Nutq kamchiligiga ega bolalarda grammatik jihatdan to‘g‘ri nutqni
shakllantirish va rivojlantirish metodikasi.
REJA:
1.
Bolalar nutqini amaliy grammatikasi, unu kattalar grammatikasidan
farqi. Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish jarayoni, ularni nutqiy
maxsulini yaratishdagi ustunligi.
2.
Morfologiyani rivojlanishi. Grammatik shakllarni rivojlanishining
asosiy tandensiyalari. So’z hosil qilishni rivojlanishi. So’z hosil qilish modelini
o’zlashtirish jarayonini.
3.
Sintaksisni rivojlanishi. Bir so’zli gaplar. Ikki so’zli gaplar
(protogaplar)ni shakllanishi. Ko’p so’zli jumlalarga o’tish. Sintaktik meyorlarni
tipik buzilish holatlari.
Tayanch sо‘zlar: ovoz, kompleks, psixoterapiya, artikulyatsiya, nafas, ovoz
balandligi, ortofoniya, laringostoma, fonotsiya, massaj.
Nutq – bu oliy va о‘ziga xos jarayon bо‘lib, boshqa barcha oliy psixik
funksiyalarni tashkillashtiradi va ularning shakllanishi hamda rivojlanishiga ta’sir
etadi (L. S. Svetkova). L.S.Vigotskiyning yozishicha: “... nutq – bu avvalom bor,
ijtimoiy muloqot vositasi, fikrni bayon etish va tushunish jarayonidir”.
S.L.Rubinshteyn nutqni muloqot, bayon etish va ta’sir etish faoliyati sifatida kо‘rib
chiqqan. “Nutq,- deb yozadi u,- ayrim insonlar uchun ong mavjudligining shakli, u
tildan foydalanish jarayoni, nutq bu muloqot-bayon etish, ta’sir etish faoliyati, til
orqali xabar berish demakdir. Nutq bu harakatdagi tildir”.
Shunday ekan, insoniyat muloqot qilishni boshlagandan buyon muloqot
vositasi – tilni va muloqot jarayoni - nutqni о‘rganishga, tushunishga va tadqiq
etishga harakat qiladi. Antik davrdagi olimlar va sharq xalqlari mutaffakirlari ham
nutqni (ularning ishlarida “til” о‘rnida “nutq” sо‘zi ishlatilgan) о‘rganishga, uni
tushunishga va ilmiy isbotlashga harakat qilganlar.
Organizm atrofdagi muhit bilan doimo о‘zaro mustahkam aloqada bо‘lmay
turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga moslashishi,
atrofdagi muhit bilan muvozanatda bо‘lishi nerv sistemasi tufayli yuzaga keladi.
“Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosi, - deb yozadi I.P.Pavlov, - odam
darajasiga kelganda nerv faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qо‘shimcha
qо‘shiladi. Bu qо‘shimcha - nutq faoliyati bо‘lib, ikkinchi signal sistemasining
yuzaga kelishi va rivojlanib borishidan iborat bо‘ladi”.
Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz “signallarning signallari”
(I.P.Pavlov) tarzidagi sо‘zlardan foydalanamiz, ya’ni sо‘zlarni tanlaymiz va ularni
ma’nosiga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim
sharining pо‘stlog‘ida amalga oshiriladi.
Nutq faqat inson uchun xos bо‘lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir-birlariga ta’sir
etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til- bu fonetik, leksik va
grammatik vositalar tizimidir. Sо‘zlovchi о‘z fikrini bayon etish uchun zarur
sо‘zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va nutq
a’zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi.
Bolalar nutqi maromida bо‘lishi uchun bosh miya pо‘stlog‘idagi nutq
markazlari tо‘liq rivojlanishi, ularning sezgi organlari ham yetarli darajada
rivojlangan bо‘lishi kerak. Bu о‘rinda ayniqsa, nutqni harakatga keltiruvchi va
nutqni eshituvchi analizatorlarning rivojlanishi juda muhimdir.
