Ilmiybaza.uz
Nerv tizimi umumiy fiziologiyasining yosh xususiyatlari. Oliy nerv faoliyatining
yosh xususiyatlari
Reja:
1. Nerv tiziminig ahamiyati va tuzilishi.
2. Nerv markazlarining fiziologik xususiyatlari: qo`zg`alish va tormozlanish,
3. Oliy nerv faoliyaini tekshirish usullari. Shartsiz refleks va instinktlar haqida tushuncha.
4. Bolalar oily nerv faolioyatining tiplari va ularning plastikligi. Nerv tizimi gigiyenasi.
Tayanch so`z va iboralar: uzunchoq miya, Vorolev ko’prigi, silviy suyuqligi,
uchinchi qorincha, to‘rtinchi qorincha, hidlov piyozchalari, egatlar pushtalarni, refleks,
shartsiz, shartli, miya po`stlog`i, ta'sirlovchi, signal, qo`ng`iroq, ovqat, tormozlanish,
xolerik sangvinik flegmatik melanxolik xotira, tush, gipnoz.
Ma’lum refleksni amalga oshirish yoki bir or funksiyani boshqarish uchun
ixtisoslashgan neyronlar tо‘plami nerv markazi deb ataladi.
Nerv markazlari qator xarakterli xossalarga ega. Ushbu xossalar nerv impulsining sinapslar
orqali о‘tkazilish xususiyatlariga va ana shu nerv markazini tashkil etuvchi neyronlar
zanjirining tuzilishiga bog‘liq.
1.Nerv markazida qо‘zg‘alishning bir tomonlama о‘tkazilishi. Nerv markazlarida
zalish bir tomonlama, ya’ni afferent neyrondan oralineyronga, undan esa efferent neyronga
tkaziladi.
2.Qо‘zg‘alishni tо‘xtab utkazish. Afferent tola bo`ylabyuori tezlik bilan kelayotgan
impuls sinaps sohasiga kelganda ma’lum vaqt to`xtab oladi. Zalishning markaz ichida
afferent neyrondan efferent neyronga o`tkaziladigan vaqti refleksning markaziy yoki chin
vaqti deyiladi. Monosinaptik reflex yoylarida bu vaqt 1,5-2 ms ga teng.
3.Qо‘zg‘alishlar ritmining о‘zgarishi (transformatsiya). Tabiiy sharoitda ma’lum nerv
markaziga afferent tolalar bo`ylab kelayotgan impulslar chastotasi bilan efferent tolalar
bo`ylab ketayotgan impulslar chastotasi o`rtasida farq mavjud. Demak nerv markazlari
o`ziga keluvchi impulslar ritmini o`zgartira oladi.
4.Nerv markazlarining charchashi. Nevr markazlarining charchashi neyronlararo
sinapslarda zalishtishining buzilishi bilan bog`liq. Bunga nerv oxirlarida mediator
miqdorining keskin kamayib ketishi, post sinaptik membranadagi retseptorlar
sezgirligining kamayishi, sinaps faoliyatini energiya bilan ta’minlovchi moddalarning
kamayishi sabab bo`ladi.
5.Nerv markazlarining tonusi. Nerv markazlari tinch holatda bo`lganda amishchi
a’zolarga uzluksiz ravishda siyrak impulslar yuborib turadi.
6.Nerv markazlarining kislorod yetishmovchiligiga sezgirligi. Neyronlar kislorod
tanqisligiga nihoyatda sezgir. MNTning turli qismlaridagi neyronlarni kislorod
yetishmovchiligiga chidashida farq bor. Masalan, katta yarim sharlar po`stlog`idagi
neyronlar qon aylanishi to`xtatilgach, 5-6 minutdan keyin nobud bo`ladi, orqa miya
neyronlari esa 20-30 minutdan keyin ham o`z faoliyatini tiklashi mumkin.
7.Nerv markazida qо‘zg‘alishlarning qо‘shilishi (summatsiya). Nerv markazida
qo`zg`alishlarning qo`shilishini birinchi marta 1863-yilda I.M.Sechenov tasvir etgan.
Keyinchalik Sherrington, I.P.Pavlov va Ekkls tomonidan o`rganilgan.
1Nerv sistemasi organizm uning muhiti “somatik nerv sistemasi “ va uning
cheksiz organlari “autonomic yoki vegetative nerv sistemasi bilan bog’langan.
Somatic nerv sistemasining xususiyatlari his- tuyg’ularini anglash tushunish,
ixtiyoriy ko’chish, ma’lumotlarni tezlikda almashtirish tarqatishdan iboratdir.
Vegetativ nerv sistemasi bir tomondan doimiy ravishda gomeostassni ayni holicha
muozatda saqlashga va tabiiy muhit zaruratidan kelib chiqib organ funksiyasining
o’zini o’zi tartibga solish idora etishga javobgar. Somatic va outomotic nerv sistemasi
miyadan tanaga boradigan impuls mitoz bog’lanishi singari sensorlik markazga
intilishni o’z ichiga oladi. Markazga intiluvchi o’tkazuvchanlik tevarakdagi
organlarda markazga “miyaga” o’tkazilganda yuz beradi. Keyingi o’tkazuvchanlik
bo’lsa markazdan boshqa joyga skelet muskuli, yumshoq muskul o’tkazganda sodir
bo’ladi. Nerv sistemasi taqsimlanishiga ko’ra va markaziy peripheral nerv
sistemasiga bo’linadi. Markaziy nerv sistemasi miya va orqa miyani o’z ichiga oladi.
Peripheral nerv sistemasi beach somatic va outomotic nervlarni, nerv to’qimalarini
kolleksiyasini o’z ichiga oladi.
Bosh miya (encephalon) uni o‘ragan pardalari bilan birga kallaning miya qismi
ichida joylashgan. Uning ustki yon yuzasi kalla qopqog‘i ichki yuzasiga mos ravishda
gumbaz hosil qiladi. Pastki yuzasi kallaning ichki asosidagi chuqurchalarga mos murakkab
relefga ega. Bosh miyaning og‘irligi katta odamlarda 1100 dan 2000 g gacha, o‘rtacha:
1Human Anatomy and Physiology.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University In collaboration
with the Ethiopia Public Health Training Initiative The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health, and the
Ethiopia Ministry of Education 2003 159-166
erkaklarda 1394 , ayollarida 1245 g. Bosh miya uch yirik qismdan: katta miya
yarimsharlari, miyacha va miya so‘g‘onidan iborat.
