NEOLIT DAVRI ARXEOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2024-03-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

1,5 MB


NEOLIT DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Neolit davri xususiyatlari va xronologiyasi. 2. Yevropa va Rossiya hududida neolit. 3. O’rta Osiyoning neolit davri madaniyatlari (Joytun, Kaltaminor, Sazag'on va Hisor madaniyatlari). NEOLIT DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Neolit davri xususiyatlari va xronologiyasi. 2. Yevropa va Rossiya hududida neolit. 3. O’rta Osiyoning neolit davri madaniyatlari (Joytun, Kaltaminor, Sazag'on va Hisor madaniyatlari).
1 TAYANCH SO'ZLAR Neolit tushunchasi, neolit kashfiyotlari, tosh quollarning xususiyatlari, maishiy munosabatlar, Hisor, Kaltaminor, Sazag’on va Jaytun madaniyatlari, Darvoza qir makoni, Markaziy Farg’ona neolit makonlari, Uchtut shaxtasi. Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, «neos» - yangi, «litos» - tosh degan so’zlardan tarkib topgan bo’lib, u «yangi tosh» davri degan ma’noni anglatadi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865-yilda ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan1. Neolit davri miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit davrining ob-havosi hozirgidek bo’lib, iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga o’rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari turar joylari va xo‘jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu esa, xo‘jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil yerlarida yashagan kishilar xo‘jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr ho’jaligi ishlab chiqaruvchi xo‘jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan. Masalan, hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega bo’linishi; yovvoyi o’simliklarni madaniylashtirish va boshoqli don ekinlari ekishga o’tish va hakozo. Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo’lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga 1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 52. 1 TAYANCH SO'ZLAR Neolit tushunchasi, neolit kashfiyotlari, tosh quollarning xususiyatlari, maishiy munosabatlar, Hisor, Kaltaminor, Sazag’on va Jaytun madaniyatlari, Darvoza qir makoni, Markaziy Farg’ona neolit makonlari, Uchtut shaxtasi. Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, «neos» - yangi, «litos» - tosh degan so’zlardan tarkib topgan bo’lib, u «yangi tosh» davri degan ma’noni anglatadi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865-yilda ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan1. Neolit davri miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit davrining ob-havosi hozirgidek bo’lib, iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga o’rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari turar joylari va xo‘jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu esa, xo‘jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil yerlarida yashagan kishilar xo‘jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr ho’jaligi ishlab chiqaruvchi xo‘jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan. Masalan, hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega bo’linishi; yovvoyi o’simliklarni madaniylashtirish va boshoqli don ekinlari ekishga o’tish va hakozo. Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo’lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga 1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 52.
2 barham beriladi. Endi doimiy yerto’lalar, kulbalar yasash, loydan, guvaladan uy qurish, neolit davri jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib, doimiy o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u o’ziga xos munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining qarorgohlari ham shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi. Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo’ladi. 2 barham beriladi. Endi doimiy yerto’lalar, kulbalar yasash, loydan, guvaladan uy qurish, neolit davri jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib, doimiy o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u o’ziga xos munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining qarorgohlari ham shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi. Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo’ladi.
3 Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor qurol ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va boshqa qurollar takomillashgan2. 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 53. 3 Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor qurol ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va boshqa qurollar takomillashgan2. 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 53.
