NUTQ NUQSONIGA EGA BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING NAZARIY ASOSLARI REJA. 1. Fanning maqsad va vazifalari. 2. Boshqa fanlar bilan aloqasi. Tayanch tushunchalar: g’ovur-g’uvur, ko’proq munosabatda bo’lish, bola nutkining taraqqiyoti, nutqning o’sishi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi katta odamlar tilining ta’siri ostida rivojlanib boradi. Bola nutqni egallagan holda tug’ilmaydi. Bolaning atrofidagi katta odamlar (onasi, otasi, akasi, opasi kabi) qaysi tilda gaplashsalar, bola ham shu tilni o’rganadi. Nutqni egallashdek juda ham qiyin jarayonni bola qisqa muddat davomida uddasidan chiqa oladi. Yangi tug’ilgan bolalarda nutq bo’lmasa-da, ularda qandaydir ovoz chiqarish, ya’ni yig’lash xususiyati bo’lib, bu- xususiyat tashqi yoki ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq yoki issiq kabi) bog’liq bo’ladi. Agar bolaning tegi ho’l, qorni och bo’lsa, u yig’lay boshlaydi. Ortiqcha qattiq tovushlar ham bolani cho’chitib, qo’rqitib yuboradi. Bola 2—3 haftalik bo’lgach, unda tovushlarga nisbatan juda elementar tarzda bo’lsa ham reaktsiya yuzaga kela boshlaydi. Masalan, chaqaloq bola atrofida baland ovoz bilan g’ovur-g’uvur qilib gaplashilsa, u barcha harakatlarini to’xtatib, gapga quloq sola boshlaydi. Undan keyingi davrda esa, ya’ni bola 2—3 oylik bo’lgach, tovush bilan tovush chiqarayotgan manba o’rtasida assotsiatsiya 2 maydonga keladi. Bunda bola tovush eshitilayotgan tomonga qarab boshini buradigan bo’ladi. Yasli yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishiga katta ta’sir qiluvchi momentlardan biri atrofidagi kattalarning nutq orqali qiladigan munosabatlariga ijobiy qarashlaridir. Bolalar borgan sari katta odamlar bilan ko’proq munosabatda bo’lishga intila boshlaydi. Katta odamlarning gaplariga tahlid qiladigan bo’ladi. Ana shu tariqa, sekin-astalik bilan bolaning tili chiqa boshlaydi. Bola 6 oylik bo’lgach ayrim tovushlarni birlashtirib, masalan «aya», «a- yya», «da-da», «a-na» kabi so’zlarni qayta-qayta aytadigan bo’ladi. O’tkazilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha, bolalarning so’zlarni tushunishlari har bir so’zni ifodalab beruvchi tovuщlarning aniq idrok qila olishlariga emas, balki tovushlarning intonatsiyalarini payqab ola bilishlariga asoslanadi. Masalan, kichik yoshdagi bolaga «chapagiga ho-ho chapagiga» deb, chapak chalishga o’rgatiladi. Ana shu so’z aytilishi bilan bola chapak chalaveradi. Bordi-yu, ana shu so’zni boshqa so’z bilan almashtirib qo’ysak bola payqamaydi. Bolalar so’zlarni ifodalovchi tovushlarni sekin-astalik bilan farqlaydilar. Bolalar biladigan so’zlarning miqdori turli bolalarda turlicha bo’ladi. Bu o’rinda shuni ham aytib o’tish lozimki, O’zbekistondagi juda ko’p oilalarda katta odamlar ikki tilda (rus va o’zbek) gaplashadilar. Bu ikki tillik muhit, albatta, bolaning tili chiqishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bola har ikkala tilni ham barobar egallay boshlaydi va qaysi tilda gapirishni bilmaydi. Ana shuning uchun bola yoshlik chog’ida o’z ona tilini egallashi kerak. Ikkinchi til ona tili o’zlashtirilganidan so’ng egallay