NUTQ NUQSONIGA EGA BOLALARNI MAKTABGA PSIXOLOGOGIK TAYYORLASH TAMOYILLARI, USULLARI 1. Nutq nuqsoniga ega bolalarni maktabga psixologogik tayyorlash usullari. 2. Nutq nuqsoniga ega bolalarni maktabga tayyorlashda oilaning o’rni Tayanch tushunchalar: barkamol shaxsni shakllantirish,bolaning rivojlanishi, ruhiyati va ta’lim-tarbiyasidagi o’ziga xos davrlar. «Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi.Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi».- degan edi Birinchi prizdentimiz Islom Karimov. Tadqiqotchilarning fikrlariga tayangan holda barkamol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan ta’lim jarayoni kadrlar tayyorlash borasida davlat siyosati yoshlarning uzluksiz ta’lim tizimi, intellektual va ma’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan bog’liq har tomonlama rivojlangan shaxsning kamol topishini nazarda tutadi. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. O’zbekiston Respublikasi "Ta’lim to’g’risida"gi Qonunning 11 -moddasida: "Bu ta’lim 6- 7 yoshgacha oilada, maktabgacha ta’lim muassasasida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi",- deb ta’kidlangan. Darhaqiqat, ta’lim-tarbiya qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo’ladi va insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir 2 qiladi. Bolaning rivojlanishi, ruhiyati va ta’lim-tarbiyasidagi o’ziga xos davrlar, davrlarga monand o’zgarishlar, muammolar yechish yo’llari shaklan va mazmunan takomillashtiriladi. Barkamol inson deganda, bir davrda yashagan butun jamiyat a’zolari haqida gap ketadi. Bola oiladagi tarbiya, o’zini o’rab turgan ma’naviy muhit ta’sirida kamol topadi, muayyan fe’l-atvor sohibiga aylanadi. SHu sabab o’g’il-qizlarimizning imon-e’tiqodi mustahkam, qat’iyatli hur fikrli, yuksak ma’naviyatli go’zal inson bo’lib voyaga yetishdek muxim masalaga barchamiz mas’ulmiz. Hozirgi maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachi-pedagoglarining yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratga, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo’lishi, ta’lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan samarali foydalanishi davr talabi hisoblanadi. Bugun shaxs shakllanishida, uning kamolga yetishida ruhiy ta’sirning ahamiyati, samarasi yuqori ekanligi nafaqat amaliy, balki ilmiy jihatdan ham aniqlangan. Har bir bola voyaga yetguniga qadar avval oilada, keyinchalik ta’lim muassasalarida tarbiyachi murabbiylar ta’sirida bo’ladi. Bolalarda ma’naviy-axloqiy, badiiy tarbiyalash, ularda g’oyaviy dunyoqarashni shakllantirish avvalo oilada ota-ona ko’magida, keyinchalik maktabgacha ta’lim muassasalarida shakllanib boradi. Tizimli yondashilganda bolalarning erkin, mustaqil fikrlashiga yo’l ochadigan ta’lim mazmunini yangilash, maktabni shaxs va yangilanayotgan jamiyatning talabiga ko’ra yo’naltirish; maktab ta’limini ana shu talablar asosida tashkil etish; o’qitish tamoyillari va metodlarida birxillikka chek qo’yish, ularni xalqimiz milliy va madaniy an’analari hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasiga mosligini ta’minlash; shaxsni hurmat qilish; uning qadr-qimmatini saqlash; turli yosh guruxlarda ularning qobiliyatini namoyon etishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratilgan bo’ladi. Ta’limning milliy modeli shaxsning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich muttasil rivojlanib borishini kafolatlaydi. Maktabgacha ta’limda bolaning salomatligiga, jamiyatda yashashning ilk ko’nikmalarini o’zlashtirishi hamda ongli ravishda maktab ta’limiga tayyor bo’lib borishiga e’tibor qaratiladi. Bu 3 borada ham o’ziga xos raqobat muhiti