N.V.Shchelevanov kо‘p yillik tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga
keladi: “Miya funksiyasi murakkablashuvi, oliy asab sistemasi faoliyatining yuzaga
kelishi uchun miyaning faqat anatomik tayyorlanishi kifoya emas. Miya yarimshar
pо‘stlog‘ining murakkab funksiyalari individual hayot davomida organizmni о‘rab
turgan atrof-muhit, shuningdek, murakkab hodisalar ta’siri va aks ta’siri natijasida
yuzaga keladi”. Agar bunday aks ta’sir kо‘rinmasa yoki ular kamlik qilsa, u holda
garchi о‘z anatomik konstruksiyasiga kо‘ra vazifa bajarishga tayyor bо‘lgan miya
pо‘stlog‘ining inson uchun muhim bо‘lgan barcha a’zolari munosabatini
tashkillovchi miya yarimsharlari faoliyatining amalga oshishi kechikadi. Shu
sababli bola dunyoga kelgan birinchi oydan boshlab, paydo bо‘lishi mumkin
bо‘lgan tо‘xtalishning oldini olish uchun, tarbiyani о‘z vaqtida olib borish lozim.
Bola tarbiyasi – uning psixologik rivojlanishi, xususan, nutqning
rivojlanishida asosiy faktor sanaladi. Biroq bola hayotining dastlabki birinchi
oyidagi tarbiya faqat uni parvarish qilish bilangina chegaralanishi mumkin emas.
Unda qarash, eshitish qobiliyatini tarbiyalash, shuningdek, bolaning emotsional
daraja – jilmayish, kulish va ovoz tonini uyg‘otish lozim. Bular hammasi
birgalikda nutqning rivojlanishida muhim shartlardan sanaladi.
Psixologik adabiyotlarning tahliliga kо‘ra, bolalarda birinchi nutq
funksiyasining shakllanish jarayoni, ya’ni hayotining dastlabki yetti yilida
(tug‘ilishdan to maktab yoshiga qadar) nutqni muloqot vositasi sifatida
о‘zlashtirish jarayonida uch asosiy bosqich yuz beradi.
Birinchi bosqichda – bola hali atrofdagi kattalar nutqini tushunmaydi va
о‘zi ham gapira olmaydi, lekin bu bosqichda keyinchalik nutqni egallashni
ta’minlab beruvchi sharoit yaratiladi. Bu verbal(til vositasi)dan oldingi bosqich
hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichda – umuman mavjud bо‘lmagan nutqdan uning paydo
bо‘lishiga о‘tiladi. Bola kattalarning sodda iboralarini tushuna boshlaydi, va
о‘zining dastlabki faol sо‘zlarini talaffuz qila boshlaydi. Bu nutqning namoyon
bо‘lish bosqichidir.
Uchinchi bosqich – esa yetti yoshgacha bо‘lgan keyingi barcha davrlarni
qamrab oladi, bunda bola nutqni egallagan bо‘ladi va atrofdagilar bilan muloqot
qilish davrida til birliklaridan turlicha va keng foydalana boshlaydi. Bu esa nutqiy
muloqotning rivojlanish bosqichi deb yuritiladi.
Nutq rivojlanishi va yuzaga chiqishining har bir bosqichida juda kо‘p va
turli omillar ta’siri kuzatiladi.
Ma’lumki, til muloqot vositasi nutq, uning jarayoni sifatida, ya’ni
kommunikativ faoliyat rivojlanishining ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Uning
yuzaga kelishi va rivojlanishi muloqot qilish hamda bola hayotiy faoliyatidagi
umumiy ehtiyojlar bilan shartlanadi.
Verbal bо‘lmagan muloqot davri orasida о‘ziga xos о‘tish davri ajralib
turadi, bu jarayonda bola gapirsa ham bо‘ladi, lekin u ham sо‘zlarni ishlatishga
intilmaydi. Bola juda kо‘p haftalar davomida о‘z istagi bilan nutqiy muloqotga
kirishmaydi, balki nutqiy muloqotdan oldingi holat darajasida qoladi. Nima
uchun bunday holat yuz beradi, nutqni tushunuvchi va kerakli sо‘zlar
artikulyatsiyasini qaytarish, bolaga gapirish uchun nima tо‘sqinlik qiladi. Faqatgina
suhbatdoshning faolligi – katta kishining undashi – bolada vaziyatni tо‘liq
о‘zgartiruvchi, uni nutqga undovchi vaziyatga ehtiyoj seziladi.
