NUTQ NUQSONIGA EGA BOLALARNI MAKTABGA
TAYYORLASHNING NAZARIY ASOSLARI
REJA.
1. Fanning maqsad va vazifalari.
2. Boshqa fanlar bilan aloqasi.
Tayanch tushunchalar: g’ovur-g’uvur, ko’proq munosabatda bo’lish, bola
nutkining taraqqiyoti, nutqning o’sishi.
Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi katta odamlar tilining ta’siri ostida
rivojlanib boradi. Bola nutqni egallagan holda tug’ilmaydi. Bolaning atrofidagi
katta odamlar (onasi, otasi, akasi, opasi kabi) qaysi tilda gaplashsalar, bola ham shu
tilni o’rganadi. Nutqni egallashdek juda ham qiyin jarayonni bola qisqa muddat
davomida uddasidan chiqa oladi. Yangi tug’ilgan bolalarda nutq bo’lmasa-da,
ularda qandaydir ovoz chiqarish, ya’ni yig’lash xususiyati bo’lib, bu- xususiyat
tashqi yoki ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq yoki
issiq kabi) bog’liq bo’ladi. Agar bolaning tegi ho’l, qorni och bo’lsa, u yig’lay
boshlaydi. Ortiqcha qattiq tovushlar ham bolani cho’chitib, qo’rqitib yuboradi.
Bola 2—3 haftalik bo’lgach, unda tovushlarga nisbatan juda elementar tarzda
bo’lsa ham reaktsiya yuzaga kela boshlaydi. Masalan, chaqaloq bola atrofida
baland ovoz bilan g’ovur-g’uvur qilib gaplashilsa, u barcha harakatlarini to’xtatib,
gapga quloq sola boshlaydi. Undan keyingi davrda esa, ya’ni bola 2—3 oylik
bo’lgach, tovush bilan tovush chiqarayotgan manba o’rtasida assotsiatsiya
2
maydonga keladi. Bunda bola tovush eshitilayotgan tomonga qarab boshini
buradigan bo’ladi. Yasli yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishiga katta ta’sir
qiluvchi momentlardan biri atrofidagi kattalarning nutq orqali qiladigan
munosabatlariga ijobiy qarashlaridir. Bolalar borgan sari katta odamlar bilan
ko’proq munosabatda bo’lishga intila boshlaydi. Katta odamlarning gaplariga
tahlid qiladigan bo’ladi. Ana shu tariqa, sekin-astalik bilan bolaning tili chiqa
boshlaydi. Bola 6 oylik bo’lgach ayrim tovushlarni birlashtirib, masalan «aya», «a-
yya», «da-da», «a-na» kabi so’zlarni qayta-qayta aytadigan bo’ladi. O’tkazilgan
tekshirishlarning ko’rsatishicha, bolalarning so’zlarni tushunishlari har bir so’zni
ifodalab beruvchi tovuщlarning aniq idrok qila olishlariga emas, balki
tovushlarning intonatsiyalarini payqab ola bilishlariga asoslanadi. Masalan, kichik
yoshdagi bolaga «chapagiga ho-ho chapagiga» deb, chapak chalishga o’rgatiladi.
Ana shu so’z aytilishi bilan bola chapak chalaveradi. Bordi-yu, ana shu so’zni
boshqa so’z bilan almashtirib qo’ysak bola payqamaydi. Bolalar so’zlarni
ifodalovchi tovushlarni sekin-astalik bilan farqlaydilar. Bolalar biladigan
so’zlarning miqdori turli bolalarda turlicha bo’ladi. Bu o’rinda shuni ham aytib
o’tish lozimki, O’zbekistondagi juda ko’p oilalarda katta odamlar ikki tilda (rus va
o’zbek) gaplashadilar. Bu ikki tillik muhit, albatta, bolaning tili chiqishiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi. Bola har ikkala tilni ham barobar egallay boshlaydi va qaysi tilda
gapirishni bilmaydi. Ana shuning uchun bola yoshlik chog’ida o’z ona tilini
egallashi kerak. Ikkinchi til ona tili o’zlashtirilganidan so’ng egallay boshlansa
yaxshi bo’ladi.
