Nivelirlash Reja 1. Nivilerlash to’g’risida ma’lumot. 2. Geometrik nivelerlash. 3. Trigonometrik nivelerlash. 4. Barometrik nivelerlash. Tayanch so’zlar: Niviler, geometrik nivilerlsh, trigonometrik, barometrik, nisbiy va mutloq balandlik, normal bosim, niviler reykasi. Topografik kartalarda har bir ob’ektning planli holati va uning balandligi nivilerlash yo’li bilan aniqlanadi. Unda bir nuqtaning balandligi ma’lum bo’lsa, qolgan nuqtalarning balandligini o’lchash va hisoblash yo’llarini aniqlash nivilerlash deyiladi. Nivilerlash ishlatiladigan asboblari va nivinerlanadigan joylar aniqlik natijalari bo’yicha geometrik, trigonometrik, barometrik va boshqa turlarga bo’linadi. Nivilerlash ishlari davlatlarning tayanch nuqtalarini aniqlashda, joylarda turli xo’jalik ishlarini olib borishda (yo’llar, kanallar,inshoatlar qurishda), topografik plan olishda, s’yomka nuqtalarini belgilashda ishlatiladi, nivilerlash asosida joylarning profillari tuziladi. Nivilerlash turlari Geometrik nivilerlash – nuqtalar balandligini aniqlashda niviler asbobi va reykalardan foydalaniladi. Geometrik nivilerlashda gorizontal vizerlash orqali nuqtalar orasidagi baland-pastlik aniqlanadi.Niviler asboblari turli xil bo’lib, shundan quyma niviler quyidagi qismlardan iborat: ko’rish trubasi, silindrik adilak, vertikal o’q, taglik doirasi, uchta ko’rsatgich vint, shtativ, asosiy o’qqa mahkamlovchi vint va mikrovintdan iborat. Niviler reykalarining uzunligi 3-4 m, eni 8-10 sm, qalinligi 2 sm bo’lgan taxtadan iborat. U sm larga bo’lingan bo’lib, oq, qora va qizil rangga bo’yaladi. Raqamlar reykaning pastki qismiga yozilib, ko’zimizga teskari bo’lib ko’rinadi, dalnomerdan u o’ng qilib ko’rsatiladi.reykadagi sanoq 1 mm aniqlikda hisoblanadi. Geometrik nivilerlashda biron nuqtaning balanligi ma’lum bo’lsa, unga nisbatan qolgan nuqtalarning balandligini aniqlash mumkin va u quyidagi formula bilan aniqlanadi: h=a-b Hb=Ha+h Bu erda a-orqadagi reykadan olingan sanoq, v-oldingi reykadan olingan sanoq. Agar ikkita nuqtaga reyka o’rnatilib, ularning o’rtasiga niviler qo’yib balandligi aniqlansa o’rtada turib nivilerlash, agar bitta reyka bilan balandlik aniqlansa oldinga qarab nivilerlash deyiladi. Faqat bitta yoki ikkita nuqtaning balandligi aniqlansa, oddiy nivilerlash, bir nechta nuqtaning balandligi aniqlansa, murakkab nivilerlash deyiladi. Agar AV yo’nalish nivilerlanadigan bo’lsa, niviler K nuqtaga o’rnatiladi va 1 piketning A nuqtaga nisbatan nisbiy balandligi h=a1-b1 formula bilan aniqlanadi. Keyin 1 bilan 2, 2 bilan 3 va hakozo nisbiy balandliklar aniqlanadi. Trigonometrik nivilerlash – bir nuqtadan ikkinchi nuqtaning farqi trigonometrik usulda burchak o’lchash asosida aniqlanadi va u trigonometrik nivilerlash deyiladi. Agar AVV 1 uchburchakning VV1 tomoni shu uchburchakning A nuqtasiga nisbatan V nuqtasining balandligi (h), bo’ladi. U quyidagi trigonometrik formula bilan aniqlanadi. h Sin & = -------- ; h=ABSin& ; h= D Sin & ; AB YOki h tg&= ---------- h=AB1 tg& h= d tg& AB Trigonometrik nivilerlashda joydagi predmet va nuqtalarning balandligini eklimetr, teodalit, kiprigel asboblari yordamida aniqlash mumkin.