Demak, bolada faol nuqtning yuzaga kelishi bevosita kattalar bilan о‘zaro
hamkorlik darajasiga bog‘liq bо‘ladi. Agar bu hamkorlik yetarli darajada yо‘lga
qо‘yilgan bо‘lsa, u holda hayotining birinchi yili yakunida kichik yoshdagi bola
о‘zining kattalarga qaratilgan ilk sо‘zlarini talaffuz qiladi, key in esa necha yillar
davomida atrofdagi kishilar, dastlab kattalar bilan, ikki yoshdan sо‘ng esa, boshqa
bolalar bilan о‘zaro harakat uchun verbal vositalardan foydalanish qobiliyatini faol
egallaydi.
Bolalarda nutqiy reaksiyaning ikki asosiy shakli mavjuddir:
Dialog – muloqotda ikki kishi faol: biri ikkinchisiga savol bilan murojaat
qiladi, boshqasi javob beradi va aksincha.
Monolog – о‘yin davomida bola о‘zi bilan о‘zi gaplashadi.
Nutqiy muloqotning nisbatan yuqori shakli diologdir. U bolalar nutqining
shakllanishida katta ahamiyatga ega. Chunki diologik hamkorlik bolalarda ijtimoiy
munosabatlarning rivojlanishiga turtki bо‘ladi.
Diolog natijasida bir bola boshqa bolani о‘yinga, mashg‘ulotga jalb etadi, u
bilan aloqa о‘rnatadi. Afsuski, kо‘pincha, hattoki, kо‘p gapiruvchi bolaga nisbatan
yomon qarashlariga guvoh bо‘lishga tо‘g‘ri keladi. Bunga juda jiddiy qarashga
tо‘g‘ri keladi, chunki agar muloqotga qobiliyat amalda rivojlanmasa, u keyinchalik
ham yetarli bо‘lmay qoladi.
Nutq nuqsonini aniq tushunish uchun normadagi nutqiy rivojlanishning
butun yо‘nalishini ketma – ket, aniq tasavvur etish kerak bо‘ladi. Nutqiy
rivojlanishning har bir bosqichni aniq tasavvur qilish, bu jarayondagi u yoki bu
nuqsonni о‘z vaqtida anglash uchun “bola nutqi sifatli о‘sishining har bir jihatiga
e’tibor berish kerak”.
Grammatika – tilshunoslikning sо‘z va gap qurilishini о‘rganuvchi bо‘limi
hisoblanib, ikki qismdan – morfologiya va sintaksisdan iborat.
Morfologiya grekcha “morfe” – shakl, “logos” – fan, talimot degan manoni
anglatib, sо‘zlarning tuzilishi, о‘zgarishi va turkumlarga ajralishi haqidagi
qonuniyatlarni о‘rganuvchi grammatikaning bо‘limidir. Shu asosda, morfologiyani
sо‘z shakllari haqidagi talimot deyish mumkin.
Sintaksis sо‘z birikmasi gap, gap qurilishi, gap turlari haqidagi talimotdir.
Sintaksis sо‘zlarning о‘zaro bog‘lanishi, ularning birikish usullari, vositalarini
о‘rganadi. Grammatikaning mazkur bо‘limi muayyan grammatik tuzilma bо‘lib,
til elementlari bо‘lgan sо‘zlar, grammatik qoidalar va grammatik vositalardan nutq
yuzaga keladi. Bu degan sо‘z – sо‘zlarni ma’lum grammatik forma qiyofasiga
kiritish, ularni biriktirish va gap tuzish demakdir.