Bolalarning nutqni egallashlari ikki davrga ajratiladi.
Birinchi davr bir yoshdan bir yarim yoshgacha davom etadi. Bu davrda
bolalar yigirmata-o’ttiztacha so’zlarni biladilar. Masalan, «oyi», «aya», «dada»,
«ada», «buvi», «bobo» kabi. Ana shu so’zlar bilan bir qatorda bolalar o’z
ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan so’zlarni ham biladilar. CHunonchi, «ma», «ol»,
«ber» kabi so’zlar. Bola odatda ayrim so’zlarni uzuq-yuluq, imo-ishora bilan bir
amallab aytib beradi. Bunday nutqni «situativ nutq» (vaziyat nutqi) deb ataladi.
Chunki bunday chala-chulpa nutqning ma’nosini bolaga eng yaqin odamgina, ya’ni
3
uning onasi yoki dadasigina tushuntirib bera oladi. Bola nutqining taraqqiyotidagi
bu davrning xarakterli belgisi shundan iboratki, bola aytib bera oladigan so’zlar
miqdori juda kam bo’ladi. Chunki uning aktiv lug’ati juda sekinlik bilan boyib
boradi. Biroq bola nutqining o’sishi o’ziga xos yo’l, ya’ni tevarak-: atrofidagi
kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o’sishi yo’lidan boradi. Bola o’ziga qarata
aytshggan so’zlarni yaxshiroq tushunadigan bo’ladi, ya’ni uning passiv lurati boyib
boradi, lekin o’zi gapira olmaydi, boshqalarning so’zlarini ko’proq eshitadi va nutq
materiallarini singdirib borib shu materiallardan keyinchalik o’z nutqida
foydalanadi.
Modomiki, shunday ekan, pedagog — tarbiyachining vazifasi bolalar idrok
qiladigan nutq materiallarining mumkin qadar boy, rang-barang va turli bo’lishiga
g’amxo’rlik qilishdir. Nutqning o’sishidagi ikkinchi davr odatda bola bir yarim
yoshga to’lgandan keyin boshlanadi. Bu davr asosan aktiv lug’atning tez o’sishi
bilan xarakterlanadi. Bola aytadigan so’zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi.
Bolaning katta odamlar nutqiga taqlid qilishi yangi so’zlarni bilib olishida juda
muhim rolь o’ynaydi. Shuni aytish kerakki, bola dastlabki so’zlarni dom taqlid
qilib o’rganadi. Lekin endigi taqlid xarakteri keskin o’zgaradi. Ilgari bola ko’p
jihatdan ko’r-ko’rona, ya’ni ongsiz ravishda taqlid qilar edi. Endi bolaning taqlidi
aktivroq hamda mustahkamroq bo’la boradi. Ilgari bola yangi so’zni anchagina
qiyinlik bilan o’zlashtirgan bo’lsa, endi o’z lug’atini osonlik bilan boyitib boradi.
Ikki yoshga to’lish oldidan bolaning nutqi ma’noli bo’lib boradi. Ilgari bolaning
so’zlari asosan uning ehtiyojlarini ifodalagan bo’lsa, endi nutqning nom berish
funktsiyasi tobora kuchayib boradi. Narsalarning o’z nomi borligiga bola tajribada
ko’rib ishonadi.
Bolaning o’ta sinchkovligi «Bu nima? Nomi nima? Nima uchun?» degan
savollarida yaqqol ko’rinadi. Bundan tashqari bolaning miyasida narsa bilan uning
nomi, ya’ni so’z o’rtasida yangi assotsiatsiyalar paydo bo’ladi. Birinchi va ikkinchi
signallar sistemalarining o’zaro bog’lanishlari tobora mustahkamlanib boradi.
Maktabgacha tarbiya yoshida bola nutqining grammatik tomoni ancha o’zgaradi.
Dastlabki paytlarda narsalarning nomini bildiradigan otlar ko’proq ishlatiladi. Bola