yaratilganligi, ya’ni rivojlanishda tengdoshlaridan ilgarilab ketgan bolaning bir yil oldin, ya’ni 6 yoshdan maktabga qabul qilinishi ularda ichki bir mas’uliyat, intilish va ishtiyoqni paydo qiladi. Hozirda 1- sinfga qabul qilingan bolalarning umumiy soniga nisbatan 6 yoshdan maktabga borayotgan 10-15 foizini tashkil etadi. Mazkur jarayon ta’limning milliy modeli tuzilmasi hamda talablari ota-onalarning o’z farzandlarini maktab ta’limiga tayyorlash mas’uliyatini to’liq anglab yetishlariga, natijada oila va jamiyatning uyg’un holda taraqqiy etishiga qanchalik ijobiy turtki berganligini ko’rsatib turibdi. Demak, ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bolaning intellektual, shaxsiy va ijtimoiy xulqi rivojlanishida ilk davrlar o’ta muhim hisoblanadi. Masalan: - bolalarga mulokat qilish, o’rganish va rivojlanish uchun jismoniy, ijtimoiy hamda ruhiy imkoniyatlar tug’ilganda berilgan. Agar bu imkoniyatlar tan olinmasa va rivojlantirilmasa, qo’llab quvvatlanilmasa, ular so’nadi. - Bolaga ilk yoshi davrida ota-onalarning bolaga ko’rsatilgan mehr-muhabbati, kelajakda uning insonlarni sevishiga va mustahkam aloqa o’rnatishga xizmat qiladi. Bolaning har tomonlama rivojlanishida oila va muassasa hamkorligining ahamiyati. Bolalarning barkamol shaxs bo’lib rivojlanishida ta’lim muassasalarining oila bilan hamkorlikni to’g’ri olib borishi muhim ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim tizimi pedagoglarining malakasini oshirish jarayonida oilalar bilan hamkorlikni yanada samarali olib borishning turli usullari, tamoyillari, mezonlari yoritilgan mavzularga keng o’rin berish lozim. Masalan, "Oilalarni o’rganish", "Ota-onalarni bola ta’limiga jalb etish strategiyalari", "Ta’lim muassasasiga qamrab olinmagan bolalarni maktabgacha ta’lim muassasasiga jalb etish strategiyalari", "Ota-ona bolaning birinchi o’qituvchisi" kabi mavzular oilalar bilan hamkorlikni oshirishga yaqindan yordam beradi. "Maktabgacha ta’lim muassasasi va oila o’rtasidagi samarali hamkorlik" mavzusida oilalar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilishning quyidagi mezonlariga, hamkorlikni oshirish yo’llariga va ko’rsatkichlariga amal qilish lozimligi ta’kidlanadi: Oila va maktabgacha ta’lim muassasasi hamkorligining uchta asosiy mezoni: - Oila bilan bola asosiy xizmatlarni oluvchi 4 deb hisoblash. Bolaning hayotida oila eng yuqori o’rinda turishini, bola rivojlanishida muhim vazifani bajarishini hisobga olgan holda, oilaga bolaning ta’lim-tarbiyasida yetarli darajada e’tibor qaratish. - Oila tomonidan qabul qilingan qarorlarni hurmat qilish va qo’llab-quvvatlash. Ushbu mezon mutaxassislarga oila a’zolarini ta’limiy jamoaning muhim ishtirokchilari va bola ta’limining strategiyasida qaror qabul qilishda asosiy inson sifatida ko’rishni tavsiya etadi. Agar ota-onalarga bolaning olti yoshi mobaynida uning ta’limi va rivojlanishiga aloqador qarorlarni qabul qilish, shuningdek, bola qiziqishlarini kelajakda qo’llab-quvvatlovchi malakalarni o’rganish imkoniyati berilsa, bolaning keyingi hayoti davomida uning ta’lim- tarbiyasida ishtirok etish imkoniyati ota-onalarda ko’proq bo’ladi. Egiluvchanlik va sezgirlikni namoyon etish, bola va oilaning hayotini yaxshilashga qaratilgan xizmatlar ko’rsatish. Ushbu mezon oilaning madaniy qadriyatlariga hurmat ila munosabatda bo’lish, bolaning o’zgarayotgan ehtiyojlarini qondirish masalalariga ota-onalarning bilvosita zaxiralarini yo’naltirish, bola rasmiy jamoat xizmatlarini (tibbiy, ijtimoiy) vaqtida olishiga yordam ko’rsatishlarini nazarda tutadi. Jamoat zaxiralari haqida ma’lumot butun oila uchun foydali bo’lishi mumkin, ayniqsa bu