Nutq ana shunday sо‘zning grammatik formalari, sо‘z birikmalari va
gaplardan vujudga keladi. Mantiqiy izchillik nuqtai nazaridan olganda, nutq
gaplardan – gap formalaridan, gap - sо‘z birikmasi va gap bо‘lagi shakllaridan
(formalaridan) tuzilib, bularning hammasi sо‘zning grammatik formasiga
asoslanadi.
Nutqning grammatik tomonini egallash ham paradigmatik, ham sintagmatik
aloqalarni о‘zlashtirishni taqazo etadi. Nutq grammatik qurilishining shakllanishi
jarayonida о‘zaklarni ajratish hamda ularni leksik yoki grammatik ahamiyati bilan
taqqoslash amalga oshirilib, dastlab mazkur jarayon amaliy, ongsiz tarzda
bajariladi. Mazkur jarayon asosida esa morfologik va sintaktik til umumlashmalari
yuzaga keladi.
Til umumlashmalarining shakllanishi bola analitik-sintetik faoliyatining
yetarli darajadagi rivoji, yani sо‘zlarning tovush, morfologik tuzilishini tahlil
qilish, bir sо‘zning turli grammatik shakllarda (uy – uyning – uyda - uyga) hamda
bir xil grammatik ahamiyatga ega turli sо‘zlarning (stollar - partalar) umumiy va
maxsus tomonlarini ajrata olish, til qonuniyatlari asosida sо‘z tarkibidagi turli xil
о‘zaklarni sintezlay olish kо‘nikmalari asosida yuzaga keladi.
Ma’lum til qonuniyatlarini tо‘g‘ri о‘zlashtirib olish natijasidagina bola о‘z
fikrini nutqda tо‘g‘ri modellashtira oladi. Til qonuniyatlarini о‘zlashtira olmaslik
esa sо‘zning morfologik hamda gap sintaktik tuzilishining buzilishiga olib keladi.
Bolalarda nutqning grammatik qurilishini rivojlanishining asosiy omili bu
bolaning yaqin katta yoshdagi odamlar bilan har kungi muloqoti, ular bilan
birgalikdagi faoliyatidir. Kichik maktabgacha yoshda ularning nutqi vaziyatli-ishga
doir muloqotdan, katta maktabgacha yoshda esa vaziyatga doir bо‘lmagan
muloqotdan iborat bо‘ladi. Oilada mazkur muloqot spontan ravishda yuzaga keladi
va jadallashadi.
Tadqiqotchilar bolalarda nutq shakllanishi bosqichining miqdorini
ajratadilar, ularni turlicha nomlaydilar.
G.L.Rozengrad Pupko nutqiy rivojlanishida ikki bosqichni: tayyorlov (ikki
yoshga qadar) va nutqni mustaqil bayon etish bosqichlarini ajaratadi.
A.N.Leontyev bolalarda nutq shakllanishning tо‘rt bosqichini aniqlagan:
1 - bosqich – tayyorlov; bir yoshga qadar.
2 - bosqich – maktabgacha yosh davriga qadar bо‘lgan bosqich tilni
dastlabki egallash bosqichi; uch yoshga qadar.
3 - bosqich – maktabgacha yosh bosqichi; yetti yoshga qadar.
4 - bosqich – maktab bosqichi.
Bizningcha, bolalar nutqiy rivojlanishining qonuniyatlarini bilish nutq
nuqsonlarini tо‘g‘ri tashxis etish uchun muhimdir. “Uch yoshli bolaning tovushlar
talaffuzidagi kamchiliklarini bartaraf etish uchun logopedga yо‘llash kerak emas,
chunki normal nutqiy rivojlanishda ham bu yoshda bolaning ayrim tovushlarni
xato talaffuz qilishi odatiy hol” hisoblanadi. Ontogenez jarayonida bolalar nutqi
rivojlanishining qonuniyatlarini bilish bolalar bilan korreksion tarbiyaviy
ishlarning barchasini tо‘g‘ri tashkil etish uchun о‘ta muhimdir.