2Ko‘prikdan pastda uzunchoq miyaning ventral qismi joylashgan. Unda o‘zaro
oldingi o‘rta yorig‘ bilan ajralgan piramidalar (pyramis medullae oblangatae),
ulardan tashqarida esa yumaloq tepacha oliva (oliva) ko‘rinadi. Ko‘prik bilan
piramidaning o‘rtasidan VI juft bosh miya nervi uzoqlashtiruvchi nervning (n.
abdusens) ildizi chiqadi. Undan chekkaroqda miyachaning o‘rta oyoqchasi bilan
oliva o‘rtasidan ketma-ket joylashgan VII juft yuz nervi (n. facialis) va VIII juft
dahliz-chig‘anoq nervining (n. vestibulocochlearis) ildizsi chiqadi. Uzunchoq
miyaning olivasi orqasidagi egatdan birin-ketin IX juft til-yutqin nervi (n.
glossophyngeus), X juft adashgan nerv (n. vagus) va XI juft qo‘shimcha nervning (n.
accessorius) ildizlari chiqadi. XII juft til osti nervining (n. hypoglossus) ildizi esa
piramida bilan oliva o‘rtasidagi egatdan chiqadi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloq bosh miyasi nisbatan katta bo‘lib, uning og‘irligi o‘rtacha
og‘il bolalarda 390g, qiz bolalarda 355g bo‘ladi. To‘rt yoshgacha miya, bo‘yiga va
balandligiga bir tekis o‘sib, uning og‘irligi bir yoshda 2 marta, 3-4 yoshda 3 marta oshadi,
7 yoshdan so‘ng miya og‘irligi sekin o‘zgarib, 20 yoshda erkaklarda 1355g, ayollarda
1220g ni tashkil qiladi. Bosh miyani ayrim qismlari bir xil o‘smaydi. Peshona va tepa
bo‘laklari nisbatan tez o‘ssa, ensa bo‘lagi esa juda sekin o‘sadi.
Uzunchoq miya. Uzunchoq miya (meddulla oblangata) orqa miyaning bevosita davomi
bo‘lib, rombsimon miyaning pastki qismidir. Uning tashqi tuzilishi orqa miyaga, ichki
tuzilishi bosh miyaga o‘xshagani uchun myelencephalon deb ataladi. Uning pastki
chegarasi katta teshik sohasida yoki I juft orqa miya nervi ildizining yuqori chekkasida.
Yuqori chegarasi old yuzasida ko‘prikning pastki chekkasida bo‘lsa, orqa yuzasida miya
hoshiyalariga to‘g‘ri keladi. Uzunchoq miyaning yuqori qismlari kengayib piyozcha
shaklini olgani uchun uni miya piyozchasi (bulbus cerebri) deb ham ataladi. Uzunchoq
miya eshituv va muvozanat a’zolari, hamda qon aylanish va nafas a’zolariga bog‘liq
bo‘lgan jabra apparatlari bilan aloqada paydo bo‘ladi. Shuning uchun unda muvozanat va
2Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In
collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative, The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health,
and the Ethiopia Ministry of Education 2003 559-580
harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvini boshqaruvga aloqador bo‘lgan kulrang
o‘zaklar joylashgan. Uzunchoq miyaning uzunligi o‘rtacha 2,5 sm.
Uzunchoq miya kesmasida (123-rasm) u oq va kulrang moddalar to‘plamidan iborat
bo‘ladi. Kulrang moddada muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvi
boshqaruvga aloqador bo‘lgan kulrang o‘zaklar joylashgan. 1.Yon tomonda joylashgan
o‘ng va chap pastki oliva o‘zaklari (nuclei olivaris inferiores) miyachaning tishli o‘zagi
bilan bog‘langan bo‘lib, odamda muvozanatni boshqaruvchi oraliq o‘zak hisoblanadi.
2.To‘r formatsiya (formatio retecularis) bir- biri bilan chalkashib to‘r hosil qilgan nerv
tolalari va ular o‘rtasida yotgan nerv o‘zaklaridan iborat. 3.To‘rt juft (IX-XII) bosh miya
nervlarining o‘zaklari. 4.Adashgan nerv o‘zagi bilan bog‘langan nafas olish va qon
aylanish markazlari bor.
Uzunchoq miyaning oq moddasi uzun va qisqa tolalardan iborat. Uzun tolalar
uzunchoq miyani oldingi qismida pastga tushuvchi, harakatlantiruvchi piramida yo‘lini
hosil qiladi. Uning orqa lateral yuzasida yuqoriga ko‘tariluvchi orqa miyani miya
yarimsharlari va miyacha bilan bog‘lovchi sezuvchi yo‘llar joylashadi. Orqa miya-po‘stloq
yo‘li uzunchoq miya sohasida kesishib qovuzloq kesishmasini (decussatio lemniscorum)
hosil qiladi.
Qisqa tolalar kulrang modda o‘zaklarini o‘zaro bog‘lab, shuningdek uzunchoq
miyani bosh miya so‘g‘onining qo‘shni qismlari bilan qo‘shib turadi.
3Yangi tug‘ilgan chaqaloqda uzunchoq miya yuqori va gorizontal joylashgan.
Piramida yaxshi taraqqiy etmagani uchun olivalar bir-biriga yaqin turadi. Nozik va
ponasimon dastalar bir-biridan aniq ajramagan. Bola hayotining birinchi yilida olivalar
asta-sekin bo‘rtiq shaklini oladi va yoshga qarab kattalashib boradi. Yangi tug‘ilgan
chaqaloqda uning uzunligi 8-9 mm, kengligi 4-5 mm, bir yoshda esa uzunligi 12-13 mm
bo‘ladi. Erta bolalik davri so‘ngida miya o‘tkazuv yo‘llari taraqqiyoti natijasida
piramidalar kattalashib olivalar bir-biridan uzoqlashadi. Nozik va ponasimon dastalar bir-
3Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In
collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative, The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health,
and the Ethiopia Ministry of Education 2003 559-580
biridan ajralib, nozik va ponasimon bo‘rtiqchalar paydo bo‘ladi. Uzunchoq miya o‘zaklari
taraqqiyoti 7 yoshda tugaydi.4
Ortqi miya. Ortqi miya (metencephalon) ikki qismdan: ventral joylashgan ko‘prik va dorsal
joylashgan miyachadan iborat. Ortqi miyaning qoldiq bo‘shlig‘i, uzunchoq miya bilan
birgalikda IV qorinchani hosil qiladi.
Ko‘prik
Ko‘prik (pons) sut emizuvchilarda plashch taraqqiyotiga bog‘lik ravishda
payda bo‘ladi. U odamda yaxshi rivojlangan bo‘lib, ko‘ndalang bolish shaklida. U
yuqoridan miya oyoqchalari, pastdan esa uzunchoq miya bilan chegaralanadi. Uzunchoq
miya bilan ko‘prik o‘rtasida egat (sulcus bulbopontinus) yotadi. Yon tomonga ko‘prik
torayib, miyachaning o‘rta oyoqchasiga (pedunculi cerebellaris medius) o‘tib ketadi.