4 Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo’jalikning unumdor shakllari (chorvachilik va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’ ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Demak, barcha yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning hukmron 4 Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo’jalikning unumdor shakllari (chorvachilik va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’ ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Demak, barcha yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning hukmron
5 mavqeiga barham beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat (ota urug’i) egallay boshlaydi. Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq xo‘jalik janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda, azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik ho’jaligining qaror topishiga olib keldi. O’troq 5 mavqeiga barham beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat (ota urug’i) egallay boshlaydi. Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq xo‘jalik janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda, azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik ho’jaligining qaror topishiga olib keldi. O’troq
6 xo‘jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham paydo bo’lishiga olib keldi. Neolit davri o’z tarkibiga uy sharoitiga moslashtirilgan ekinlar va uy jihozlarini, kam harakatli qishloq hayotini, charxlangan tosh va sayqallangan tosh boltalar kabi qishloq xo’jalik uskunalari hamda kulolchilikni qamrab oladi. Biroq, bu faktlar aslida u qadar ham aniqlikka ega emas. Yaqin Sharqdagi hududlarda xonakilashtirilgan hayvonlar mo’l-ko’l bo’lgan qishloq qoldiqlari topilgan, lekin u yerda kulolchilik buyumlari mavjud emas edi. Daniyadagi qazilmalar Neolit davriga oid badiiy buyumlarni o’zida aks ettiradi, lekin u uy hayvonlariga ega bo’lmagan ozuqa izlovchilarni ko’rsatib berdi. Xonakilashtirish jarayoni hayvonlardan nima maqsadda foydalanganliklarini ko’rsatib beradi. Ikkinchi darajadagi mahsulotlar inqilobiy o’zgaruvi, birinchi navbatda, hayvonlarni iste’mol qilishdan ko’ra boshqa maqsadlar yo’lida tarbiyalashni anglashda namoyon bo’ldi3. Ozuqa izlovchi odamlar o’simliklarni kovlab olish uchun qanday tosh va buyumlardan foydalanganliklari tadqiqotlar yordamida yuzaga chiqmoqda. Yerdagi zaxni o’rganish bosqichlari taxminiy manbalarni asoslashda ishlatiladi. Bir qator o’simliklarni ozuqaviy yegulik o’rnida ishlatilishi g’ayritabiiy saqlash yo’li bilan 3 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 207. 6 xo‘jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham paydo bo’lishiga olib keldi. Neolit davri o’z tarkibiga uy sharoitiga moslashtirilgan ekinlar va uy jihozlarini, kam harakatli qishloq hayotini, charxlangan tosh va sayqallangan tosh boltalar kabi qishloq xo’jalik uskunalari hamda kulolchilikni qamrab oladi. Biroq, bu faktlar aslida u qadar ham aniqlikka ega emas. Yaqin Sharqdagi hududlarda xonakilashtirilgan hayvonlar mo’l-ko’l bo’lgan qishloq qoldiqlari topilgan, lekin u yerda kulolchilik buyumlari mavjud emas edi. Daniyadagi qazilmalar Neolit davriga oid badiiy buyumlarni o’zida aks ettiradi, lekin u uy hayvonlariga ega bo’lmagan ozuqa izlovchilarni ko’rsatib berdi. Xonakilashtirish jarayoni hayvonlardan nima maqsadda foydalanganliklarini ko’rsatib beradi. Ikkinchi darajadagi mahsulotlar inqilobiy o’zgaruvi, birinchi navbatda, hayvonlarni iste’mol qilishdan ko’ra boshqa maqsadlar yo’lida tarbiyalashni anglashda namoyon bo’ldi3. Ozuqa izlovchi odamlar o’simliklarni kovlab olish uchun qanday tosh va buyumlardan foydalanganliklari tadqiqotlar yordamida yuzaga chiqmoqda. Yerdagi zaxni o’rganish bosqichlari taxminiy manbalarni asoslashda ishlatiladi. Bir qator o’simliklarni ozuqaviy yegulik o’rnida ishlatilishi g’ayritabiiy saqlash yo’li bilan 3 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 207.