Nutqning rivojlanish jarayoni hali tugalanmagan yoshda (2 yoshu 6
oydan – 5 yoshgacha) mutaxassis bola nutqining qaysi jihatlari shakllanganligini va
nimalar endi rivojlanayotganligini, qaysi holatlar yaqin vaqt davomida umuman
kuzatilmasligining aniq chegarasini belgilab olishi kerak. Kichik yoshdagi bolaning
nutqiy faoliyatini bunday tahlil qilish va baholashni bolalar nutqining normal
bolalar nutqniig shakllanishi, rivojlanishi haqidagi aniq ma’lumotlarga ega bо‘lmay
turib amalga oshirib bо‘lmaydi.
Nutqning rivojlanishni lingvistik jihatdan chiziqli shaklda quyidagicha
tasvirlash mumkin: qiyqiriqlar – gugulash, bо‘g‘inlarni talaffuz qilish, sо‘zlarni
talaffuz qilish, sо‘z birikmalari, gap, bog‘langan nutq. YA’ni:
•
qiyqiriqlar о‘z о‘zidan yuz beradi- tug‘ilgandan 2 oylikka qadar;
•
gugulash о‘z о‘zidan yuz bermaydi, uning namoyon bо‘lishi bolaning
kattalar bilan muloqoti bilan bog‘liqdir (2 oydan 5 – 7 oygacha);
•
bо‘g‘inlarni talaffuz qilish uning davomiyligi 16 – 20 haftalikdan 30
haftallika qadar (4 – 7,5 oylik);
•
sо‘zlarni talaffuz qilish – sо‘zlardan foydalanish bо‘g‘inlarni talaffuz
qilish bilan hamkorlikda davom etadi (11,12 oylik);
•
sо‘z birikmalarining talaffuz qilinishi ikki va uch bо‘g‘inli sо‘zlarni
о‘zlashtirib olgach yuz beradi (1 yoshu 7 oylikdan 1 yoshu 9 oyllikka qadar);
•
gaplarni qо‘llash kо‘rgazmali ayni vaziyat sharoitida (2 yoshdan, 2
yoshu 6 oylikkacha) – qayerda? qayerga? 3 yoshdan – nimaga? qachon? savollarini
bera boshlaydi;
•
bog‘langan nutq -2 yoshdan boshlab qisqa hikoyalarni hikoya qilish,
she’rlar, ashulalar yodlash orqali namoyon bо‘ladi, asta – sekinlik bilan rasmlar
asosida mustaqil ravishda hikoyalar tuzishga о‘tiladi, 4 yoshdan boshlab
о‘yinchoqlar tasvirlanadi, 5 yoshdan kontekst nutq elementlarini egallaydi.
5 yoshdagi bolalar nutqining tuzilish komponentlariga chuqurroq tо‘xtalib
о‘tamiz:
1.
Nutqni tushunish. О‘zlariga qaratilgan nutqning ma’nosini
tushunadilar, atrofdagilar nutqini e’tibor bilan tinglay oladilar.
2.
Lug‘at boyligi. Hajmi 3000 gacha bо‘lgan sо‘z umulashtiruvchi
tushunchalar (idish – tovoqlar, qiyim, mebel kabi) hosil bо‘ladi. Sifatni
predmetlarning belgilari va sifatini kо‘p qо‘llaydilar: bola nutqida otlashgan
sifatlar hosil bо‘ladi.
3.
Nutqning grammatik tuzilishi.
1.
Ot va sifatlarni son va kelishik qо‘shimchalari jihatdan turlaydilar, ot
va sonlarni moslay oladilar, fe’l turkumiga oid sо‘zlarni shaxs-sonda tuslay
oladilar.
2.
Sodda keng tarqalgan gaplar, murakkab bog‘liqlikdagi 10 ta sо‘zdan
iborat bо‘lgan gaplarni qо‘llay oladilar.
4.
Tovushlar talaffuzi. Tovushlarni о‘zlashtirish jarayoni tugallanadi,
nutq, umuman olganda, sof va aniq bо‘ladi, sо‘zlarni tovushlar bilan tо‘ldirish,
boyitish, qofiya topishga qiziqish ortadi.