Ko‘prikning tashqi chegarasini uch shoxlik va yuz nervlari ildizlari o‘rtasidagi chiziq
(linea trigemenofacialis) hosil qiladi. Ko‘prikning ventral yuzasi ko‘ndalang yo‘nalgan
tolalardan iborat bo‘lib, o‘rtasida asosiy arteriya egati (sulcus a. basillaris) joylashgan,
uning dorsal yuzasi IV qorincha tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Ko‘prikning
ko‘ndalang kesmasi (124-rasm) markazida ko‘ndalang tolalar to‘plami - trapetsiyasimon
tana (corpus trapezoideum) joylashgan. Uning tolalari o‘rtasida trapetsiyasimon tananing
oldingi va orqa o‘zaklari yotadi. Trapetsiyasimon tanako‘prikni orqa yoki qopqoq qismi
(tegmentum pontis) va oldingi yoki asosiy qismga (pars basillaris) ajratadi. Ko‘prikning
oldingi qismi bo‘ylama va ko‘ndalang tolalar va ular o‘rtasida joylashgan ko‘prikning
xususiy o‘zaklaridan iborat. Bo‘ylama tolalar piramida, po‘stloq-o‘zak va po‘stloq-ko‘prik
yo‘llari tolalaridan iborat bo‘lib, ular ko‘prikning xususiy o‘zaklarida tugaydi. Bu o‘zak
hujayralari tolalari ko‘ndalang tolalarni hosil qilib, miyachaning o‘rta oyoqchasi tarkibida
miyacha po‘stlog‘iga boradi.
Ko‘prikning orqa qismida ko‘tariluvchi sezuvchi yo‘llar o‘rtasida to‘rt (V, VI, VII,
VIII) juft bosh miya nervlarining o‘zaklari va to‘r formatsiya joylashgan.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ko‘prik turk egari oldida yotadi. Bola hayotining erta
davrlarida orqa tomonga surilib, 5 yoshda ensa suyagi qiyaligiga yetib boradi.
4Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In
collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative, The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health,
and the Ethiopia Ministry of Education 2003 559-580
Yosh bolalarda piramida va miyacha o‘tkazuv yo‘llari yaxshi taraqqiy etmagani
uchun uning hajmi kichik va o‘zaklari bir-biriga yaqin joylashadi. 5-7 yoshlarda ko‘prik
tez taraqqiy etib kattalarnikiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Miyacha. Miyacha (cerebellum) ko‘prik va uzunchoq miya yuqori qismining orqa
tomonida, orqa kalla chuqurchasida yotadi. Yuqori tomondan katta miyaning ko‘ndalang
yorig‘i (fissura transversa cerebri) miyachani yarimsharlarning ensa bo‘lagidan ajratib
turadi. Miyacha taraqqiyoti harakatni reflektor moslashtirish retseptorlari bilan bog‘liq
ravishda o‘tadi va mushaklar qisqarishini muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. U ayrim
mushaklarning murakkab faoliyatini bir-biriga bog‘lab turadi va tana muvozanatini
ta’minlaydi. Bundan tashqari unda vegetativ nerv tizimi markazlari (qon tomirlar harakati
refleksi, teri trofikasi, yaralarni bitish tezligi) joylashgan.
Miyachada ustki va pastki yuzalar tafovut qilinib, ular o‘zaro chuqur gorizontal
yoriq (fissura horizontalis) bilan ajrab turadi. Pastki yuza o‘rtasida keng botiq (vallecula
cerebelli) bo‘lib, unga uzunchoq miyani orqa yuzasi tegib turadi. Miyachada ikkita
yarimshar (hemisphaeria cerebelli) va ular o‘rtasidagi toq chuvalchangsimon qism
(vermis) tafovut qilinadi.
ORQA MIYA NERVLARI
Orqa miyadan 31 juft aralash nerv chiqadi. Uning oldingi tarmog‘idan chiqqan
harakat nerv tolasi va orqa tarmog‘iga kiruvchi sezuvchi nerv tolasi umurtqa kanalidan
chiqish qismida birlashib aralash nerv hosil qiladi. har qaysi aralash nerv 2 ga: oldingi uzun
va opqa kalta tolaga ajraladi. Bulardan tashqari, orqa miya po‘stini ta’minlovchi va
simpatik tugunlarni tutashtiruvchi kichik nerv tolalari chiqadi. Oldingi uzun tolalar orqa
miya chigallarini hosil qiladi. Orqa kalta tolalar orqa muskullari va terisini ta’minlaydi.
Orqa miyaning har bir segmentidan bir juft nerv tolasi chiqadi. Uning buyin qismidan 8
juft, ko‘krak qismidan 12 juft, bel qismidan 5 juft, dumg‘aza qismidan 5 juft, dum qismidan
1 juft nerv tolalari chiqadi.
Opqa miya nervlari bo‘yin, yelka, bel, dumg‘aza va dum chigallari hosil qiladi.
Bo‘yin chigali (plexus cervicalis). Bu chigal hosil bo‘lishida yuqorigi 4ta bo‘yin
nervi ishtiroq etadi. Bo‘yin chigali narvonsimon muskul umurtqa pog‘onasiga birikadigan
yerda joylashgan. Bo‘yin chigalidan juda ko‘p nerv tolalari chiqib, ular 2 gruppaga
bo‘linadi. Yuza (sezuvchi) tolalar bo‘yinning oldingi va yon hamda gardon terisini, quloq
suprasini ta’minlaydi. Chuqur (harakat) tolalar bo‘yindagi narvonsimon muskulni va til
osti suyagi tagidagi barcha muskullarni, diafragmani nerv bilan ta’minlaydi..
Teri muskul nervi (p.musculo cutancus) tumshuqsimon o‘simta-yelka muskulidan
o‘tib, yelkadagi bukuvchi muskullarni: tumshuqsimon, yelka va uning 2 boshli muskulini,
yelka oldining yon tomonini nerv bilan ta’minlaydi.
Qo‘ltiq osti nervi (p.axillaris) bir oz kalta bo‘lib, qo‘ltiq ostidan o‘tadi. U deltasimon
muskulni va yelka bo‘g‘imini nerv bilan ta’minlaydi.
Tirsak nervi (p.ulnaris) yelkaning ichki yuzasidan o‘tib, yelka oldiga tushadi. U
panjani bukuvchi tirsak muskulini ta’minlab, no‘xatsimon suyak atrofida mayda
tarmoqlarga bo‘linadi va panjaning medial qismini, orqa tomondan esa 2,5- barmoq
terisini, kaft tomondan 1,5- barmoq terisini ta’minlaydi.