7 qo’lga kiritilgan. To’rlar, qayiqlar va kiyimlar tarixdan oldingi davrning so’nggi bosqichi bilan dahldor deb hisoblanmoqda. Kulolchilikning rivoj topishi bilan hamohang tarzda endi arqonlarning bezak sifatida ham qo’llanilishi o’sha davr kishilarning arqon to’qish texnologiyasidan yaxshi xabardor bo’lganligini ko’rsatdi. Tarixiy davrda, xalq xo’jaligi mahsulotlarining iqtisodiy ahamiyati texnik usullar, tashkillashtirish va unumdorlik to’g’risidagi axborotlar bilan ta’minlovchi xilma xil navlarning va badiiy buyumlarning ulkan tarixiy hujjatlarini bildirgan. Ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko’rsatganligi sababli, xalq xo’jaligiga o’tishga katta e’tibor qaratilgan edi. Deyarli har bir sivilizatsiya bug’doy, arpa, tariq, guruch, jo’xori yoki kartoshka kabi mahsulotlarga asoslangan bo’lgan. Bundan ancha ilgari boshlangan dehqonchilikka asoslangan tadqiqotlar ilk uy hayvonlari qayerda paydo bo’lganligini aniqlashga harakat qilgan. Odatda Yaqin Sharq birinchi bo’lib bug’doy, arpa va qoramolga ega hudud sifatida ko’rsatiladi. Biroq dunyoning bir qator joylaridan topilgan turli topilmalar o’zida Mezoamerika va Yaqin Sharq mahsulotlarini ham qamrab olgan edi4. Bog’dorchilikda unumdorlikni oshirish maqsadida o’simlik o’sish davriga ta’sir o’tkazuvchi tehnologiyadan foydalanilgan. Yer haydash xo’jaligi oxirida dalalarni oz ichiga olgan holda hosil yetishtirishning ixtisoslashtirilgan uslubiga yaqinlashildi. Biroq, qishloq xo’jaligi o’ziing erta bosqichlarida topilishi murakkab bo’lgan so’nggi mezolit davri odamlari asboblaridagi kichik o’zgarishlarni e’tiborga oladi. Dalillarning asosiy qismi ma’lum miqdorda noto’gri mulohazalarga borish mumkin bo’lgan urug’ hosillaridan kelib chiqadi. Genetik yumshoq va uy sharoitidagi boshoqli ekin navlari, nihoyat, yovvoyi navlardan farq qila boshladi. Masalan, uy sharoitidagi makkajo’xori o’zining urug’larini mustaqil tarzda tarqatib yubora olmaydi. Dalillar shuni ko’rsatadi-ki, karbonizatsiya orqali bosha ozuqa bo’luvchi o’simliklardan ko’ra donni saqlab qolish ko’proq natija beradi. Bundan tashqari, loviya va no’xot kabi dukkakli ekinlar boshqalariga nisbatan ilg’ab bo’lmas darajadagi sekinlik bilan o’zgarishlarga yuz tutayatganga o’xshaydi. Yer haydashga oid fermerlik 4 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 207. 7 qo’lga kiritilgan. To’rlar, qayiqlar va kiyimlar tarixdan oldingi davrning so’nggi bosqichi bilan dahldor deb hisoblanmoqda. Kulolchilikning rivoj topishi bilan hamohang tarzda endi arqonlarning bezak sifatida ham qo’llanilishi o’sha davr kishilarning arqon to’qish texnologiyasidan yaxshi xabardor bo’lganligini ko’rsatdi. Tarixiy davrda, xalq xo’jaligi mahsulotlarining iqtisodiy ahamiyati texnik usullar, tashkillashtirish va unumdorlik to’g’risidagi axborotlar bilan ta’minlovchi xilma xil navlarning va badiiy buyumlarning ulkan tarixiy hujjatlarini bildirgan. Ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko’rsatganligi sababli, xalq xo’jaligiga o’tishga katta e’tibor qaratilgan edi. Deyarli har bir sivilizatsiya bug’doy, arpa, tariq, guruch, jo’xori yoki kartoshka kabi mahsulotlarga asoslangan bo’lgan. Bundan ancha ilgari boshlangan dehqonchilikka asoslangan tadqiqotlar ilk uy hayvonlari qayerda paydo bo’lganligini aniqlashga harakat qilgan. Odatda Yaqin Sharq birinchi bo’lib bug’doy, arpa va qoramolga ega hudud sifatida ko’rsatiladi. Biroq dunyoning bir qator joylaridan topilgan turli topilmalar o’zida Mezoamerika va Yaqin Sharq mahsulotlarini ham qamrab olgan edi4. Bog’dorchilikda unumdorlikni oshirish maqsadida o’simlik o’sish davriga ta’sir o’tkazuvchi tehnologiyadan foydalanilgan. Yer haydash xo’jaligi oxirida dalalarni oz ichiga olgan holda hosil yetishtirishning ixtisoslashtirilgan uslubiga yaqinlashildi. Biroq, qishloq xo’jaligi o’ziing erta bosqichlarida topilishi murakkab bo’lgan so’nggi mezolit davri odamlari asboblaridagi kichik o’zgarishlarni e’tiborga oladi. Dalillarning asosiy qismi ma’lum miqdorda noto’gri mulohazalarga borish mumkin bo’lgan urug’ hosillaridan kelib chiqadi. Genetik yumshoq va uy sharoitidagi boshoqli ekin navlari, nihoyat, yovvoyi navlardan farq qila boshladi. Masalan, uy sharoitidagi makkajo’xori o’zining urug’larini mustaqil tarzda tarqatib yubora olmaydi. Dalillar shuni ko’rsatadi-ki, karbonizatsiya orqali bosha ozuqa bo’luvchi o’simliklardan ko’ra donni saqlab qolish ko’proq natija beradi. Bundan tashqari, loviya va no’xot kabi dukkakli ekinlar boshqalariga nisbatan ilg’ab bo’lmas darajadagi sekinlik bilan o’zgarishlarga yuz tutayatganga o’xshaydi. Yer haydashga oid fermerlik 4 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 207.