ma’lumot oilada alohida e’tibor talab qiluvchi farzand bo’lsa juda muhimdir. Oila va maktabgacha ta’lim muassasasi hamkorligini oshirish yo’llari Ijobiy muloqot malakalarini qo’llash: Biz maslahat va ko’rsatma berishdan ko’ra ko’proq bolaning ota-onasidan so’raymiz va tinglaymiz. Bolaning rivojlanishidagi yutuqlari va muvaffaqiyatlari haqida yozma va og’zaki ravishda doimiy ota-onalarga ma’lumot beramiz. Oilalarga ma’lumot berish va olishning individual shakllarini qo’llaymiz. Farzandlariga tegishli bo’lgan keng maromdagi mavzularni muhokama qilishga tayyor ekanligimizni ota-onalarga ma’lum qilamiz. Ota-onalarga ta’lim dasturining maqsad va vazifalarini e’lon qilishdan avval ulardan istak va xohishlarini so’raymiz. Ota-onalarning iltimoslari, g’oyalari va takliflariga o’z vaqtida ijobiy munosabat bildirish. Farzandlariga tegishli muammolarni hal etishda ota-onalar bilan birgalikda qaror qabul qilamiz. Oila a’zolariga tanlash va qaror qabul qilish imkonini berish: Oila 5 a’zolariga o’zlari va farzandlarining istaklarini umumlashtirishga ko’maklashamiz: ota-onalar tomonidan aytilgan maqsadlar ro’yxatini birgalikda tuzamiz. Xizmatlarni rejalashtirish va ko’rsatish jarayonida ota- onalarga farzandlari bilan bog’liq masalalarda eng yaxshi ekspert sifatida munosabat bildiramiz. Ota-onalar bilan hamkorlikda ta’lim va tarbiya strategiyalarini belgilaymiz, ota-onalar strategiyalardan qaysi biri ularning ehtiyoj va zaxiralariga mos kelishini o’zlari hal etishlariga imkon beramiz. Ota-onalarga ular farzandlarining ta’lim tarbiyasi masalasida qaerda, qachon va qanday ishtirok etishlarini tanlash imkonini beramiz. Doimiy ravishda ota-onalardan tanlangan strategiyalar samaradorligi, dastur bo’yicha ishlar natijasi va kiritmoqchi bo’lgan o’zgarishlari haqidagi fikrlarini so’raymiz. Oila va bolaning kuchli tomonlarini aniqlash va qo’llash: Suhbat, telefon va maktublar orqali oilalarga farzandlarining kuchli tomonlari va yutuqlari haqida ma’lumot berib boramiz. Oila va bolaning kelajagiga oid maqsadlari, umid va orzulari haqida ota- onalardan ma’lumot olamiz. Ota-onalarning bola taraqqiyotiga qo’shgan hissalarini tan olamiz va minnatdorchilik bildiramiz. Ota-onalarga maqsad va harakatlarini bolaning kuchli tomonlariga qaratishlariga ko’maklashib, ularning takliflarini rivojlanish dasturiga kiritamiz. Ota-onalar farzandlari hayotiga salmoqli ijobiy ta’sir ko’rsata olishlarini tushunishlariga ko’maklashamiz. Oila noyobligi va turli-tumanligini hurmatlash kerakligini ta’kidlaymiz. Oilalarning hissiyot va fikrlarini qabul qilamiz, hamda hurmatlaymiz, hattoki ular bizning fikrlarga mos kelmasa ham. Oilalarning madaniy qadriyatlarini tushunib ishlashga harakat qilamiz. Oila qadriyatlari bizning qadriyatlardan keskin farq qilsa ham, biz ularni qabul qilamiz. Oila va MTM orasida do’stona hamkorlikni yaratamiz. Oila a’zolariga guruh faoliyatida faol ishtirok etish imkonini beramiz, shu bilan birga ular o’zlarini qulay his etishlari uchun bor kuchimizni sarflaymiz. Guruh tadbirlarini o’tkazish bo’yicha qarorlar qabul qilishda ota- onalarni jalb qilamiz. Ota-onalarni bolalar ta’limiga jalb etamiz, shu bilan birga shunday shakllar tanlaymizki, ota-onalar ta’lim jarayonida o’zlarini qulay va yengil his qiladilar. Ota-onalarni kun davomida istalgan vaqtda guruhda qabul qilishga 6 tayyormiz. Oilalarga boshqa jamoat xizmatlarini topishga ko’maklashamiz. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 2. Давудов В.В. Виды обобщения в обучении.-М., 1972. 3.G’oziev E.G’. Tafakkur psixologiyasi.-T.: “O’qituvchi”, 1990. 5.Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. –Т.1.-М.