Bosh miya katta yarim sharlar ikkita yarim shardan nborat bo‘lnb, bosh miyaning eng
rivojlangan qismidyar. Ikkvta yarim shar bir-biri bilan gorizontal plastika, qadaqsimon tany
yordamida birikadya. Har bir yarim sharning miya qooqogn (plapsh), hid bilish miyasya,
asosiy markazny bo‘laxlari va ikkita yon qoriichasi buladi. Ikkita yarim shar bir-biridan
uzunasnga ketgan yoriq bilan ajraladya. Yarnm sharning ustki qismida juda ko‘p pushta va
egatchallr bor. Har bir yaryam sharning tapide, nchki va aasgki yuzasi bor.
Miya yarim sharlarnnng kayata egatchalari uni beshta: peshona, tepa, ensa, chekka va
orolcha bo‘laklarga ajratadi,
Silviev egatchasi miya yarim sharlariving asosidan boshlanib, orqaga va bir oe
yuqoriga ko‘taryaladi, miya katga yarim sharlarinnng chekka b?lagiyai boshqalardan
ajratadi.
Roland yoki markaziy egatcha miya yarim sharlarning yuqorigi chetidan o‘rtada
Snlviev egati tomon papgta ytnalgon bulib, katga yarim sharlarning peshona bulagnni tepa
bulagndan ajragadn.
Ensagepa egatchasi katta miya sharlarinivg orqa tomonidan ko‘ndalaig yo‘nalgan bulib,
ensa bo‘lagnni tepa bo‘lagidan ajratadi. Har qaysi bo‘ldqda mayda egatchalar bo‘lib. ullr
pushtalar yerdamida bir-biridan ajraladi. Katta yarim sharlarning orolcha bulagya Silviev
yoripshing chuqurligido yotadi, peshona, tepa chekka bulakchalari billn uralgan bo‘lddi.
Bosh miya yarim sharlarning kulrang moddasi miyannng yuza qismida joylashgan bulib,
u miya po‘stlogi deb yaoilvnadi.
Miya pustlog‘i nerv dujayralarn tanasining tuplamidan tuzilgav, 2-4 mn qalinlikda
buladi. Mnya po‘stlogi bosh miya katta yarnm sharlari egatchallrv nchiga ham utib, 2200
sm3 yuzavi hosil snladi. Bu yuzaning 2/3 qismi egatchaldr hisobiga hosnl buladi. 1/3 qismi
erkin yuza hisoblanadi.
Bosh miyaning katga yarim sharlar pustlogi filogenvtik jnhatdan uning eng sunggi qismi
hisobllnadi.
Miya oustlogidagi hutkayralar joylashmshi va shakliga qarab, 6 qavat ba’zi qysmda
ensada 9 qavatdan iborat buladi.
Eng ustki birshpi qavat molekulyar qavat deynlib, u mayda neyrogliya hujayralarn
Tsigidan iborat. Ikkinchv savat tashqi donachall qavat deynldb, u zyach joylashgan
yumaloq va ko‘p burchakln mayda nerv hujayraldridan tuzilgan. Uchinchi piramndasimon
hujayralardan tashkil topgan. Turtinchi qavati donodor ichki qavat bulib,1 mayda
qujayralardan gashknl topgan. Beshnnchn tugunlya qovot bulib, unda yirik
vdramvdasvmon hujayralar joylashgan. Chekka {qismida Kortiev oltinchi qavati
duksimon va piramidasimon hujayralardaya iborat. Ba’zi mualliflar ma’lumotyaga kura,
miya pustlogya hujayralarivshi? umumiy soni tedmnnaya 14 mlrd ga yetadi,
Oliy nerv faoliyati fiziologiyaning asosiy bo`limlaridan biri bo`lib, oxirgi paytlarda o`zi
alohida
fan bo`lib chiqqan. Bu fanga asos soluvchilardan I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, keyinchalik
ularning
shogirdlari Krasnogorskiy, Bikov, Frolov, Asratiyan, Anoxin va boshqa olimlarning
xizmatlari kata bo`lgan. Oliy nerv faoliyati kata yarimsharlar po`stlog`i va ўngi yaqin
tizimlarning muqarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan murakkab reflektor reaksiyalarda
namoyon bo`ladi. Shu faoliyat natijasida organizm bilan tashqi muhit o`rtasida ўzaro
aloqadorlik mavjud bўldi. Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri haqidagi tasavvurni
1 chi bўlib I.M.Sechenov ozining "Bosh miya reflekslari" (1853) deb ataluvchi mashhur
kitobida keng va mukammal asoslab bergan (1 chinomi "Psixik prosesslarga fiziologik
asoslar kiritish yo`lidagi urinish" deb nomlangan).Sechenovning ilmiy g`oyalari
I.P.Pavlovning ajoyib asarlarda izchil eksperimental metodlar bilan tekshirishlar orqali
yanada boyitildi va rivojlantirildi. Ularga qadar olimlar "ruhiy" faoliyatni tekshirishning
yo`llarini bilmas edilar va unga o`sha davr yo`l ham bermas edi. A.Pavlovningfiziologiya
sohasidagi va butun tibbiyot ilmidagi juda ulkan xizmatlari shundan iborat ediki, u
murakkab psixik hodisalarni tekshirish uchun ob'ektiv fiziologik metodni - shartli
reflekslar metodini yaratdi.Shartsiz refleks va instinktlar haqida tushuncha.Organizmni ўzi
yashashga moslashgan tashqi muhitdan ajratib bўlmaydi. Bir butun bo`lgan organizmning
tashqi muhit bilan aloqadorligi xilma-xil bulib, turli funksional tizimlar (ovqatlanish,
nafas, ajratish) orqali amalga oshiriladi. Bu tizimlar ichida eng muhimi nerv tizimidir. Oliy
nerv faoliyati deb, nerv tizimining organizmining tashqi muhit bilan o’zaro
munosabatlarini yuzaga chiqarishga faoliyati ataladi. Oliy nervfaoliyatireflektorfaoliyatlir.
Bu faoliyat organizmning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi. Bunga
eng avvalo, nasldan-naslga reaksiyalar yordamida erishiladi. Avlodlar tajribasi asosida
filogenezda hosil bo`lgan moslashish reaksiyalariga sodda shartsiz reflekslar va instinktlar,
ya'ni murakkab shartsiz reflekslar kiradi.Shartsiz refleks tuhma bo`lib, reseptor sohasi
adekvat ta'sirlaganda qonuniy ravishda ma'lum reflektor yoy bo`ylab rivojlanadigan
reaksiya hisoblanadi. Bu reflekslar turli xildagi somatik visseral va vegetativ jarayonlarni
birlashtirib, organizm ichki muhitining doimiyligi saqlanishi va uning tashqi muhit bilan
o`zaro bog`lanishlarini ta'minlaydi.Shartsiz reflekslar juda xilma-xil, ularning turlari va
tasnifi to`hrisida yuqorida aytib o`tilgan edi.Organizmning hayotida, uning muhit
o`zgarishlariga moslashishida sodda shartsiz reflekslar bilan bir qatorda instinktlarning
ham ahamiyati katta. I.P.Pavlov bularni murakkab shartsiz reflekslar, deb ifodalagan.
