijodkor didi bilan yo‘g‘rilmagan bo‘lsin, degan fikrida qat’iy turgan. Vilgelm esa olimdan ko‘ra, ko‘proq shoir tabiatligi uchun ertaklarga badiiy sayqal berish tarafdori bo‘lgan. Shubhasiz, bunday ikki xilda fikr yuritish foydadan xoli bo‘lmagan. Natijada, Grimmlar ertaklari o‘zlarining xalqchilligini yo‘qotmagan holda muallif she’riy uslubining birligini saqlab qolgan. Shu tariqa, aka-uka Grimmlar ertaklari hali-hanuz dunyo kezmoqda va jahon bolalarining maroq bilan o‘qiydigan asarlari turkumiga kiradi. Jumladan, Grimmlarni dunyoga mashhur bo‘lgan “Zolushka”, “Qor qiz” ertaklarining qahramonlari hammadan turtki yeydigan, so‘kish eshitadigan va eng past holda qiyin yumushlarni bajaradigan qizlar bo‘lib, ertak davomida o‘zlarining halol mehnatlari, oqko‘ngilliklari tufayli baxtli bo‘ladilar. Xususan, “Yalqov Geys”, “Gansning baxti”, “Botir tikuvchi”, “Yosh pahlavon”, “Bremen musiqachilari” kabi ertaklari o‘zbek bolalar kitobxonlarining mulkiga ham aylana oldi. Grimmlar ertagining umumahamiyati shundaki, ularning qahramonlari har qanday og‘ir, qaltis vaziyatlarda ham o‘zlariga chora topa oladi, tadbir izlaydi. “Tulki bilan g‘ozlar” ertagi shu jihatdan ahamiyatli. Unda hiyla va makr ishlatishga usta tulki obraziga tadbirkor g‘ozlar timsoli qarshi qo‘yiladi. Ilmiybaza.uz Tulki o‘tloqda yurgan g‘ozlarni yemoqchi bo‘ladi. Ular o‘limlari oldidan bitta qo‘shiq aytib, so‘ngra tulkiga yem bo‘lishlarini so‘raydi. Ammo uzundan uzoq “g‘a- g‘a”lari tulkini zeriktiradi, uning tinka-madorini quritadi, axiyri g‘oz-o‘ljadan voz kechishga majbur bo‘ladi. Bundan tashqari, aka-ukalar “Nemis grammatikasi”ni, keyinchalik nemis mifologiyasi maktabiga asos bo‘lgan – “Nemis mifologiyasi”ni chop etishadi. Umrlarining so‘nggida aka-uka Grimmlar Berlin universitetida ma’ruzalar o‘qiydilar hamda nemis tili lug‘atini tuzish ustida ishlaydilar. Ikki buyuk olim, tilshunos, adabiyotshunos, buyuk ertakchilar yashab o‘tgan Kassel shahrida muzey tashkil qilinib, ularning shaxsiy buyumlari, dunyoda yuzdan ortiq tillarga tarjima qilingan kitoblarining nusxalari, ukalari Lyudvigning san’at asarlari ehtiyotkorona saqlanib kelinmoqda. Aleksandr Sergeevich Pushkin (1799-1837) ta’lim-tarbiyasida Yevropa madaniyati, fransuz Uyg‘onish davri adabiyoti ta’siri katta. U bolaligidan fransuz va rus tillarida erkin so‘zlasha olgan. Bo‘lajak shoir litseydagi talabalik davridayoq antik adabiyotning mumtoz hamda Yevropa yozuvchilarining asarlarini sevib o‘qish bilan birga, rus klassiklarining kitoblarini ham sevib mutolaa qilgan. Qadimgi rus adabiyoti unga kam tanish bo‘lsa-da, ammo uning estetik jihatdan shakllanishida xalq folklori eng katta ta’sir ko‘rsatgan. Pushkin davrida, hatto dvoryanlar oilalarida ham, ertaklar aytish urf bo‘lgan. Shoir bolaligida ertaklarni o‘z enagasi Arina Rodionovna Matveevadan, buvisi Mariya Alekseevna Gannibaldan, uy xizmatchisi Nikita Kazlovdan hamda Moskva yaqinidagi Zaxarova qishlog‘ining dehqonlaridan eshitganligini ko‘p ta’kidlaydi. U Ukrainada janubda, Nijegorod shahridagi Boldinoda, Janubiy Ural va Orenburg tomonlarda bo‘lib ertaklar, maqollar, matallar, qo‘shiqlar eshitgan va yozib olgan. Pushkin ijodida bolalar mavzusi kam uchraydi. Faqatgina uncha katta bo‘lmagan “Go‘dakka” (1824), “Go‘dakka epitafiya” (1828) (epitafiya – qabr toshi ustidagi bitik) she’rlari bevosita bag‘ishlovdir. Ammo uning ko‘pgina lirik she’rlari, doston va adabiy ertaklari bolalar kitobxonligida mashhur. Shu sababli Tvardovskiy haqli ravishda, u bizning hayotimizga bolaligimizning ilk davrlaridan boshlab kirib keladi va umrimizning oxirigcha bizni hech qachon tark Ilmiybaza.uz etmaydi, degan edi.Muhimi, Pushkin yangi rus adabiyotini realistik va xalqona tamoyillar bilan boyitdi. U“Ruslan va Ludmila” dostonini yozishni o‘n yetti yoshida boshlab, yigirma yoshida tugatadi. Shoirning ana shu ilk ijod namunasidayoq ertak ajoyibotlari olami mavjud. Bu bir necha yuz yillardan buyon o‘quvchilarni doimo o‘ziga rom etib kelayotir. “Ruslan va Ludmila” dostonining mashhur muqaddimasi kitobning ikkinchi nashri (1828-yilda) bilan paydo bo‘ldi va u mustaqil asar deb talqin qilinadi. Muqaddimaning asosiy qahramoni qo‘shiqchi hamda ertakchi bo‘lgan “Bilimdon Mushuk” (“Kot uchyoniy”). Muallifning ertakona sujet mozaikasini oldindan berishi bejiz emas, bunda qo‘shiqlar hamda ertaklar qanday dunyoga kelishi, inson tomonidan o‘ylab, to‘qib bo‘lmaydigan g‘ayritabiiy xalq g‘oyalari sirli rishtalar bilan bog‘langani anglashiladi. Shu sabablishoiro‘sha sirli manzil (Yashil eman daraxti o‘sayotgan Dengiz bo‘yi)da ertaklar eshitganini, shu jumladan “Ruslan