boshlansa yaxshi bo’ladi. Bolalarning nutqni egallashlari ikki davrga ajratiladi. Birinchi davr bir yoshdan bir yarim yoshgacha davom etadi. Bu davrda bolalar yigirmata-o’ttiztacha so’zlarni biladilar. Masalan, «oyi», «aya», «dada», «ada», «buvi», «bobo» kabi. Ana shu so’zlar bilan bir qatorda bolalar o’z ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan so’zlarni ham biladilar. CHunonchi, «ma», «ol», «ber» kabi so’zlar. Bola odatda ayrim so’zlarni uzuq-yuluq, imo-ishora bilan bir amallab aytib beradi. Bunday nutqni «situativ nutq» (vaziyat nutqi) deb ataladi. Chunki bunday chala-chulpa nutqning ma’nosini bolaga eng yaqin odamgina, ya’ni 3 uning onasi yoki dadasigina tushuntirib bera oladi. Bola nutqining taraqqiyotidagi bu davrning xarakterli belgisi shundan iboratki, bola aytib bera oladigan so’zlar miqdori juda kam bo’ladi. Chunki uning aktiv lug’ati juda sekinlik bilan boyib boradi. Biroq bola nutqining o’sishi o’ziga xos yo’l, ya’ni tevarak-: atrofidagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o’sishi yo’lidan boradi. Bola o’ziga qarata aytshggan so’zlarni yaxshiroq tushunadigan bo’ladi, ya’ni uning passiv lurati boyib boradi, lekin o’zi gapira olmaydi, boshqalarning so’zlarini ko’proq eshitadi va nutq materiallarini singdirib borib shu materiallardan keyinchalik o’z nutqida foydalanadi. Modomiki, shunday ekan, pedagog — tarbiyachining vazifasi bolalar idrok qiladigan nutq materiallarining mumkin qadar boy, rang-barang va turli bo’lishiga g’amxo’rlik qilishdir. Nutqning o’sishidagi ikkinchi davr odatda bola bir yarim yoshga to’lgandan keyin boshlanadi. Bu davr asosan aktiv lug’atning tez o’sishi bilan xarakterlanadi. Bola aytadigan so’zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning katta odamlar nutqiga taqlid qilishi yangi so’zlarni bilib olishida juda muhim rolь o’ynaydi. Shuni aytish kerakki, bola dastlabki so’zlarni dom taqlid qilib o’rganadi. Lekin endigi taqlid xarakteri keskin o’zgaradi. Ilgari bola ko’p jihatdan ko’r-ko’rona, ya’ni ongsiz ravishda taqlid qilar edi. Endi bolaning taqlidi aktivroq hamda mustahkamroq bo’la boradi. Ilgari bola yangi so’zni anchagina qiyinlik bilan o’zlashtirgan bo’lsa, endi o’z lug’atini osonlik bilan boyitib boradi. Ikki yoshga to’lish oldidan bolaning nutqi ma’noli bo’lib boradi. Ilgari bolaning so’zlari asosan uning ehtiyojlarini ifodalagan bo’lsa, endi nutqning nom berish funktsiyasi tobora kuchayib boradi. Narsalarning o’z nomi borligiga bola tajribada ko’rib ishonadi. Bolaning o’ta sinchkovligi «Bu nima? Nomi nima? Nima uchun?» degan savollarida yaqqol ko’rinadi. Bundan tashqari bolaning miyasida narsa bilan uning nomi, ya’ni so’z o’rtasida yangi assotsiatsiyalar paydo bo’ladi. Birinchi va ikkinchi signallar sistemalarining o’zaro bog’lanishlari tobora mustahkamlanib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola nutqining grammatik tomoni ancha o’zgaradi. Dastlabki paytlarda narsalarning nomini bildiradigan otlar ko’proq ishlatiladi. Bola 4 ikki yoshga to’lish oldidan ish-harakatning nomini bildiruvchi fe’llarni ham to’g’ri ishlata boshlaydi. Ikki yoshga to’lib, uch yoshga