8 taqsimotining ilk bosqichida hayvon turlari mahalliy bo’lmagan hududlarda xonakilashtirilgan. Britaniya va Irlandiyadan topilgan ko’pgina dehqonchilikka doir dalillar yer haydalishiga oid dalillarning yuz yillik kechikish davrida o’zining birinchi nishonalarini namoyon etilganligini ko’rsatadi. Boshoqli ekinlar va qoramollarning topilmalari iqtisodda ularning import mahsuloti bo’lganligini aniqlab berdi. O’sha davrga oid qazilma ishlarida davr odamlarining chaqqon bo’lmagani va ular hayotida hamon yovvoyi manbalaning o’rni muhim bo’lgan, deya fikr yuritishga sabab bo’ladi5. Yer haydashga asoslangan qishloq xo’jaligiga asos solinishi bilanoq, ularda changlashish bilan bog’liq ketma-ketlik bo’lganini ko’rsatdi. Ekin ekish va sug’orish ishlarinig oddiy anjomlardan o’roqlargacha bo’lgan tartibda rivojlanib borganligini ko’rsatdi. Klassik sivilizatsiya san’atga oid yozma manbalar ekin turlari va iste’mol tog’risidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Boshqa yo’nalishlar uchun ham ilmiy ahamiyatga ega arxeologiya topilmalari muhim hisoblanadi. Butser qadimiy firmasi qadimiy ekinlar bilan bog’liq bo’lgan bo’lishi mumkin. Ularning o’sish sharoitiga reaksiyalari atroflicha o’rganib chiqildi. Urug’ navlarini tahlil etish va g’alla va 5 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 208. 8 taqsimotining ilk bosqichida hayvon turlari mahalliy bo’lmagan hududlarda xonakilashtirilgan. Britaniya va Irlandiyadan topilgan ko’pgina dehqonchilikka doir dalillar yer haydalishiga oid dalillarning yuz yillik kechikish davrida o’zining birinchi nishonalarini namoyon etilganligini ko’rsatadi. Boshoqli ekinlar va qoramollarning topilmalari iqtisodda ularning import mahsuloti bo’lganligini aniqlab berdi. O’sha davrga oid qazilma ishlarida davr odamlarining chaqqon bo’lmagani va ular hayotida hamon yovvoyi manbalaning o’rni muhim bo’lgan, deya fikr yuritishga sabab bo’ladi5. Yer haydashga asoslangan qishloq xo’jaligiga asos solinishi bilanoq, ularda changlashish bilan bog’liq ketma-ketlik bo’lganini ko’rsatdi. Ekin ekish va sug’orish ishlarinig oddiy anjomlardan o’roqlargacha bo’lgan tartibda rivojlanib borganligini ko’rsatdi. Klassik sivilizatsiya san’atga oid yozma manbalar ekin turlari va iste’mol tog’risidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Boshqa yo’nalishlar uchun ham ilmiy ahamiyatga ega arxeologiya topilmalari muhim hisoblanadi. Butser qadimiy firmasi qadimiy ekinlar bilan bog’liq bo’lgan bo’lishi mumkin. Ularning o’sish sharoitiga reaksiyalari atroflicha o’rganib chiqildi. Urug’ navlarini tahlil etish va g’alla va 5 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 208.