5.
Fonematik idrok. Fonematik eshituv yetarli darajada yaxshi
rivojlanadi: sim – shim, tor – tur kabi sо‘z ma’nolarini ajrata oladi; topshirilgan
tovushni sо‘zda mavjud yoki yо‘qligini aniqlay oladilar; sо‘zdagi oxirgi va birinchi
tovushni ajratib beradilar, ma’lum tovushga sо‘z topa oladilar; nutqning tempi,
tembri va ovoz balandligini farqlaydilar. Lekin sо‘zni yuqori darajada analiz va
sintez qila olmaydilar. Chunki bu jarayon maxsus о‘qitishsiz rivojlanmaydi.
6.
Bog‘langan nutq. Tanish ertak yoki о‘qib berilgan qisqa matnni
gapirib bera oladilar, yod olingan she’rlarni ifodali о‘qiydilar; rasm va syujetli
rasmlar asosida hikoya tuza oladilar; kо‘rgan va eshitganlari haqida tо‘liq hikoya
qilib bera oladilar; bahslashadilar, mulohaza yuritadilar, о‘z fikrlarini himoya
qiladilar, dо‘stlarini ishontiradilar.
Shartli etalonning asosiy vazifalari – tekshirish natijasida aniqlangan nutq
holatini normadagi shartli etalon ma’lumotlari bilan solishtirish natijasida bolaning
nutqiy kamchiligi fazasini belgilash va unda til komponentlarining shakllanganlik
darajasini baholash imkoniyati yaratiladi.
A.N.Gvozdev о‘z ishlarida bolalar nutqida grammatikaning shakllanishida
quyidagi davrlarni farqlaydi:
Birinchi davr – amorf, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan tashkil topuvchi gaplar davri
(1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 10 oylikkacha).
Bu davr 2 bosqichni о‘z ichiga oladi:
1-bosqich – bir sо‘zli gaplar.
2-bosqich bir nechta sо‘z о‘zaklardan iborat gaplar.
Birinchi davrning 1-bosqichida (1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 8
oylikkacha) bola faqat alohida sо‘zlarnigina gap shaklida qо‘llaydi (bir sо‘zli
gaplar). Bu davrlarda bola faqatgina о‘zining xohish-istaklari, ehtiyoj va
kechinmalarini bildiradigan, unchalik kо‘p bо‘lmagan sо‘zlarnigina qо‘llaydi. Shu
bilan birga, о‘z fikrini aniqlash maqsadida kо‘pincha bola jestlar, intonatsiyalardan
foydalanadi. Bola qо‘llaydigan birinchi sо‘z dastlab ma’lum grammatik shaklga
ega bо‘lmaydi, chunki u sо‘z-о‘zakka teng bо‘ladi. Ular turli gaplarda bir xil
tovushda, о‘zgarishsiz qо‘llaniladi.
Bu yoshdagi bolalar lug‘atining asosiy qismini shaxslarning nomi,
predmetlarni bildiruvchi otlar (bi-bi, mu, myau) dan iborat bо‘ladi.
Birinchi davrning 2-bosqichida (1 yoshu 8 oylikdan – 1 yoshu 10
oylikkacha) gaplar bir nechta sо‘z-о‘zaklardan iborat bо‘ladi. Bu bosqichda bola
avval 2 sо‘zni, keyin 3 ta sо‘zni biriktirib jumla hosil qiladi, biroq sо‘zlar orasida
grammatik bog‘liqlik bо‘lmaydi. Bola sо‘zlarni gapda faqat intonatsiyalar bilan
bog‘lab biriktiradi. Bunday sо‘z gaplar bir xil, о‘zgarishsiz о‘zak shaklida
qо‘llaniladi. Otlar bosh kelishik birlikda qо‘llaniladi. Fe’llar noaniq shaklda yoki II
shaxs birlikda buyruq maylida qо‘llaniladi (ber, ol, tashla). Bu bosqichdagi bolalar
nutqidagi gaplarni tahlil qilish shuni kо‘rsatadiki, bolalar atrofdagilar nutqidan
faqat umumiy mazmunni, sо‘zning umumiy ma’nosini, uning leksik asosinigina
ilib olishadi. Tilning rasmiy vositasi farqlanmasdan, idrok doirasidan chetda qoladi.