va Ludmila” ertagini ham tinglaganini muqaddimada ta’kidlaydi. Ajoyibotlarning tasviri go‘zal suv parisi va suv alvastisi, yovuzkuchlar(demonologiyadan),ya’ni xalq ishonadigan qahramonlar talqinidan boshlanadi. Keyin misli ko‘rilmagan olam tasvirlanadiki, buni to‘qima yo haqiqiyligi anglash qiyin. “Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan yo‘lakchalarda misli ko‘rilmagan hayvonlarning oyoq izlari...” Va shu zahotiyoq, notanish manzarani haqiqiy rus ertagi sujeti egallaydi: “U yerda, eshiksiz, derazasiz tovuq oyoqli kulbacha...” xalq ijodida o‘tloq va o‘rmon orasidagi chegara ma’nosini anglatuvchi, ya’ni ikki qirollik orasidagi chegara – qahramon oilasi yashaydigan odamlar qirolligi hamda yovuzlik hukmronlik qiladigan “boshqa” O‘lmas Kashshey istiqomat qiladigan personajlar tasviri. “U yerda o‘rmon va mo’jizalar to‘la maydoncha...” - shoir sirli tabiat bilansehrli g‘oyalarning bog‘liqligini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi, so‘ngra esa dengizdan ajoyibotlarni paydo bo‘lishini “ko‘rsatadi”: “U yoqda tongdan to‘lqinlar xabar berar, Va o‘ttiz uchta pahlavon o‘zlarining dengiz bobolari bilan birin-ketin suvdan chiqib, kimsasiz va qumloq sohilda saf tortib turar”...O‘quvchi endi haqiqatdan shahzodani ham, maftunkor shohni ham, pahlavon bilan uchib yurgan jodugarni ham, yovuz bo‘ri bilan malikani ham ko‘rishga tayyor. Va nihoyat, xalqning oddiy taxayyulidan Ilmiybaza.uz paydo bo‘lgan eng buyuk qahramonlar – Yalmog‘iz kampir (Baba Yaga) hamda o‘lmas podshoh Kashshey (Tsar Kashey) paydo bo‘lishadi. “U yerda rus ruhiyati.... U yerda Rus ufurib turibdi!” - shu tariqa, shoir tomonidan olib chiqilganrus xalq ertagiga oliy baho beriladi. “Men ham u yerda bo‘ldim, bol ham tatidim...”Shoir xalq folklori xotimasini so‘zma-so‘z bayon qilib,o‘zining ijodining sarchashmasi xalq she’riyatidan olinganligini barchaga ayon qiladi. Shu tariqa, Pushkin ertaklarni yuqori adabiy janrlar bilan bir qatorga qo‘yadi. Shoir nigohida ularning har biri butun birdoston. Binobarin, bolalar kitobxonligi doirasiga kiruvchi “Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak” (1831), “Shoh Saltan, uning shavkatli va pahlavon bahodir o‘g‘li knyaz Gvidon”, “Oqqush malika haqida ertak”, “Baliqchi va baliq haqida ertak” (1831) kabi o‘nlab ertaklar shoir ijodining eng gullab yashnagan, mashhur asarlari yaratilgan vaqtda yozilgan. Bularning barchasi Pushkinning xalq og‘zaki ijodiga yuksak munosabatini ko‘rsatadi. Shunisi e’tiborliki, Pushkinning ko‘pgina ertaklari jahon xalq ertaklari sujeti asosida yozilgan. Jumladan, uning “Baliqchi va baliq haqida ertak”i nemis ertakshunoslari aka-uka Grimmlarning “Baliqchi va uning xotini” ertagi sujetiga monand. Yakob va Vilgelm Grimmlar ertagi 1815-yilda nashr qilingan “Bolalar va oilaviy ertaklar” to‘plamida chop etilgan. Grimmlarning ertagi V.A.Jukovskiy tomonidan 1826-yilda rus tiliga tarjima qilingan va “Detskiy sobesednik” jurnalida chop etilgan. Aytish mumkinki, Pushkinijodida ularning alohida ta’siri bo‘lgàn. Natijada, bir xil sujet asosida yozilgan ertaklarlarning o‘ziga xos mushtarak va farqli xususiyatlarini kuzatish mumkin. Aka-uka Grimmlar ertagining G.Petnikova tomonidan rus tiligaqilingan tarjimasi nasriy bayonga ega va unda baliqchichol kambala- baliqlarningshahzodasini tutadi; undan avval yangi uy, qasr so‘raydi. So‘ngra kampir malika, imperator, rim papasi bo‘lishni orzu qiladi. Barcha tilaklari amalga oshgan kampir endi quyoshva oyning chiqishi-yu botishini o‘zi belgilamoqchi, xudo darajasiga ko‘tarilishni istaganda, eski uyiga qaytib qoladi. Pushkin esa ertaknixalqona uslub, qofiyasiz she’r shaklida yozadi. Bu vazn ertak hikoyasiga musiqiylik baxsh etgan. Vaznga mos tarzda unda ma’naviy-falsafiy mazmun ham mavjud. Chol oltin baliqdan avval yangi tog‘ora, so‘ngra uy, keyin qasr so‘raydi. Ilmiybaza.uz Malikaga aylangan kampiri dengiz hukmroni bo‘lishni xohlab, cholni haydaganda eski uycha va teshik tog‘ora qaytib oldida paydo bo‘ladi. Demak, Grimmlar ertagida bitta istak ziyod bo‘lishdan tashqari, siyosiy hayot va davlat boshqaruviga daxldor shartlar qo‘yilgan. Chol ham o‘z kampirining har bir xohishiga qarshi borib, uni insofga chaqirishga harakat qiladi,baliqni boshqa bezovta qilmaslikni so‘rab, yalinib-yolvoradi. Shunga o‘xshash, chol-kampir munosabatida muloyimlik, har bir orzu ro‘yobga chiqqach, kampirning cholga nisbatan mehri iyib, “Ko‘ryapsanmi, qanday yaxshi?”, “Ha, nima axir, bu ajoyib-ku?”, – degan iqrorlari ko‘zga tashlanadi. Ya’ni, ertak qahr-g‘azabdan xoliroq va xalqning shunchaki xayolparastlik tuyg‘usiga monand. Kampir