9 somonga bo’lgan mutanosiblikni o’rganish arxeologlarga ekinlar qayerda, qay usulda va qanday dalalarda yetishtirilganligini aniqlash imkonini beradi. 1930- yil Childi o’zining Neolit davriga oid inqilobiy yondashuvini e’lon qilgach, olimlar 70 yil davomida qishloq xo’jaligi rivojlanishini tadqiq qilish borasida musobaqalashishni boshlab yuborishdi. Yondashuvlarning hammasi bir qarashda haqiqatga yaqin ko’rinsa ham, aslida ularning barchasida ma’lum cheklov va istisnolar mavjud. Qishloq xo’jaligining paydo bo’lishiga oid ko’plab nazariyalar, kamroq harakatga asoslangan dehqonchilikning rivoji tog’risidagi taxminlarni keltirib chiqarmoqda. Janubi – sharqiy va Markaziy Yevropa bo’ylab barqaror 9 somonga bo’lgan mutanosiblikni o’rganish arxeologlarga ekinlar qayerda, qay usulda va qanday dalalarda yetishtirilganligini aniqlash imkonini beradi. 1930- yil Childi o’zining Neolit davriga oid inqilobiy yondashuvini e’lon qilgach, olimlar 70 yil davomida qishloq xo’jaligi rivojlanishini tadqiq qilish borasida musobaqalashishni boshlab yuborishdi. Yondashuvlarning hammasi bir qarashda haqiqatga yaqin ko’rinsa ham, aslida ularning barchasida ma’lum cheklov va istisnolar mavjud. Qishloq xo’jaligining paydo bo’lishiga oid ko’plab nazariyalar, kamroq harakatga asoslangan dehqonchilikning rivoji tog’risidagi taxminlarni keltirib chiqarmoqda. Janubi – sharqiy va Markaziy Yevropa bo’ylab barqaror
10 sur’atda tarqalib borgan dehqonchilik to’lqini bu qarashni qo’llab – quvvatlayotganga o’xshaydi. Ammo, ozuqa izlovchilar bu borada qarama-qarshi yondashuvni izohlashga urunishadi. Shimoli G’arbiy Yevropada Mezolit davrida istiqomat qilgan odamlar ming yilga qadar “Neolit to’xtalishi” atamasiga oid fermerlik uslubini qabul qilmaganlar. Ular goh-gohida janublik dehqonlar bilan savdo aloqalarini olib borganlar, shu bois ularda fikrlar va urug’lar yetarlicha bo’lgan6. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya‘ni yer yuzida neolit davri har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan. Misr va Mesopotamiyani olib qaraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari tarkib topa boshlagan, Shimoliy Yevropada qadimgi odamlar endigina neolit davriga o’ta boshlaganlar, chekka Shimol va shimoli-sharqiy Osiyoda esa, paleolit davri davom etayotgan edi. Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri bosqichlariga bo’lish mumkin. 6 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 208. 10 sur’atda tarqalib borgan dehqonchilik to’lqini bu qarashni qo’llab – quvvatlayotganga o’xshaydi. Ammo, ozuqa izlovchilar bu borada qarama-qarshi yondashuvni izohlashga urunishadi. Shimoli G’arbiy Yevropada Mezolit davrida istiqomat qilgan odamlar ming yilga qadar “Neolit to’xtalishi” atamasiga oid fermerlik uslubini qabul qilmaganlar. Ular goh-gohida janublik dehqonlar bilan savdo aloqalarini olib borganlar, shu bois ularda fikrlar va urug’lar yetarlicha bo’lgan6. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya‘ni yer yuzida neolit davri har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan. Misr va Mesopotamiyani olib qaraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari tarkib topa boshlagan, Shimoliy Yevropada qadimgi odamlar endigina neolit davriga o’ta boshlaganlar, chekka Shimol va shimoli-sharqiy Osiyoda esa, paleolit davri davom etayotgan edi. Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri bosqichlariga bo’lish mumkin. 6 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 208.
11 Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o’tamiz. G’arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-syur-Brel qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897 yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim yerto’la ko’rinishidagi uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u, ot va ho’kizning suyak qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini ko’rsatib berishgan. Ma‘lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrika hisoblanadi. Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan va maxsus ekib yetishtirish uchun o’stirilgan. Odatda Yaqin Sharq birinchi bo’lib bug’doy, arpa va qoramolga ega hudud sifatida ko’rsatiladi. Biroq dunyodan bir qator joylaridan topilgan turli topilmalar o’zida Mazoamerika va Yaqin Sharq mahsulotlarini ham qamrab olgan edi. 11 Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o’tamiz. G’arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-syur-Brel qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897 yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim yerto’la ko’rinishidagi uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u, ot va ho’kizning suyak qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini ko’rsatib berishgan. Ma‘lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrika hisoblanadi. Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan va maxsus ekib yetishtirish uchun o’stirilgan. Odatda Yaqin Sharq birinchi bo’lib bug’doy, arpa va qoramolga ega hudud sifatida ko’rsatiladi. Biroq dunyodan bir qator joylaridan topilgan turli topilmalar o’zida Mazoamerika va Yaqin Sharq mahsulotlarini ham qamrab olgan edi.