Demak, turli sо‘z shakllarini (uy, uyda, uydan) idrok etishda bola faqatgina bu
sо‘zlarning umumiy qismini (uy) idrok etadi. Sо‘z-о‘zaklarni biriktirishda hali о‘z
oldiga zarur grammatik shaklni tanlash vazifasini qо‘ya olmaydi hamda bir xil sо‘z
shaklini turli gaplarda qо‘llaydi.
Demak, muayyan davrda bolalarda bir sо‘zli gap, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan
iborat gap davrlarida nutqni tushunish turli darajada (eng past daraja, yani bola
unga qaratilgan oddiy buyruqlarni qiyinchilik bilan tushunishdan, to bazi
grammatik shakllar mazmunini tushunish, masalan, otlarning birlik va kо‘plik
shaklini ajrata olishgacha) bо‘lishi mumkin. Biroq ba’zi nutqi yо‘q bolalar ikki
predmetning fazoviy munosabatini ifodalovchi oddiy ot kо‘makchilar (masalan,
qutining ustida, qutining ichida, qutining tagida) mazmunini tushuna oladilar.
Ikkinchi davr – gapni grammatik tuzilishini о‘zlashtirish davri (1 yoshu 10
oylikda – 3 yoshgacha).
Bu davr 3 bosqichdan iborat:
1-bosqich – birinchi gaplarni shakllantirish bosqichi (1 yoshu 10 oylikdan –
2 yoshu 1 oylikkacha).
2-bosqich – sо‘zlarning sintaktik bog‘liqligini aks ettirishda tilning
grammatik (turlanishi va tuslanishida о‘zgarishi) tizimini qо‘llashga harakat qilish
(2 yoshu 1 oylikdan – 2 yoshu 6 oylikkacha).
3-bosqich – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi yordamchi sо‘zlarning
о‘zlashtirilishi (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha).
Ikkinchi davrning 1-bosqichi dastlabki sо‘zlarining shakllanishi, paydo
bо‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda nutqning grammatik qurilishi
takomillashib, bolalar analogiya asosida sо‘zlarni gaplarda turli bog‘lanishlar
asosida bog‘laydilar. Bu bosqichda bolalar avvalgi bosqichdan farqli о‘laroq,
sо‘zlarni о‘zgartirmagan holda, gaplarda birdek qо‘llamasdan, balki bir xil sо‘zni
turli shakllarda ifodalay boshlaydilar.
Bu davrda bolalar nutqida daslabki otlarning grammatik shakllari
quyidagicha ifodaga ega bо‘ladi: bosh kelishikdagi birlik va kо‘plik shakli, tushum
kelishigidagi -ni qо‘shimchali sо‘zlar shakli, о‘rin-payt kelishigidagi -da
qо‘shimchali sо‘zlar, jо‘nalish kelishigidagi -ga qо‘shimchali sо‘zlar.
Fe’lning dastlabki grammatik shakllari quyidagilar: buyruq maylidagi
fe’llarning II shaxs birligi (bor, ber, ol); hozirgi zamonning III shaxs birligidagi
sо‘zlar (о‘tiribdi, uxlayapti), о‘timli va о‘timsiz fe’llar.
Ikkinchi yoshga kelib, bolalar nutqida predmet belgisini bildiruvchi sо‘zlar,
ya’ni sifatlar paydo bо‘ladi. Ular kо‘pincha, ot bilan moslashmagan bosh kelishik
shaklida namoyon bо‘ladi.
Shu tariqa bola nutqida sо‘zlar о‘rtasidagi birinchi grammatik munosabatlar
paydo bо‘la boshlaydi: bosh kelishik birlikdagi fe’lning ot bilan moslashuvi (bola
uxlayapti) shakllana boshlaydi. Bu bosqichda gap tuzilishi 3-4 sо‘zgacha
kengayadi. (Aziza qо‘g‘irchoq о‘ynayapti).