boy-badavlat, hatto, “imperator” va “Rim papasi” bo‘lganda ham o‘z choliga munosabati o‘zgarmagan. U bilan odatdagidek muomala qiladi, yashaydi... Pushkin ertagi variantida esa real hayot manzaralari ustuvor. Kampir har safar cholni “Eh, sen ahmoq, sodda chol, qani, jo‘na dengizga!”, – deb so‘kadi.Va har gal orzusi ro‘yobga chiqqach, tag‘in-da darg‘azab bo‘lib, cholni haqoratlaydi hamda unga xizmatkoridek munosabat ko‘rsatib, haydab soladi. Chol ham “la’nati kampir”ga qanday chora ko‘rishni bilmaydi. Aslidau oltin baliqchani hech ta’masiz qo‘yib yuborgan edi(“Tangri yoring bo‘lsin, baliqcha”). Shu sababli baliq ham cholga har gal minnatdorlik yordamini ado etadi: “Qayg‘urmagil, tangri yor bo‘lsin!”. Kampir esa oltin baliqchagao‘zining ushalmas orzularini ro‘yobga chiqarish vositasi sifatida qaraydi. U dastlab o‘zini zarur narsalarnigina istayotgandek tutadi, keyin esa ko‘proq va yana mo‘lroq narsalar xohlaydi.Zero, kampirga hokimyatning tashqi ko‘rinishi kifoya qiladi, u zodagonlik va qirollik xizmatining ichki mazmun-mohiyatini tushunmaydiva istamaydi ham. Bu oddiy xalq nazdidagi “hokimiyat ahlining boy, farovon hayot kechirishi”ga oid sodda fikrlashining ifodasidir. Ertakning asosiy g‘oyalaridan biri – “buyuk” vazifalarni bajarishni da’vo qilishdan ko‘ra, har kim o‘z kuchi etadigan ishni (masalan, kampir ipini yigirishi, chol to‘rida baliq ovlashi) bajarishi yaxshiroq ekanligidir. Dengiz Pushkin uchun doimo erkin odatlar, ya’ni o‘ziga xos olam, har xil chegaralardan xoli o‘zgacha dunyo sifatida qarab kelingani e’tiborga olinsa, ertakda Ilmiybaza.uz insoniyatning boylik va mansabcho‘qqilari sari intilish kuchi yoki uni o‘ziga maftun qilib, domiga tortayotgan orzu-istaklar ko‘proq yerga xosligi anglashiladi. Insonning ochko‘zligi va ahmoqligi tufayli tabiatdagi mutanosiblik buzilishini shoir teran his qiladi. Shu sababli, ertak oxirida barcha narsalarning tartibi o‘z o‘rnini topadi: chol o‘z kampirini o‘sha yerto‘la va teshik tog‘ora oldida ko‘radi. Muammo yechimi – aqlsizlikning mag‘lub bo‘lishi. Bu jihatlar har ikkala ertak varianti uchun daxldor bo‘lsa-da, Pushkino‘z ertagida keskinlikni oshiradi. Bunda kampir shafqatsiz, qahrli va xudbin tasvirlangan. Cholning g‘azabi, kinoya va pichinglari ham shunga yarasha dag‘al. Demak, bir xil sujetga ega ertaklarning talqinida har bir xalqning qarashlari, ijtimoiy turmush tarzi, voqelikka munosabati turlicha aks etadi. Aytish mumkinki, A. S.Pushkin ertagida ijodiy g‘oya, badiiy sayqal va real davr voqeligi yorqinroq ko‘rinadi. Va bu shoir asarlarining sarchashmasi xalq ijodiyoti ekanidan dalolat berish bilan birga, unga ijodiy yondashganligini e’tirof etadi. Zero, uning yosh yozuvchilarga ko‘proq ertaklar o‘qishni maslahat berishibejiz emas. Tolstoy Lev Nikolayevich (1828-1910) rus yozuvchisi. Rossiyadagi qadimiy dvoryanlar sulolasidan, Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakultetlarida o‘qigan. 1851-53-yillarda Kavkazda bo‘lib, janglarda ishtirok etgan. 1855-yilda Peterburgga borib, N. A. Nekrasovnnng “Sovremennik” (“Zamondosh”) jurnali va jurnal atrofidagi yozuvchilar (I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, N. G. Chernishevskiy va b.) bilan hamkorlik qilgan. Bolalik kezlarida rus va arab xalq ertaklari, A.S.Pushkin she’rlari, shuningdek, Yusuf haqidagi Injil rivoyati ta’sirida she’rlar yozgan. Birinchi yirik asari – “Inson kamolotining to‘rt davri" avtobiografik asari (“Bolalik”, 1852; “O‘smirlik”, 1852-54; “Yoshlik”, 1855-57; “Yigitlik”, yozilmay qolgan). Urush lavhalari va askarlarning maishiy turmushi Tolstoyning “Sevastopol hikoyalari” (1855) to‘plamiga kirgan hikoya va ocherklarida o‘z ifodasini topgan. 50-yillar Tolstoy ruhiy hayot lavhalari va maishiy turmush tafsillarini tarixiy voqealarning keng manzarasi, hayotning axloqiy-falsafiy asoslari tasviri bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladi. Ilmiybaza.uz Rus va jahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o‘rinolgan “Urush va tinchlik” (1863-69) epopeyasi Tolstoyning 60-yillarda ijodiy kamolotga erishganidan shahodat beradi. Ayrim adabiyotshunoslar garchand bu asarni Tolstoyning o‘z davri muammolaridan qochishi, deb baholagan bo‘lsalarda, yozuvchi “Urush va tinchlik” romani bilan o‘z davrida ro‘y bergan va o‘zi shaxsan guvoh bo‘lgan voqealarga faol munosabat bildirgan. Eng muhimi, u Napoleonning 1805-07 va 1812-14 yillardagi harbiy yurishlari mavzuiga murojaat etib, ko‘plab qahramonlar ishtirok etgan epik voqealar bilan birga qahramonlarning ruhiy tasvirlari ilk bor katta mahorat bilan uyg‘unlashgan tarixiy roman janrini