12 Bog’dorchilikda unumdorlikni oshirish maqsadida o’simlik o’sish davriga ta’sir o’tkazuvchi tehnologiyadan foydalanilgan. Yer haydash xo’jaligi oxirida dalalarni o‘z ichiga olgan holda hosil yetishtirishning ixtisoslashtirilgan uslubiga yaqinlashildi7. Yevropaning boshqa joylarida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga yorg’uchoq va uning siniqlari topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining Yevropadagi eng yirik chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi Spenna shaxtasi). Uning chuqurligi 15 m. ni tashkil etgan. Rossiya hududidagi neolit davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan o’rganila boshlangan. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda rus arxeologlari B.S. Jukova B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan. Bu yerdan topilgan sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq hududidagi eng qadimiy va ilk topilma hisoblangan. 7 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 209. 12 Bog’dorchilikda unumdorlikni oshirish maqsadida o’simlik o’sish davriga ta’sir o’tkazuvchi tehnologiyadan foydalanilgan. Yer haydash xo’jaligi oxirida dalalarni o‘z ichiga olgan holda hosil yetishtirishning ixtisoslashtirilgan uslubiga yaqinlashildi7. Yevropaning boshqa joylarida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga yorg’uchoq va uning siniqlari topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining Yevropadagi eng yirik chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi Spenna shaxtasi). Uning chuqurligi 15 m. ni tashkil etgan. Rossiya hududidagi neolit davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan o’rganila boshlangan. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda rus arxeologlari B.S. Jukova B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan. Bu yerdan topilgan sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq hududidagi eng qadimiy va ilk topilma hisoblangan. 7 Grant J., Gorin S., Fleming N. The Archaeology Coursebook 2nd Edition. – London - New-York: Routledge, 2010 - P. 209.
13 Markaziy Osiyo hududida neolit davri odamlari ovchilik dehqonchilik va chorvachilik bilan qisman esa, hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Markaziy Osiyo janubiy hududlarida, Kopetdog’ (Turkmaniston) etaklarida dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topadi. Katta-kichik daryolar va ko’llar sohilida ovchilik va chorvachilik, dehqonchilik qaror topishi insoniyat tarixida buyuk burilish yasadi va ko’plab kashfiyotlarga turtki bo’ldi. Neolit davri jamoalari hayotida o’troq xo‘jalikning yorqin belgisi sifatida yana bir xo‘jalik yangiligi ixtiro qilindi. Bu bo’lajak hunarmandchilik xo’jaligining muhim tarmog’i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi edi. Kulolchilik buyumlarining paydo bo’lishiga unumdor xo‘jalik shakllari ta’sir etadi. Ya’ni, sut quyish uchun idishlar, donlar saqlash uchun kulolchilik buyumlariga bo’lgan zarurat va ehtiyoj. To’qimachilikning kashf etilishi ham neolitning katta yutug’i hisoblanadi. Endi ibtidoiy jamoa a’zolari faqat hayvon terilaridan yasalgan kiyim-kechak emas, balki, uning yungidan hamda, o’simliklar tolasidan to’qilgan matolardan ham 13 Markaziy Osiyo hududida neolit davri odamlari ovchilik dehqonchilik va chorvachilik bilan qisman esa, hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Markaziy Osiyo janubiy hududlarida, Kopetdog’ (Turkmaniston) etaklarida dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topadi. Katta-kichik daryolar va ko’llar sohilida ovchilik va chorvachilik, dehqonchilik qaror topishi insoniyat