Instinktlar maqsadga erishishga qaratilgan xatti-harakatlarning tug`ma turi bo`lib, ular
ontogenetik rivojlanish jarayonida ro`yobga chiqadi va turning har bir namoyondasida
tegishli rag`bat yoki sharoit yuzaga kelgan, o`zgarmas holda kuzatiladi. Ovqatlanish,,
taqlid hilish, ko`payish va boshqa instinktlar individual hayotda va turni saqlanishida
muhim rol o`ynadi. Instinktlarning oddiy shartsiz reflekslardan farqi shundaki, ular bir
nechta reflektor harakatlardan iborat bo`ladi. Instinktning asosini va uning birinchi
boshichini organizmning ichki biologik ehtiyoji tashkil qiladi. Bu ehtiyoj (ochlik jinsiy
ho`zhalish, hurhish) ma'lum intilishni (motivasion) shakllaydi va unga erishish uchun
organizm bir hator stereotip (doim bir xil bo`lgan) xatti-harakatlarni bajaradi. Shartli
refleslar va ularni hosil qilish qoidalari.Shartli refleksni shartsiz reflekslar asosida ma'lum
qonun-qoidalarga rioya qilgan taqdirdagina yuzaga chiharish mumkin.
1. Shartli refleks hosil hilish uchun shartli signal (bu shartsiz refleks uchun befarh ta'sirot,
masalan, ho`nhiroh) shartsiz ta'sirot (ovhat) bilan boqlangan holda takroran qo`llanilishi
kerak.
2. Shartli signal shartsiz ta'sirotdan sal oldin berilishi zarur.
3. Shartli signal shartsiz ta'sirotga nisbatan kuchsizroh bo`lishi kerak. (Shartli signalning
biologik
ahamiyati shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyatidan kamroh bo`lishi kerak).
4. Shartli refleks hosil hilish uchun markaziy nerv tizimi faol bo`lishi kerak.
5. Shartli refleks hosil qilish jarayonida bosh miya po`stloqi yot ta'sirotlardan mutlaho
bo`lishilozim.
Shartli reflekslarni tasnif hilishning bir nechta tamoyili bor. Shartsiz ta'sirotning
biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish, himoya va boshh) zooijtimoiy (jinsiy,
otaliq, o`z hududini himoya hilish) va o`z-o`zini rivojdantirish (tadqiqot, taqlid qilish,
o`yinlar o`ynash) shartli reflekslar ajratiladi.Shartli reflekslarni organizmnig har bir
faoliyatiga bohlash mumkin. Faoliyatlarga ko`ra, ikkita katta guruh - harakat va vegetativ
shartli reflekslar tafovut hilinadi. harakat reaksiyalari asosida juda ko`p asboblarni
ishlatishni talab hiladigan (instrumental) shartli reflekslar hosil hilish mumkin. Ba'zan
bunday reflekslar shartsiz refleksning nusxasiga, ba'zanxohish bilan bajariladigan hatti-
harakatlarga o`xshab ketadi.So`lak ajralishi shartli refleksi mumtoz vegetativ shartli
refleks hisoblanadi. Barcha ichki a'zolarning faoliyatini shartli reflektor nazoratga olish
mumkin.Shartli refleksni hosil hilish jarayonida shartli signalni habul hiluvchi reseptorga
harab, ekstroreseptiv, interoreseptiv va proprioreseptiv shartli reflekslar ajratiladi. Shartli
reflekslarning hosil bo`lish mexanizmlari.Shartli refleks vujudga kelishi uchun miya
po`stlohidagi shartli signalni habul qiluvchi markaz bilan shartsiz refleks markazlari
o`rtasidagi vaqtincha aloqa o`rnatilishi kerak. Shartli refleks hosil hilinishi jarayonida
bajariladigan ishlarni va sodir bo`ladigan hodisalarni tasavvur hilib ko`raylik. Birinchidan,
ma'lum shartsiz refleksni, masalan, ovqat ta'sirida so`lak ajralishi refleksini bo`lajak shartli
refleks uchun negiz hilib oldik deylik. Ikkinchidan, bu refleks uchun befarh (indefferent)
bo`lgan signalni, chunonchi, qo`ng`iroq tovushini shartli signal qilib olamiz. Shartli
signalning o`zi so`lak ajralish chiqarmaydi.Endi shartli signalni ho`llab, qo`ng`gqiroh
chalamiz va shuondayoh shartsiz refleksni chaqiramizq itga ovqat beramiz. Bunda so`lak
bezlari qo`zqalib, so`lak ajrata boshlaydi. Bir necha kun davomida bir necha martadan
shartli signalni ovqat bilan bohlih holda qo`llasak shartli signalning o`ziyoq (qo`ngiroq)
ovqat berilmasdi, so`lak ajralishini yuzaga keltiradi. Nima uchun so`lak bezlari uchun
befarq qo`ng`iroq, endi so`lak ajralishiga sabab bo`ladiq. Gap shundaki shartli refleksni
vujudga keltirish jarayonida har gal ikkita shartsiz refleks chihariladi va miya po`stlohida
ikkita markaz ho`zhaladi. Birinchisi - ho`nhirohdan chihhan tovushni chamalash refleksii
hayvon hulohining dikkayishi, boshning tovush kelgan tomonga burilishi va bir hator
vegetativ o`zgarishlar. Bu refleksning yuzaga chihishi po`stlohdan pastdagi (to`rt tepalik)
va po`stlohdagi (chakka sohasi) markazlarning ho`zhalishiga bohlih. Ikkinchisi - ovhat
ta'sirida yuzaga chihadigan so`lak ajralishi refleksi. Uning yuzaga chiqishi ham
po`stlohdan
pastdagi
va
po`stlohdagi
markazlarning
qo`zg`alish
natijasi
hisoblanadi.Demak shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har tajribada miya
po`stlohining ikkita markazida ho`zhalish rivojlanadi: birinchisi shartli signal markazi,
ikkinchisi - shartsiz refleks markazi. Ammo, avval bu markazlar o`rtasida aloqa
bo`lmagan. Shatrli signal shartsiz ta'sirot bilan deyarli bir vahtda berilish ko`p marta
takrorlanganidan keyin bu markazlar o`rtasida ma'lum o`zaro munosabatlar rivojlanib,
vaqtincha aloqa o`rnatiladi. I.P.Pavlovning fikricha, miya po`stlohida ayni bir vahtning
o`zida ikki sohada qo`zg`alish paydo bo`lishi qo`zg`alish jarayoni kuchsizroq bo`lgan
uchohdan (shartli signal ho`zhalish hosil hilgan sohadan) kuchliroh ho`zhalib, dominant
bo`lib holgan soha (shartsiz refleks markazi) tomon harakat qilishiga olib keladi. Bu
qo`zg`alish jarayonining bunday harakatlari takrorlanaverilganidan keyin miya
po`stlog`ining bir sohadan ikkinchi sohasiga haratilgan yo`l ochilib, ular o`rtasida
vahtincha aloqa o`rnatiladi. Endi shartli signal faqat o`z markazini emas, balki shartsiz
refleks markazini ham qo`zhatadi, boshqacha aytganda shartli refleks vujudga keladi.