yaratdi. Holbuki, 19-asr o‘rtalarida epik asarlar davri o‘tdi, degan fikrlar keng tarqalgan, 60- yillarda rus jamiyatida kuch ola boshlagan sinfiy ziddiyat va kurashlar esa “Urush va tinchlik”dek epopeyaning maydonga kelishi uchun unumli zamin bo‘la olmas edi. 1812- yildada Rossiyaning Napoleon qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi mumkinligi bir-biri bilan kelisha olmagan turli tabaqa va sinflarni dushmanga qarshi kurashshiori ostida birlashtirdiki, Tolstoyning rus xalqi ongidagi ana shu uyg‘onishga murojaat etishi “Urush va tinchlik” romanining yuzaga kelishi uchun hayotbaxsh zamin vazifasini o‘tadi. Tolstoyning 70-yillar ijodida “Anna Karenina” romani alohida mavqega ega. “Urush va tinchlik”dan bu romanni yozguniga qadar bo‘lgan davrda Tolstoyning rus jamiyatidagi ijtimoiy tenglik va adolat to‘g‘risidagi orzu umidlari ro‘yobga chiqmadi. 60-yillardagi islohot yozuvchi kutgan natijani bermadi. Mazkur romanda Tolstoyning jamiyat hayotida kechayotgan noxush jarayonlar haqidagi iztirobli o‘ylari aks etdi. Romanda Kareninlar, Oblonskiylar va Levinlardan iborat 3 oilaning bir-biri bilan chatishgan, ammo mustaqil sujet chizig‘iga ega bo‘lgan tarixi tasvir etilgan. Tolstoy aksar rus yozuvchilaridek, nasroniy diniga katta e’tiqod qo‘ygan, hayotda ro‘y berayotgan voqealarga va kishilarning xatti-harakatlariga ham shu din nuqtayi nazaridan yondashgan. Uning diniy qarashlari jamiyat va shu jamiyatda yashovchi kishilarga, binobarin, u yoki bu qahramoniga bo‘lgan munosabatiga, shak-shubhasiz, ta’sir o‘tkazgan. Tolstoyning oila masalasiga, chunonchi, Kareninlar oilasida sodir bo‘layotgan voqealarga yondashuvida ham diniy qarashlari Ilmiybaza.uz seziladi.U jamiyat a’zolarida qanday chirkin xislatlar mavjud bo’lmasin, kishilar diniy qonun-qoidalar doirasida harakat qilishlari lozim, aks holda jamiyat halokat sari boradi, degan fikrdan kelib chiqib, qahramonlar obrazini yaratadi. 70-yillarda ruhiy iztirob iqlimida yashagan Tolstoy o‘z hayot yo‘lini qayta nazardan o‘tkazdi va shu jarayonda ijtimoiy kelib chiqishi, tarbiyasi va hayot yo‘li bilan bog‘liq jamiyat qatlamining ma‘naviy asoslari yolg‘onga asoslangan, degan xulosaga keldi. Uning bunday qarashlari “Iqrornoma” (1880) va “E’tiqodim nimada?” (1884) asarlarida o‘z ifodasini topdi. Tolstoyning bolalar uchun yozgan qator hikoyalari Saidrasul Aziziy (“Ustodi avval”, 1902), Aliasqar Kalinin (“Muallimi soniy”, 1903), Abdulla Avloniy (“Birinchi muallim”, 1909; “Ikkinchi muallim”, 1912) singari jadid ma’rifatparvarlarining o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarida e’lon qilingan hamda usuli savtiya maktablarida o‘qitilgan. Korney Chukovskiy (1882-1969)XX asr bolalar adabiyotining asoschilaridan biri, 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar psixologiyasining tadqiqotchisi. Bundan tashqari u ajoyib adabiy tanqidchi, tarjimon, adabiyotshunos olim ham bo‘lgan. “Men bolalarni o‘rganishga ahd qildim… Bir vaqtlar xalqqa qaytganlaridek men ham “bolalikka qaytishga” qaror qilib, kattalar jamiyati bilan munosabatimni deyarli uzdim va uch yoshli bolalar bilangina muloqotga kirishdim”, – deb yozgan edi Chukovskiy o‘zining kundaliklarida. Rus bolalar adabiyotining ulkan daholaridan biri Korney Chukovskiy yirik yozuvchi, shoir, taniqli olim, mohir tarjimon sifatida tanilgan so‘z ustasi edi. U o‘z asarlarida bolalarga xos ajoyib xislatlarni – rahmdillik va insoniylik, do‘stlik va birodarlik, yovuzlikka nisbatan shafqatsizlik, vatanparvarlik kabi fazilatlarni targ‘ib etadi. K.Chukovskiy bolalar uchun asarlar yaratish, ijod qilishni o‘zi uchun katta baxt deb biladi. Chukovskiyning dastlabki “San’at nima?” maqolasi 1901-yilda “Odisseykie novosti” gazetasida bosilib chiqqan. 1903-yilda u gazeta muxbiri sifatida Angliyaga boradi. Londonda xizmat qila boshlaydi. Lekin bu yerdagi faoliyati uzoq davom etmaydi. Gazeta unga maosh to‘lamay qo‘yadi. U Britaniya muzeyiga ishga kirib, tirikchilik o‘tkazishga majbur bo‘ladi. Ilmiybaza.uz 1905-yilda K.Chukovskiy Odessaga qaytib keladi va bu yerda “Signal” degan jurnal chiqara boshlaydi. Jurnal sahifalarida chor hukumati siyosatiga qarshi materiallar bosilganligi uchun uni sud qilishadi. Keyingi yillarda u bolalar adabiyoti bilan mashg‘ul bo‘ladi, bolalar adabiyoti to‘grisidagi ko‘plab maqolalar yozadi, 1907-yilda “Bolalar tili” asari maydonga keladi. Adib tanqidchi sifatida o‘sha davrda mashhur bo‘lgan ba’zi yozuvchilarning soxta iste’dodlarini tanqid ostiga ola turib: “qaysi bir bola shu narsani tushunishi mumkin, bu yerda zarracha ham qalb, ruhiyat ifodasi ko‘zga tashlanmaydi, faqatgina