tarixida buyuk burilish yasadi va ko’plab kashfiyotlarga turtki bo’ldi. Neolit davri jamoalari hayotida o’troq xo‘jalikning yorqin belgisi sifatida yana bir xo‘jalik yangiligi ixtiro qilindi. Bu bo’lajak hunarmandchilik xo’jaligining muhim tarmog’i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi edi. Kulolchilik buyumlarining paydo bo’lishiga unumdor xo‘jalik shakllari ta’sir etadi. Ya’ni, sut quyish uchun idishlar, donlar saqlash uchun kulolchilik buyumlariga bo’lgan zarurat va ehtiyoj. To’qimachilikning kashf etilishi ham neolitning katta yutug’i hisoblanadi. Endi ibtidoiy jamoa a’zolari faqat hayvon terilaridan yasalgan kiyim-kechak emas, balki, uning yungidan hamda, o’simliklar tolasidan to’qilgan matolardan ham
14 kiyimlar to’qib kiyadigan bo’ladilar. Zig’ir poyalari va jun iplardan to’qilgan mahsulotlarning neolit makonlarida keng tarqalishi yuqoridagi fikrlarning isbotidir. Neolitda ip yigirish kashf etiladi. Ip yigirishning kashf etilishi o’z navbatida boshqa xil xo‘jalik mashg’ulotlarining rivojlanishiga turtki beradi. Masalan, to’rlarning paydo bo’lishi baliqchilikni keskin darajada rivojlanishiga, o’z navbatida moddiy ehtiyojlarni yanada kengroq qondirish imkoniyatiga olib keldi8. Neolit davrida turli xo’jalik shakllarining qaror topishi hududlar o’rtasidagi o’zaro buyum almashuvining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, chorvachilik mahsulotlarining dehqonchilik mahsulotlariga almashinuvi yoki aksincha. Neolitda suvda suzish moslamalari dastlabki qayiqlar, shimoliy o’lkalarda esa, chenalar paydo bo’ldi. Hatto sharning yaratilishi neolit davrining yutug’idir. Umuman, odamlar faoliyatida bunyodkorlik va yaratuvchanlik ko’nikma sifatida neolit davrida chuqur egallagan. Shuningdek, neolit davrida – jamoa bo’lib ishlab chiqarish mehnatning umumiyligi urug’ mulkchiligi, asosiy xususiyatlardan hisoblangan. Neolitda maishiy munosabatlar ham o’z navbatida tartibga solina boshlanadi. Guruhli nikoh hukmronligi mavjud bo’lsada, ammo nikoh tub mohiyati bilan o’zining dastlabki bosqichlardagi holatidan farq qiladi. Endilikda matriarxat urug’ 8 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 53-54. 14 kiyimlar to’qib kiyadigan bo’ladilar. Zig’ir poyalari va jun iplardan to’qilgan mahsulotlarning neolit makonlarida keng tarqalishi yuqoridagi fikrlarning isbotidir. Neolitda ip yigirish kashf etiladi. Ip yigirishning kashf etilishi o’z navbatida boshqa xil xo‘jalik mashg’ulotlarining rivojlanishiga turtki beradi. Masalan, to’rlarning paydo bo’lishi baliqchilikni keskin darajada rivojlanishiga, o’z navbatida moddiy ehtiyojlarni yanada kengroq qondirish imkoniyatiga olib keldi8. Neolit davrida turli xo’jalik shakllarining qaror topishi hududlar o’rtasidagi o’zaro buyum almashuvining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, chorvachilik mahsulotlarining dehqonchilik mahsulotlariga almashinuvi yoki aksincha. Neolitda suvda suzish moslamalari dastlabki qayiqlar, shimoliy o’lkalarda esa, chenalar paydo bo’ldi. Hatto sharning yaratilishi neolit davrining yutug’idir. Umuman, odamlar faoliyatida bunyodkorlik va yaratuvchanlik ko’nikma sifatida neolit davrida chuqur egallagan. Shuningdek, neolit davrida – jamoa bo’lib ishlab chiqarish mehnatning umumiyligi urug’ mulkchiligi, asosiy xususiyatlardan hisoblangan. Neolitda maishiy munosabatlar ham o’z navbatida tartibga solina boshlanadi. Guruhli nikoh hukmronligi mavjud bo’lsada, ammo nikoh tub mohiyati bilan o’zining dastlabki bosqichlardagi holatidan farq qiladi. Endilikda matriarxat urug’ 8 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 53-54.