Shartli reflekslar tormozlanishini va ularning turlari.Tashqi tormozlanish. shartli refleks
nozikligi va o`zgaruvchanligi bilan shartsiz refleksdan farq qiladi. Turli xildagi yot
ta'sirotlar shartli refleksning susayishiga va tormozlanishiga olib keladi. Masalan, shartli
ovqatlanish refleksini paydo qilishdan oldini qandaydir yot ta'sirot paydo bo`lsa refleks
yuzaga chiqmaydi, u tormozlanadi. Agar tajribadagi hayvonning biror joyi og`risa, qovug`i
to`lib ketsa, biror narsadan bezovtalansa ham shartli refleks tormozlanadi. Bu
tormozlanishni shartli refleksga yot bo`lgan tashhi ta'sirot chiqaradi. Shuning uchun u
tashhi tormozlanish, deb ham ataladi.Chegaradan tashhari tormozlanish. Agar shartli
refleksni yuzaga chiqaradigan shartli signal haddan tashhari kuchli bo`lsa, shartli refleks
vujudga kelmaydi. I.P.Pavlovning fikricha, bu tormozlanish nerv hujayralarini haddan
tashhari kuchli ta'sirot shikastlashidan sahlaydi.Tashhi tormozlanish ham, chegaradan
tashhari tormozlanish ham nerv tizimining tuhma xossalariga bohlih. Shu sababli,
I.P.Pavlov ularni shartsiz tormozlanish deb atagan.Yuqorida aytib o`tilgan shartsiz
tormozlanish ta'sirotni birinchi marta ho`llanganidayoh kuzatiladi. Shartli tormozlanishni
esa hosil hilish kerak. I.PPavlov shartli tormozlanishni to`rt to`rga: so`nish tormozlanishi,
farhlash tormozlanishi, shartli tormoz va kechikish tormozlanishiga bo`lgan.So`nish
tormozlanishi. Shartli refleks o`zoh vaht saqlanib turishi uchun uni vahti-vahtida shartsiz
ta'sirlovchi bilan mustahkamlab turish kerak. Shartli signalning o`zi bar necha bor
ho`llaniladigan bo`lsa, ilgari hosil hilingan pirovardida batamom yo`qolib ketadi. Shundan
keyin shartli signal bir necha kungacha ko`llanilmasa, so`ngan shartli refleks o`z-o`zidan
tiklanish mumkin. Shartli signal shartsiz ta'sirot bilan mustahkamlansa, shartli refleks bir
necha bor takrorlanganidan so`ng tiklanadi.Shartli refleksning so`nishi katta biologik
ahamiyatga ega. Mustahkamlanmagan shartli refleks moslashish uchun o`z ahamiyatini
yo`qotadi. Binobarin organzm kerak bo`lmay qolgan refleksdan hosil bo`ladi. Dinamik
stereotip. Miya po`stlohining faoliyatini stereotip shaklida vujudga keladigan shartli
reaksiyalar misolida ham ko`rish mumkin. Bu usulda shartli refleks hosil hilish bir necha
tarkibiy hismdan iborat bo`lgan shartli signalni o`zgarmas (ularning kusi, tartibi va
oralihlaridagi vaqt davomiyli bir xil bo`lgan) holda ho`llashda iborat. Ammo, bir nechta
shartli signallarni birlashtirib, ulardan stereotip signal hosil qilishdan avval, bularning har
qaysisiga, masalan yoruhlik metronom - 120 (tebranish chastotasi 120 / sek) ko`nhiroh,
metronom - 60, xushtaka so`lak ajralish shartli refleksi vujudga keltiriladi. Qiyoslash
(differensirovka chiqish) uchun qo`llagan metronom - 60 dan tashhari hamma signallar
ijobiy ta'sir ko`rsatib so`lak ajralashiga olib keladi. Ammo, har qaysi shartli signalga uning
o`ziga xos mihdorda so`lak ajraladi. Endi bu signallar ma'lum tartibda, biri ikkinchisidan
5 daqiqa kechiktirilib qo`llaniladi. Musbat natija beradigan signallar o`zi uchun xos
bo`lgan miqdorga ajratadi, metronom - 60 esa so`lak ajralishiga olib kelmaydi. Tajriba shu
tartibda bir necha kun takrorlanib turilsa, miya po`stlohi faoliyatida strereotiplik paydo
bo`ladi. Oliy nerv faoliyatining tiplari.Qadim zamonlardan olimlar va xahimlar
odamlarning mijozidagi tafovutlarga e'tibor berganlar. Bir odamning dadil, serharakat
bo`lishini, boshha birovning hamgin shalpayganini ular "badan suyuhliklari" nisbatan bilan
bog`laganlar. Bukrot fikricha, badanda issih qonning kup bo`lishi odamni serharakat, dadil
hiladi. Bunday mizojlik odamlarni olim sangviniklar deb atagan. Sovuq shilimshihning
ko`pligi insonning sovuhhonligiga, vazminligiga sabab (flegmatik) achchih o`t-safroning
ko`pligi hizihhonlik serjahllikka olib keladi (xolerik). Kora, buzilgan o`t-safroning
nisbatan ko`pligi esa odamni o`ziga ishonmaydigan, hamgin, bo`shang qiladi. I.P.Pavlov
nerv jarayonlarining to`rta ko`rsatkichiga shartli ho`zhalishning kuchiga, shartli
tormozlanishning kuchiga. Bu jarayonlarning harakatchanligiga va ularning muvozanatlik
darajasiga harab, itlar oliy nerv faoliyatini 4 to`rga bo`ldi. 1) kuchli, muvozanatlashmagan
(tiyib bo`lmaydigan) tur; 2) kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan tur; 3) kuchli,
muvozanatlangan kamharakat tur; 4) Kuchsiz tur.Kuchli, muvozanatlashmagan turga
mansub hayvonlarda ho`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kuchli bo`lib, qo`zg`alish
jarayoni ustunroq bo`ladi. Bunday itlarda turli reflekslar tez va oson vujudga keladi, ayni
vaqtda farqlash tormozlanishini yoki ichki tormozlanishning boshqa turini hosil qilish
hiyin bo`ladi. Ko`zhalish jarayoni ustun bo`lganidan, u miya po`stlohiga keng yoyiladi.
Kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan turdagi hayvonlarda shartli reflekslar tez hosil
bo`lib, mustaxzkamlanadi, ichki tormozlanishning barcha xillarini vujulga keltirish oson
bo`ladi. Bunday itlarda musbat va manfiy induksiyalar yaqqol ifodalanganda qo`zg`alish
va tormozlanish jarayonlari juda keng yoyilmaydi. Po`stlohdagi jarayonlarning ildamligi
qo`zg`alish ning tez tarhalishini, tormozlanishning esa tez ho`zhalish bilan almashinishini
ta'minlaydi. Kuchli, muvozanatlashgan, inert tur uchun po`stlohdagi jarayonlarning
kamharakatligi xos. Bunday hayvonlarda mustahkam shartli reflekslar va mustahkam
farhlashlar vujudga keladi. Bosh miya rivojlangan jarayon (ho`zhalish yoki tormozlanish)
o`zoh vaht sahlanadi, yoyilmaydi, sekin so`nadi. Shuning uchun qo`zg`alish jarayonining
tormozlanish bilan almashinishi ancha qiyin bo`ladi.Kuchsiz, nimjon to`rga mansub
hayvonlarning po`stloh neyronlarining ish qobiliyati chegaralangan bo`ladi. Shuning
uchun ularda hosil qilingan shartli reflekslar turhun bo`lmaydi, salga tashqi tormozlanishga
uchraydi. Ularning miya po`stlog`ida qo`zg`alish jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham
kuchsiz bo`ladi.
Oliy nerv faoliyati to’g’risidagi talimot ikkinchi signal tizimining faoliyat ko’rsatish
qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini berdi. Asosan bu qonuniyatlarning ikkala signallar
tizimi uchun bir ekanligi ko’rsatildi. Bolalarda tovush yoki yorug’lik shartli signaliga,
masalan, qo’ng iroq tovushiga yoki qizil lampa yoqilishiga shartli refleks hosil
qilinganidan so’ng, qo’ngiroq yoki qizil lampa so’zlarining ;o’zi (avval shartsiz tasirotlar
bilan biron marta ham mustaxkamlanmagan bo’lsada) shartli refleksni paydo qiladi.
Tajriba aksincha o’tkazilganida, masalan» avval so’zga shartli refleks hosil qilib, shartsiz
tasirot bilan xech mustaxkamlanmagan qo’ng’iroq chalinganda yoki qizil chiroq
yoqilganda shartli refleks yuzaga kelgan. Gap shundaki, tajribalardan ancha oldin,
bolaning tili chiqayotgan vaqtida miya po’stlog’idagi nutq markazi va turli jismlardan
keladigan signallarni qabul qiluvchi markazlar o’rtasida mustaxkam bug’lanishlar hosil
bo’lgan . Shular tufayli, nutq markazlari vaqtinchalik aloqalarning yuzaga chiqishida ish-
tirok etadi. Yuqorida keltirilgan tajribalarda elektiv yoyilish hodisasini ko’ramiz. Bu
hodisa qo’zg’alishning birinchi signal tizimi markazlaridan ikkinchi signal tizimi
markazlariga va aksincha, ikkinchi signal tizimi markazlaridan birinchi signal tizimi
markazlariga yoyilishidan iborat.
Odam so’zni bitta tovush yoki tovushlar majmuasi (tovush signali) sifatida emas,
balki ma’lum mazmun sifatida qabul qiladi, so’zning manosini idrok etadi. Masalan,
«alanga» s o’ziga shartli refleks vujudga keltirilgan. Agar shartli refleksni paydo qilish
vaqtida «alanga» o’rniga uning sinonimi «olov» s o’zi ishlatilsa, bu so’z ham ijobiy natija
beradi. Taqsil olish jarayonida o’quv va yo’z uv markazlari va miya po’stlog’ining boshqa
markazlari o’rtasida ham aloqa o’rnatiladi. Shu tufayli, qo’ng’iroq tovushiga shartli refleks
vujudga keltirilgandan keyin, odamga «qo’ng’iroq» s o’zi yozilgan qo’go’z ko’rsatilsa,
shartli reflector reaksiya paydo bo’ladi.
Bolalarda ONF ning shakllanishi juda murakkab jarayon. Bu faoliyatda yoshga
bog’liq bo’lgan jiddiy o’zgarishlar kuzatiladi. Ular po’stloqning assotsiativ, xususan
peshona va pastki chakka sohalari kengayishi bilan bog’liq. O’sish jarayonida bu
sohalarning yuzasi 9 marta ko’payadi va po’stloq umumiy yuzasining 2/3 qismini
egallaydi.
Ko`pgina asab kassalliklarining asosiy sababi, markaziy nerv sistemasida qo`zg`olish va
tormozlanish jarayonlarining buzulishiga bog`liq. Bu xulosaga kelishda tajriba nevrozlarni
o`rganishning roli katta bo`ldi.
Tajriba nevroz hosil qilish uchun qo`zg`olish yoki tormozlanish jarayonlarining kuchini
xaddan tashqari oshirib yuborish yoki jarayonlarni tuqnashtirish kerak. U qo`zgalishning juda
kuchayib ketishi qanday salbiy oqibatlariga olib borishini 1924 yildagi Leningradda suv
tashqinidan keyin tirik qolgan tajriba tibbiyoti ilmgoxi itlarida yaqqol ko`ringan. Toshqindan oldin
bu itlar mavjud bo`lgan mustahkam shartli reflekslar vivariy yertulasini suv bosganilan so`ng
yo`qolib ketgan. Ikki -uch oydan keyin shartli reflekslarning tiklanishiga erishgan. Ammo it
oqayotgan suv tovushini eshitishi bilan, bu shartli refleks yana buzilgan.
Shartli reflekslar faoliyatning buzulishini nevroptik holat yuzaga kelishini musbat
shartli signalni manfiyga aylantirishda stereotiplar buzilganda ham kuzatish mumkin.
Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining markaziy nerv sistemada to`qnashishi ham
nevrozlarda birinchi marta shu yo`l bilan I.P. Pavlov labaratoriyasida paydo qilingan.