vintchalar, prujinkachalar, g‘ildirakchalar…” deb yozadi Charskaya haqida. Muallifning 1911-yilda “Onalarga bolalar jurnallari haqida” deb nomlangan kitobi nashrdan chiqadi. Unda “Zadushevnaya slovo” jurnalini qattiq tanqid ostiga olib, uni bolalarning yosh xususiyatlarini bilmasdan turib, kichik kitobxonlarga muhrlangan dahshatlarni, o‘zini yo‘qotishlarni, behushliklarni, vasvasa, yomonliklar bilan bog‘liq bo‘lgan “qahramonlik”larni targ‘ib qilishni fosh etadi. Tanqidchi “Zadushevnaya slovo” jurnaliga“ Yunaya (Navqiron)Rossiya”,“Rodnik” (“Chashma”),“Semya i shkola” (“Oila va maktab”), “Yuniy chitatel” (“Yosh kitobxon”) jurnallarini qarama-qarshi qo‘yib, “Bu yerda bola bilan ohista va tetikso‘zlasha turib, uni sevishadi va hurmat qilishadi, aldashmaydi va uning oldida tovlanishmaydi, deb yozadi, ammo ular ham bolani bilishmaydi hamda tushunishmaydi”. Chukovskiyning ta’kidlashicha, bola o‘zining dunyosini, o‘zining mantiqini, o‘zining astronomiyasini yaratadi, agar kim u bilan muloqotga kirmoqchi bo‘lsa, uning olamiga kirishi hamda u yerda yashashi lozim. Bolalar – o‘ziga xos devonalar, chunki aniq va mustahkam voqea-hodisalar ular uchun sho‘x quvnoq va o‘tuvchan. Yo‘q, bolalar jurnalining vazifasi umuman bunda emas, ya’ni bolalarni bolalar aqlsizligidan davolashda emas, ular o‘z vaqtida bizning yordamimizsiz ham o‘zlarini davolab oladi, gap shundaki, bu aqlsizlikning ichiga kirib olishda. Bu antiqa, hayratlanarli, go‘zal, umuman boshqa dunyoga kirib yashashda hamda bolalar bilan ularning tilida, o‘sha boshqa olam tilida so‘zlashishda, ularning Ilmiybaza.uz qiyofalarini o‘zida qabul qilishda hamda o‘ziga xos mantiqini tushunishda (chunki bu olamning mantiqi o‘zgacha)”. Ko‘pincha bolalar poeziyasiga she’rni tushunmaydiganlar, yoki bolalarni tushunmaydiganlar, ba’zida esa unisini ham, bunisini ham-na she’rni, na bolalarni tushunmaydiganlar kirib kelishadi. Menga bu narsa jinoyatdek tuyuladi. Kattalar yozuvchisi iste’dodsiz bo‘lsa, bo‘lishi mumkin, ammo lekin bolalar yozuvchisi iste’dodli, mahoratli bo‘lishi shart. Chukovskiy bolani imkon qadar tezroq katta qilishga va uni tezroq jiddiylashtirishga harakat qilgan mualliflardan nafratlanardi. Shuning uchun ham jahon bolalar adabiyotida haliga qadar birorta quvnoq bolalar kitobi yo‘q. Bola bilan bolalarcha kulish naqadar muhimligini u qayta-qayta ta’kidlaydi. Chukovskiy bolalarni faqatgina bema’ni narsalar bilan tarbiyalash kerak degan fikrdan yiroq bo‘lib, “shu bema’ni narsalar olib tashlangan bolalar adabiyoti, 3 va 4 yoshli bolalarning sermahsul instinklari talablariga javob bera olmaydi va ular foydaliroq bo‘lgan aqliy ozuqadan mahrum qiladi”, – degan fikrni ilgari suradi. Bolalarga bolalar kitoblari orqali ularning yosh xususiyatlariga to‘g‘ri kelmaydigan yoki ularga tushunarsiz bo‘lgan narsalarni singdirish – bu ularning kitobxonlikka bo‘lgan xoxish-istaklarini umuman yo‘q qilib yuboradi.Bu tanqidchining fikricha, emizikli bolani ona suti o‘rnida majburlab bifshteks bilan boqishga o‘xshaydi. Chukovskiy har qanday bola ulkan ijodiy imkoniyatlarga, hatto daholikka ega bo‘lishi mumkin. Bola ona tili daryosida buyuk zahmatkash kabidir. Chunki u grammatik shakllar tartibotida hech narsa bo‘lmagandek mo‘ljal oladi, lug‘atni zehn bilan o‘zlashtiradi, mustaqil o‘qishni o‘rganadi, degan fikrni isbotlab beradi. Kattalarga esaayniqsa bolalar yozuvchilari va pedagoglariga bolaga ergashish emas, balki bola bo‘lish kerakligini uqtiradi. Adibning “Ikkidan beshgacha” kitobining “Bolalar nashrlariga nasihatlar” bobi ana shunday mulohazalarga boy.Aslida bu kitobni Chukovskiy oltmish yildan ortiq vaqt mobaynida yozgan. Uning yaratilishi bolalar nutqi haqidagi suhbatdan boshlanib, vaqt o‘tgan sayin kitob bolaning o‘zi haqidagi, uning ruhiyati, atrof olamni Ilmiybaza.uz o‘zlashtirishi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar, uning ijodiy qobiliyatlari haqidagi fundamental asarga aylandi. Kitobning “Bolalar shoirlariga o‘gitlar” bobi shunisi bilan diqqatga sazovorki, unda Chukovskiyning bolalar adabiyoti borasidagi shaxsiy tajribasi, uning hamkasblari Marshak, Mixalkov, Barto, Xarms, Vedenskiy kabi boshqa ko‘plab shoirlarning umumlashma qarashlarini o‘zida mujassamlantirgan. Bundan K.Chukovskiy shunday xulosaga keladi: xalq poeziyasi va bolalarning so‘z ijodkorligi bitta qonuniyat asosida yaratiladi. Bolalar yozuvchisi xalqdan o‘rganishi kerak, chunki xalq ko‘p asrlar mobaynida ideal badiiy uslublarni hamda bolaga to‘g‘ri pedagogik yondashish mahoratini o‘z qo‘shiq va ertaklarida mukammal ishlab chiqqan. Bolalar shoirlarining ikkinchi