Ikkinchi davrning 2-bosqichi – bu sо‘zlarning о‘zaro aloqasini aks ettirish
uchun grammatik tizimdan foydalanish bosqichi (2 yoshu 1 oylikdan, 2 yoshu 6
oylikkacha) hisoblanadi.
Bu bosqichda bolalar nutqiga xos xususiyat - turli sо‘z shakllarini
birxillashtirishga harakat qilish hisoblanadi. Boshida ularning nutqida о‘zak va
qо‘shimchalarni bir ma’noli bog‘lash kuzatilib, unda turli tovush almashishlarining
yо‘qligi, unlilarning qо‘shilishi aks etadi. Shu tariqa, boshlang‘ich bosqichda bola
ancha umumiy, ancha mahsuldor shakl о‘zgartirish qonunlarini egallaydi
(E.Kosermu, S.N.Seytlin tizimi bо‘yicha ), keyinchalik umumiy qonunlardan
mustasno xususiy qonunlarni о‘zlashtiradi, til tizimi ichida differensiya sodir
bо‘ladi. Bu bosqichda bolalar nutqida hali juda kо‘p grammatik noaniqliklar
kuzatiladi. Ba’zi qо‘shimchalar boshqalari bilan anologik tarzda almashtiriladi,
ammo bitta grammatik mazmun doirasida bо‘ladi. Otga xos kelishik kategoriyasi
о‘rtasida kelishik qо‘shimchalarining almashtirilib qо‘llanilishi kuchayadi. Bola
nutqida fe’llarning birlik va kо‘plik shakllari, mayllarini farqlash kuzatiladi, shaxs-
son, hozirgi va kelasi zamon shakllari о‘zlashtiriladi, ammo о‘tgan zamon
shakllarining almashtirilishi kuzatiladi.
Sifatlarda sо‘z о‘zgartirish hali о‘zlashtirilmagan, bolalar nutqida ham
tо‘g‘ri, ham notо‘g‘ri anologik tarzda otning sifatga moslashuvi kuzatiladi. Sifatlar
kо‘plikda faqat bosh kelishikda tо‘g‘ri qо‘llanadi. Kо‘pincha, sifatlar otlardan
keyin qо‘llanadi. Shaxs olmoshlari о‘zlashtirib bо‘lingan, bu bosqichda bolalarning
og‘zaki nutqida ba’zi semantik tushunchalar paydo bо‘ladi: ustida, yonida, ichida,
atrofida kabi, ammo ularni qо‘llash har doim til meyorlariga mos kelmaydi,
qо‘shimchalarni almashtirish kuzatiladi. Bu davrda gap tuzilishining
murakkablashuvi va kengayishi ham kuzatilib, 5 tadan – 8 ta sо‘zgacha, avval
bog‘lovchisiz murakkab gaplar, keyin bog‘lovchili murakkab gaplar paydo bо‘ladi.
Ikkinchi davrning 3-bosqichi – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi
sо‘zlarni о‘zlashtirish bosqichidir (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha). Meyordagi
nutq rivojlanishining asosiy xususiyati shundaki, qо‘shimchalarning о‘zlashtirilishi
faqat tilning funksional grammatik elementlarini – grammatik shakllarni
о‘zlashtirgandan keyin sodir bо‘ladi.
Nutq rivojlanishining boshlang‘ich bosqichida bolalar nutqida
qо‘shimchalar bо‘lmaydi (stolda-stol). Bu bosqich davomiy emas. Grammatik
shakllarni farqlash va qо‘llashga о‘rgangandan keyin bola о‘z nutqiy
konstruksiyalariga uchinchi element qо‘shimchalarni kiritadi, leksik- grammatik
mazmunni qо‘shimcha kо‘nikmalar yoki anologiya yordamida aks ettiradi. Bu
bosqichda bola ayrim qо‘shimcha va kо‘pgina bog‘lovchilarni tо‘g‘ri qо‘llaydi,