Masalan, maymunlarda shartli reflekslarni paydo qilish jarayonida ovqat
berladigan idish tagiga yasama ilon quyish bilan hayvonlarni nevroz holatiga
kelgan.
Kundalik hayotimizda bunga o`xshash «to`qnashishlar» ko`p uchrab turadi.
Nevrozga ko`proq xolerik va melanxoliklar uchraydi. Ruhiy iztiroblar, hayotdagi
kiyinchiliklar, surunkali charchash asab bo`zilishlari unga sabab bo`lishi mumkin.
Nevrotik buzilishlar faqat oliy nerv faoliyatining buzilishi shaklida emas, balki xilma -
xil vegetativ o`zgarishlar shaklida ham namoyon bo`ladi. Arterial qon bosimini
ortishi, hazm shiralari o`zgarishlar ana shular jumlasidandir.
Tajribaviy nevrozlarni o`rganish turli kasalliklar va erta qarish va boshqalarni kelib chiqish
mexanizmini tushunishda yordam beradi. Nevrozin davolashda dori- darmonlardan tashqari,
dam olish to`yib uxlash kerak.
Bola hayotining ikkinchi yilida shartli reflektor faoliyat keskin o’zgaradi. Bola atrofidagi
umumiylashgan muhitdan ayrim buyumlarni ajrata boshlaydi va ularga nisbatan muayyan
xatti-harakatlarni yuzaga chiqaradi: stulchaga o’tiradi, qoshiq yordamida ovqat yeydi,
piyoladan suv ichadi. Bu harakatlar chegaralansa, bolaning bilim orttirishi keskin
kamayadi, uning ruhiy rivojlanishi kechikadi.
Bolaning turli buyumlar bilan muloqoti unda umumiylashtirish qobiliyatini rivojlantiradi.
Bu qobiliyat faqat inson miyasining xususiyatidir. Gap tushunarli bo’lishi uchun bir misol
keltiramiz. Bola ilk bor archani ko’rganida, uni ushlaydi, ignalarining hidini sezadi va bir
qator bevosita taassurotlar oladi. Bu vaqtda “archa” degan so’z bola oldidagi konkret,
yagona archadan olingan tasavvurning signali hisoblanadi. Bola ko’p archalarni
ko’rganidan keyin “archa” so’zining ma’nosi kengayadi, konkretligi kamayadi. Bolada
ko’p predmetlarni birlashtiruvchi “daraxt” degan tushuncha paydo bo’ladi. Keyin bola juda
keng bo’lgan “o’simlik” tushunchasini o’zlashtiradi.
Bu davrda bola ONF i rivojlanishi uchun stereotip shaklida o’z ta’sirini ko’rsatadigan
tashqi muhit omillariga nisbatan hosil bo’ladigan vaqtinchalik aloqalar tizimlarining
ahamiyati ortadi. Endi bola uchun faqat kun tartibi (ovqatlanish, uxlash, o’ynash vaqti va
boshq.) emas, balki shu holat va harakatlarning elementlari, hamda ularning ketma-ketlik
tartibi ham ahamiyatli bo’lib qoladi. Nerv jarayonlari yetarli kuch va harakatchanlikka ega
bo’lmagan bu davrda bolalarda moslashishlarni yengillashtiradigan stereotiplarga ehtiyoj
katta bo’ladi.
O’tkazilgan maxsus tajribalar uch yoshgacha bo’lgan bolalarda ko’p stereotirplarga shartli
reflekslar hosil qilish osonligini ko’rsatgan.
Birinchi bolalik davrida oliy nerv faoliyati. Bu davr uchun ichki tormozlanishning tez
rivojlanishi xosdir. So’nish va farqlash tormozlanishini avvalgi davrdan ancha tez yuzaga
chiqarish mumkin bo’ladi. Tormozlanish jarayonining kuchi va davomiyligi ortadi. Bular
natijasida harakatlar oydinlashadi, befoyda harakatlar soni kamayadi. Avval orttirilgan
tajriba va ko’nikmalardan foydalanish darajasi ortadi.
Stereotiplarning ahamiyati oshib boradi, ular bolaning xatti-harakatlari shakllanishida
muhim rol o’ynaydi. Stereotiplarni o’zgartirish bola uchun endi qiyinchilik tug’dirmaydi,
ularni o’zgartirishni bola o’yin sifatida qabul qiladi.
Birinchi bolalik davrida qo’zg’alish jarayonining MNT da kuchli tarqalishiga
(irradiatsiyaga) uchrashi ko’zga tashlanadi. Masalan, bog’cha tarbiyachisi: “Besh deganda,
qo’lni ko’tarasizlar”- desa, bolalar boshqa so’zlarga ham qo’lni ko’taraveradilar.
Bolalikning bu davrida murakkab ta’sirlovchilarga shartli reflekslar hosil bo’ladi, I va II
signal tizimlar o’rtasidagi munosabatlar rivojlanadi. O’qish va yozishni o’rganish mavhum
fikr yuritishni shakllaydi. Ammo faol diqqat bilan aqliy ish bajarish qobiliyati bolalarda
cheklangan bo’lib, u 15 daqiqadan ortmaydi.
6 yoshdan boshlab bolalar o’z xulq-atvorini oldindan olingan ko’rsatmalar asosida
boshqarish imkoniyatini egallaydilar. Ular bir necha bosqichli harakatlar rejasini esda
saqlab, bu harakatlarni bajara oladilar.
So’z ko’rsatmalariga bo’ysunish, xatti-harakat rejasini esda saqlash, uni sharoit
o’zgarishlariga moslash, erishish mumkin bo’lgan natijani oldindan baholash oliy
assotsiativ tizimlar ishtirokida yuzaga chiqadi. Shu sababdan 7 yoshga borib, peshona
sohasi po’stlog’i morfologik kamolga yetadi.
Ikkinchi bolalik davrida oliy nerv faoliyati. Bu davrda qo’zg’alish va tormozlanish
jarayonlari yetarli kuchga ega bo’lib, muvozanatlashadi, ichki tormozlanishning bor turlari
yaxshi shakllanadi.
Bolaning harakatlari jadal takomillashishiga qaramay, ular nafis va aniq harakatlarni
bajarishda qiynaladilar.
8 yashar bolalarda diqqat va quntni ta’minlovchi mexanizmlar yetarli darajada rivojlangan
emas. Ular tez charchaydilar, o’quv topshiriqlarining ko’pligi nevrotik holatga olib kelishi
mumkin.
Umuman, bolaning maktabga borishi bola ruhiyatining shakllanishiga kuchli ta’sir qiladi,
chunki uning hayoti maktabgacha bo’lgan davrga nisbatan tubdan o’zgaradi. Bu davrga
kelib bosh miya po’stlog’i rivojlanishda katta yoshdagi odamnikiga yaqinlashadi.