o‘qituvchisi – bolaning o‘zi. Ular o‘z she’rlari bilan bolaga murojaat qilishdan avval ularning didini va ehtiyojlarini o‘rganib chiqish, unga to‘g‘ri psixologik ta’sir ko‘rsatish malakasini egallashi zarur. Chukovskiy shoir asari matnining har bir bandida rassom uchun material bo‘lishga katta ahamiyat bergan. Tasviriy obraz hamda ohang birikib bir butunni tashkil qilishi, har ikki misradan bitta rasm paydo bo‘lishi kerak. Bunday sifatga ega bo‘lgan she’rlarni Chukovskiy “grafikali” she’r deb ta’rif bergan bolalar shoirlariga birinchi o‘git sifatida uqtirgan. Ikkinchi o‘git esa obrazlarning zudlik bilan almashinishi. Bolalarning ko‘rish qobiliyati narsalarning sifatini emas, balki ularning harakatiniqabul qiladi, shuning uchun she’r serharakat hamda turli-tuman personajlarga boy bo‘lishi kerak. Uchinchi o‘git: bu so‘z tasvirining lirikligiga daxldor. Qo‘shiq va raqs ham she’r uchun zarurdir. Bolalar o‘zlarini shirin ohanglar bilan ovutishadi, she’rlar bilan xuddi musiqadek sarmast bo‘lishadi. Beshinchi o‘git: poetik nutqning yuqori darajada musiqiyligi. Oltinchi o‘gitga ko‘ra bolalar uchun yozilgan she’rlarning qofiyasi bir-biri bilan juda yaqin masofada qo‘yilishi kerak. Yettinchi o‘gitda qofiyadosh so‘zlar she’rning asosiy ma’nosini anglatuvchi bo‘lishi shart. Chunki aynan shu so‘zlar bolaning diqqat e’tiborini o‘ziga jiddiy jalb etadi. “Bolalar she’rlarining har bir satri o‘zining shaxsiy hayoti bilan yashashi Ilmiybaza.uz kerak”, – deb ta’kidlanadi sakkizinchi o‘gitda. Chukovskiyning o‘gitlari qotib qolgan dogmalar emas, bu haqda muallifning o‘zi ham eslatib o‘tadi. Tabiiyki, bolalar yozuvchilari uchun eng asosiy o‘git-baxtiyorlik, shodlik holati. Chukovskiyning ertaklari va she’rlari butun bir komik eposni tashkil etib, ko‘pincha “krokodiliada” (muallifning sevimli qahramonlarining nomi bilan) deb ataladi. Bu asarlar doimiy qahramonlari, bir-birini to‘ldiruvchi sujetlari, umumiy geografiyasi bilan bir-biriga hamohangdir. Chukovskiy ertaklar olamining yaratilishi 1915-yildan “Krokodil” poemasining ilk bandlari yozilishi bilan boshlanadi. U 1917-yilda juda ko‘p rasmlar bilan birga “Niva”bolalar jurnalida “Vanya va Timsoh” nomi bilan chop etilgan. Bu yangi nashr bolalar poeziyasida katta shov-shuvga sabab bo‘lgan edi. Y. Tinyanov bu haqda keyinroq shunday deb yozgan edi: “Shiddatli she’rlar, o‘lchamlarning tez almashinishi, jo‘shqin qo‘shiq, qofiya, yangi ohanglar-quyidagilarni o‘z ichiga olgan, xuddi adabiyotda yangilik yaratilganda sodir bo‘ladigan shov-shuv ko‘tarishib, qiziqish uyg‘otib, hayratda qoldirib Korney Chukovskiyning “Krokodil”i paydo bo‘lgan edi. Nimjon oyoqlarida zo‘rg‘a qaltirab turgan gullarning harakatsiz fantastikasi birdan shovqin-suronli ajoyib hayvonlar bilan almashinishi hamda qahramonlar va muallifning hayratini qo‘zg‘atuvchi jonli, real sarguzashtlarning paydo bo‘lishi barchaga birdek taassurot qoldirgan edi. Yo‘llarni, ulardagi harakatlarni, har xil xarakterlarni, sarguzashtlarni tasvirlash uchun kitoblar ochildi. Bolalar adabiyoti poeziyasi kino san’atiga, kinokomediyaga yaqin bo‘lib qoldi”(“Korney Chukovskiy” ocherkidan). “Krokodil”dagi boshqa ertaklarda odatiy holga aylangan yaxshilik va yomonlik keskin ajratilmaydi. Shuningdek, yoqimtoy qahramonlarning xususiyatlariga haqqoniy baho berishni muallif kichik qahramonlarning o‘ziga havola qiladi. Chukovskiy dastlab A.M.Gorkiy hikoya qilib bergan sujet asosida bugungi kunda o‘z axamiyatini yo‘qotmagan badiiy baquvvat “Timsoh” ertagini yozdi. 1918-yilda esa “Archa” nomli to‘plami bosilib chiqdi. O‘sha yili “Jahon adabiyoti” nashriyotiga ishga kirdi. 1919-yilda N.A.Nekrasov asarlarining to‘la to‘plamini nashr ettirdi. Shu Ilmiybaza.uz yillarda uning mashhur “Moydodir”, “Suvarakxon” ertaklari, “Kichik bolalar” kitobi bosilib chiqdi. “Pashsha-xarxasha”, “Barmaley”, “Telefon”, “Fyodor o‘tkazgan alam”, “O‘g‘irlangan quyosh”, “Doktor Voyjonim” asarlari Korney Chukovskiyning nomini olamga yoydi, kitobxonlar hurmatini qozondi. Korney Chukovskiyning ertak-poemalarida ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alabasi, baxt, yorqin hayot sari keskin kurash bo‘rtib turadi. Masalan, shoirning “Мойдодыр” asarida bolalarning odobli, ozoda, har doim to‘gri so‘z bo‘lishi va tozalikka rioya qilish mavzusi ilgari surilgan. Asar qahramoni qator fazilatlarga loyiq. Lekin bir aybi bor. Faqat kir-chir yuradi. Shuning uchun bir kuni unga xizmat qiluvchi barcha narsalar ish tashlaydi, undan yuz o‘girib qochib ketishadi. Bola voqeaga tushunmay, xafa bo‘lib turganida joniga yuz-qo‘l yuvgich oro kiradi. Shoirning “Pashsha-xarxasha”, “Telefon”, “O‘g‘irlangan quyosh”, “Filisa kitob o‘qir”, “Kirpilar kuladi” singari asarlari ham bolalar uchun maroqlidir. “Doktor Voyjonim” asari bir umr bolalarga shodlik-quvonch bag‘ishlab kelmoqda.Voyjonimning oqko‘ngilligi, mehribonligi, jonkuyarligi, hayvonlar bilan inoq, do‘stligi ibratomuz chizib berilgan. Chukovskiyning she’rlari ertaklariga nisbatan kamroq. Uning har bir she’ri go‘yoki bir zumda mustaqil sujetga aylanib, butun bir ertak tusini oladiganga o‘xshab ketaveradi. Masalan, “Ajoyib daraxt”ni Chukovskiy ertak deb hisoblagan, unga o‘xshash “Quvonch”ni esa she’r deb.Muallif o‘z she’rlarida xalq bolalar poeziyasiga hamohang bo‘lgan qo‘shiq, raqs, o‘yinlarni ishlatgan. Uning poeziyasining asosiy mavzusibeg‘ubor sho‘xlik, bolalarga baxt-saodatdir. Chukovskiy she’rlarining lirik qahramoni qoidaga ko‘ra, shoirning o‘zi, u katta odam, ammo u bir vaqtning o‘zida bola bilan birga bo‘la oladi, uning xursandchiligiga sherik bo‘lib, u bilan birga ko‘ra oladi, eshita oladi, orzu qila oladi, hatto bolalarcha soddalik bilan chalkashib, adashib ketadi. Kattalarning“men”iva bolalarcha “sen” orasida hech qanday chegara yo‘q, bola o‘zini shoir ruhiy dunyosida shunchalar erkin his etadiki, xuddi otasi bag‘rida o‘tirgandek. Ilmiybaza.uz Chukovskiy o‘zining she’rlarida rus va ingliz xalq bolalar poeziyasining an’analarini mujassamlashtirishga harakat qiladi.Masalan, “Buterbrod”, “Tipratikan”, “Objara”(“Yeb to‘ymas”), “Ona fil o‘qimoqda”, “Cho‘chqalar” v.b. Tarjimalar va ishlanmalar Chukovskiyning ijodida alohida yo‘nalishni tashkil etadi. Uning tomonidan valliy xalq ertagi“Ulkan odamlarni zabt etuvchi Djek” (1918), E.Raspening “Baron Myunxauzenning sarguzashtlari” (1935), D.Defoning “Robinzon Kruzo” asarini (1935) rus tiliga o‘girib, qayta ishlagan. Uning tarjima asarlarida yosh kitobxonlar qadimgi yunon mifologiyasi bilan tanishishadi. “Jasur Persey” (1940) eng mashhur qayta ishlangan asar, o‘zining so‘z ifodalari, voqea- hodisalarning aniq bayoni, esda qolarli tasvirlari bilan mashhur hamda hikoyadagi barcha narsalar bolaning qabul qilish qobiliyatiga bo‘ysundirilgan. Yozuvchi nasrda ijod qilar ekan, bola talaffuzi uchun har bir so‘z oson, yengil bo‘lishiga ahamiyat bergan, katta, qiyin so‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratib bergan. Masalan, “кa-рaб-лe-кpу- шe-ниe” (ke-ma-ning ha-lo-ka-ti), yoki, il-lyu-mi-nat-siya kabi.Shu tariqa u kichik kitobxonlarnihayvonlar tiliga “o‘rgatadi”. Chukovskiyning bolalar nasridagi ijodi deyarli to‘la-to‘kis sarguzasht adabiyotga mansub.Yozuvchixatarli sarguzasht sujetlarini uzoq ekzotik mamlakatlarga o‘tkazib yuboradi. Afrikaga, Janubiy Amerikaga, “yovvoyi” orollarga uning uchun har qanday sarguzashtning ma’nosi yuksak maqsadga qaratilgan, mard-jasur qahramonlar yaxshilik uchun hech narsadan tap tortmay, o‘zlarini xavf-xatarga qo‘yib kurashga otlanadilar. Chukovskiy “Bobil minorasi” kitobining ruscha nashriga muharrirlik qilgan. “Bobil minorasi” – Injildagi afsonaning qayta ishlangan ko‘rinishi. Bu afsonalar ertaklarga yaqinlashtirilgan hamda hikoyada qadimgi umuminsoniy donishmandlik qayd etilib, unda diniy-mistik ruh olib tashlangan. K.Chukovskiy o‘zining hamda boshqalarning ish tajribalari asosida badiiy tarjimaning nazariyasini yaratadi.Adibning “Yuqori san’at” kitobi 1919-1964-yillar mobaynida yaratilgan. Samuil Yakovlevich Marshak(1887-1964) o‘zidan keyin juda katta hamda serqirra ijodiy meros qoldirgan. Uning bolalar va kattalar uchun she’rlar, o‘qish hamda namoyish qilish uchun ertaklar, satirik epigrammalar, tarjimalar, tanqidiy va Ilmiybaza.uz memuar nasriy asarlari shu ma’noda e’tirofli.Zero, uning hayotidagi asosiy ishi bolalar adabiyoti bo‘lganligini ta’kidlab o‘tish joiz. U avvalo, rus bolalar adabiyotida kichkintoylar uchun katta she’riyat yaratib bergan mohir san’atkor, taniqli tarjimon, yetuk dramaturg, mohir pedagog va bilimdon muharrirdir. 1927-1937-yillarda bolalar yozuvchilarini o‘ziga jalb etadigan markazlar – bu bolalar folklorining tadqiqotchisi O.I.Kapitsa tomonidan tashkil etilgan to‘garak, Detizdatning (“Bolalar nashriyoti”) Leningraddagi nashriyoti “Yangi Robinzon”, “Чижь” va “Ёжьj”(Tipratikan) bolalar jurnallarining nashriyoti edi. Bunda asta- sekin hamfikrlar doirasi paydo bo‘la boshladi. Bolalar uchun yozilgan asarlar mualliflari, chunonchi, B.A.Lebedev, E.L.Shvars, T.G.Gobbe, A.I.Lyubarskaya, L.K.Chukovskaya kabilarni adabiyotshunos I.A.Raxtanov “Marshak akademiyasi” deb atagan edi. “Akademiya”da muharrirlik san’ati sayqal topayotgan, yosh mualliflar bilan ishlash usullari ishlab chiqilayotgan edi. Binobarin, kelajakda bolalar adabiyotining mumtoz vakillariga aylangan yozuvchi, shoirlar shular davrasidan chiqqan edi. Masalan, L.Panteleev, D.Xarms, A.I.Vvedenskiy, N.A.Zabolotskiy va boshqalar . Samuil Yakovlevich Marshak 20-yillarda o‘zining she’r, ertak va poemalari bilan yosh kitobxonlarning sevimli shoiri sifatida tanildi. “Qayerda ovqatlanding, ey chumchuq”, “Ahmoq sichqoncha haqida ertak”, “Kecha va bugun”, “Sirk” va boshqa shu kabi mashhur asarlari o‘sha yillarda maydonga kelgan edi. S.Y.Marshak rus bolalar adabiyotini rivojlantirish uchun A.M.Gorkiy hamda V.V.Mayakovskiylar bilan yelkama-yelka turib mehnat qildi. 