15 jamoasining guruhli nikoh doirasida juft oilalar vujudga keladi. Ayollar endi tug’ilgan farzandlarining otalaridan o’z urug’lari manfaatlari uchun ishlab berishini talab qiladigan bo’ladilar. Ichkuyovlik mazmunidagi juft oilaning dastlabki ko’rinishlari shakllana boradi. Ayollar o’zlariga aniq sherik tanlab, oilaviy munosabatlar aynan aniq sheriklar bilan bo’ladigan bo’ldi. Ona urug’iga qatnovchi erlar o’z urug’i uchun ishlab berishdan tashqari xotinlar urug’i uchun ham ishlab berishga majbur bo’ladi. Maishiy munosabatlarda yangi ko’rinish – jinsiy sherikchilik shakllanadi. Urug’ ichidagi nikoh elementlari paydo bo’ladi. Juft, monogom oila sari qadamlar qo’yiladi. Neolit davri yer kurrasining barcha mintaqalarida har xil vaqtda sodir bo’ldi. Masalan, bir qit’a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga to’g’ri kelgan bo’lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari hisobiga yashash qulligidan ozod edilar. Boshqa bir mintaqalarda esa, hali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanar edilar. O’rta Osiyoda ham ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko’rinishi mavjud. Masalan, uning janubi-g’arbiy rayonlarida, hozirgi Turkmaniston 15 jamoasining guruhli nikoh doirasida juft oilalar vujudga keladi. Ayollar endi tug’ilgan farzandlarining otalaridan o’z urug’lari manfaatlari uchun ishlab berishini talab qiladigan bo’ladilar. Ichkuyovlik mazmunidagi juft oilaning dastlabki ko’rinishlari shakllana boradi. Ayollar o’zlariga aniq sherik tanlab, oilaviy munosabatlar aynan aniq sheriklar bilan bo’ladigan bo’ldi. Ona urug’iga qatnovchi erlar o’z urug’i uchun ishlab berishdan tashqari xotinlar urug’i uchun ham ishlab berishga majbur bo’ladi. Maishiy munosabatlarda yangi ko’rinish – jinsiy sherikchilik shakllanadi. Urug’ ichidagi nikoh elementlari paydo bo’ladi. Juft, monogom oila sari qadamlar qo’yiladi. Neolit davri yer kurrasining barcha mintaqalarida har xil vaqtda sodir bo’ldi. Masalan, bir qit’a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga to’g’ri kelgan bo’lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari hisobiga yashash qulligidan ozod edilar. Boshqa bir mintaqalarda esa, hali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanar edilar. O’rta Osiyoda ham ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko’rinishi mavjud. Masalan, uning janubi-g’arbiy rayonlarida, hozirgi Turkmaniston
16 Respublikasining Kopetdog’ tog’i oldi hududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bilan band bo’lgan bo’lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaqtda odamlar ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanar edilar. Neolit davri jamoasining bunday mintaqalararo rivojlanishi har bir viloyatning mavjud tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqar edi9. O’rta Osiyoda neolit davri yodgorliklari juda keng tarqalgan. Ular tekisliklardagina emas, balki O’rta Osiyo tog’lik rayonlarida ham ko’p uchraydi. O’lkaning neolit yodgorliklarini uchta yirik – hududiy-madaniy xo‘jalik shakllariga ajratish mumkin. Fanda ular Kaltaminor, Hisor va Joytun madaniyati nomi bilan mashhurdir. Ularning har biri alohida geografik muhitga ega bo’lgan yerlarga joylashgan. 9 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 54. 16 Respublikasining Kopetdog’ tog’i oldi hududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bilan band bo’lgan bo’lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaqtda odamlar ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanar edilar. Neolit davri jamoasining bunday mintaqalararo rivojlanishi har bir viloyatning mavjud tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqar edi9. O’rta Osiyoda neolit davri yodgorliklari juda keng tarqalgan. Ular tekisliklardagina emas, balki O’rta Osiyo tog’lik rayonlarida ham ko’p uchraydi. O’lkaning neolit yodgorliklarini uchta yirik – hududiy-madaniy xo‘jalik shakllariga ajratish mumkin. Fanda ular Kaltaminor, Hisor va Joytun madaniyati nomi bilan mashhurdir. Ularning har biri alohida geografik muhitga ega bo’lgan yerlarga joylashgan. 9 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 54.