1939-yilda Marshakning “Petya nimadan qo‘rqar edi?”, “Korablcha” singari mashhur she’rlari bosilib chiqdi. Vatan urushi davrida shoir ijodining asosiy temasini urush, bosqinchilarga qarshi kurash mavzui tashkil etdi. Ayniqsa, 1943-yilda yaratilgan “O‘n ikki oy” nomli ertak-dramasi tez orada millionlab yosh kitobxonlar orasida mashhur bo‘lib ketdi. S.Y.Marshakning nomini olamga yoygan, bolalar shoiri sifatida tanitgan she’rlaridan biri “Ahmoq sichqoncha haqida ertak”dir. Bu ertakda shoir bolalar xayoti va xarakteriga mos bo‘lgan qiziqarli sujet topa olgan. Kimki o‘ziga ortiqcha oro bersa, oqibatini o‘ylamay ko‘r-ko‘rona ish tutsa, o‘zidan Ilmiybaza.uz kattalarning pand-nasihatiga amal qilmasa, hayotda ko‘p narsa yutqazadi, o‘z baxtini qo‘ldan boy beradi, degan fikr ertakning asosiy g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. S.Y.Marshak “Ahmoq sichqoncha haqida ertak” asarida majoziy obrazlar orqali bolalar hayotiga oid muhim masalalarni ilgari suradi. Shoir noshukur, farosatsiz, mehnatsiz kun kechiruvchilarni ahmoq sichqoncha obrazi misolida fosh qiladi. S.Y.Marshak “Yong‘in”, “Pochta”, “Musobaqalar doskasi” asarlari bilan ham rus bolalar adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Marshak uchun bolalar adabiyotida mayda-chuyda yo‘q edi. O‘quvchining yoshi qancha kichik bo‘lsa, u bus-butunligicha qabul qilayotgan kitobga bo‘lgan talabi ham shuncha jiddiy, ya’ni uning mazmuniga, tiliga, bezaklariga, shirifti va formatiga, nomerning sifatiga… Marshak ishlanmagan yoki qolip so‘z va fikrlarni, shuningdek o‘chirilgan so‘zlarni umuman hazm qila olmasdi. Uning shiori: “Kichiklar uchun katta adabiyot” deb jaranglardi. Dramaturgiya Marshak uchun bolalar adabiyotiga kirib kelishida ilk pog‘onani o‘tagan. 1920-yillarning boshlarida u Krasnodarsk bolalar teatri uchun bir qator ertak-pyesalar yozdi. Ular orasida “Mushuk uyi”, “Echki haqida ertak”, “Petrushka”, “Qayg‘u-yomon baxt” kabilar keng tarqalgan. Keyinchalik Marshak bu ertaklarni qayta ishlab chiqqan. Birinchi pyesalari folklordan unib chiqqan bo‘lib, sho‘x, harakatli o‘yinlarni eslatadi. Ularning voqeligi atayin sodda, ammo nozik did va yumor bilan yo‘g‘rilgan. Obrazlari ham oddiy, ayni paytda juda moslashuvchan,muloyim.Personajlarning monologlari hamda replikalarida juda ko‘p so‘z ishlatilmaydi, ammo ular juda ifodali. Pyesalarning o‘ziga xosligi – epizodlarning takrorlashishida, harakat ketma-ketligining uzluksizligida va voqea- hodisalarning ajoyib tarzda rivojlanishidadir. Marshak o‘z ijodini bir aktli kichik pyesalardan boshlab, asta-sekin ko‘p aktli dramatik asarlarga, shu bilan bir qatorda o‘zining tomirlari bilan xalq folkloridan kelib chiqqan yetuk asarlar sari boradi. “O’n ikki oy”, “G‘am-qayg‘udan qo‘rqqan baxtga erisha olmaydi”, “Aqlli narsalar” kabi asarlari shular jumlasidandir. Uning pyesalari musiqa va ohangga, raqslarga, so‘z o‘yinlari bilan to‘la bo‘lgan xalq Ilmiybaza.uz teatriga monand.“Mushuk uyi” – ertak-pyesasini kattalar dramaturgiyasidan olingan kundalik turmush dramasi desa bo‘ladi. Bilim, ko‘nikma va malakani rivojlantirishga yo‘naltiruvchi savollar: 1. “Chippolino” va uning muallifi haqida nimalarni bilasiz? “Yangi yil archalari”, “Osmondagi tort”, “Jip televizorda”, “Jelsomino yolg‘onchilar mamlakatida” nomli novellalarda qanday mavzu-g‘oya ilgari surilgan? 2. “Fantaziya grammatikasi” qanday asar? 3. “Doktor Voyjonim” qissasidagi timsollarni izohlang? 4. “Ahmoq sichqoncha” asarining muallifi va g`oyasi haqida ma’lumot bering.. 5. V.Y.Grimmlarning adabiy-ilmiy ijodi va tadqiqotchilik faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 6. Grimmlarning ertaklar to‘plami va folklorshunoslikka oid asarlarini sanang. Adabiyotlar: 1.Jumaboyev M. O‘zbek bolalar adabiyoti. -T.: O‘qituvchi, 2002. -290 b. 2. Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. -T.: O‘qituvchi, 2011.- 260 b. 3. Safarov O., Barakayev R., Jamilova B. Bolalar adabiyoti. -Buxoro.: Durdona,2019.- 420 b.