qadam qo’yganida esa, bola fazoviy munosabatlarni bildiradigan ba’zi bir ravishlarni, masalan, «orqada», «yuqorida», «pastda» degan so’zlarni bilib ishlatadigan ko’proq savol beradigan bo’ladi. Shunday qilib kattalarning ma’qullashi, maqtashi, koyishi va ta’qiqlashiga to’g’ri munosabatda bo’la boshlaydi. Bola bog’cha yoshiga yetgach, so’z boyligining ancha ortishi bilan birga ayrim jumlalarni grammatik jihatdan to’g’ri ishlata boshlaydi. Agar ikki yashar bolaning so’z zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa uch yashar bolaning so’z zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va yetti yashar bolaning so’z zapasi 3000 tadan 4000 tagacha bo’ladi. Demak, bog’cha yoshidagi davrda bolaning so’z zapasi juda tez ortadi. Bu yoshda bolaning nutqi faqat miqdor jihatidangina ortib bormay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar ancha so’z zapasiga ega bo’lishlariga qaramay, ayrim tovushlarni (r, l, y, sh, z kabi) yaxshi farqlay olmaydilar va shu tufayli so’zlarni noto’g’ri talaffuz etadilar. Bog’cha yoshidagi bolalar esa bunday tovushlarning ko’pini aniq va o’z o’rnida talaffuz eta oladilar. Bundan tashqari, bog’cha yoshidagi bolalar o’z ona tillarining grammatik tuzilishini ham amaliy tarzda o’zlashtira boshlaydilar. So’z zapaslari miqdor jihatidan bog’cha yoshidagi bolalarning hammasida bir xil bo’lmaydi. Bog’cha yoshidagi bolalar so’z zapasining miqdori asosan bola tarbiyalanib o’sayotgan oilaning madaniy saviyasiga bog’liqdir. Bir xil oilalarda bola nutqining o’sishi bilan maxsus ravishda shug’ullaniladi. Boshqa bir oilalarda esa, bola nutqining o’sishi bilan mutlaqo shug’ullanilmaydi. Ana shuning natijasida bog’cha yoshidagi bolalar so’z zapasi o’rtasida sezilarli farq yuzaga keladi. Agar yasli yoshidagi bolalarning nutqi, asosan, ular ayni shu choqda idrok qilib turgan narsalar va harakatlar bilan bo’lsa, bog’cha yoshidagi bolalarning nutqi hozir idrok qilib turgan narsalardan tashqari ilgari idrok qilingan narsalar hamda xayoliy narsalar bilan ham bog’liq bo’ladi. Shuning uchun bog’cha yoshidagi bolalar katta kishilar aytib bergan yoki o’qib bergan ertaklarni sistemali va izchil ravishda qayta aytib bera oladilar. Bog’cha 5 yoshida bolalar nutqni (faqat og’zaki, nutqi) juda tez egallaydilar. Shuning uchun ular o’z ona tillarining grammatik tuzilishini xam faqat og’zaki tarzda o’zlashtiradilar. Biroq shuni aytib o’tish kerakki, bog’cha yoshidagi bolalarning o’z ona tillari gramma-bo’ladi. Bola ikki yoshga to’lganda tili ancha raso chiqib, uning nutqida bosh va ergash gapdan tuzilgan dastlabki qo’shma gaplar ham paydo bo’la boshlaydi. Lekin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning gaplaridagi so’zlarning grammatik jihatidan bog’lanishi ancha noaniq bo’ladi. Biroq, grammatik formalarni shu tariqa bilishga intilish bola nutqining o’sishida sifat jihatidan yangi bosqich hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Выготский Л.С. Собр. соч. Т.3.- М., 1983. 2. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси.-Т.: “Ўқитувчи”, 1990. 3. Жинкин Н.Н. Психологические основы развития речи.-М., 1966. 4.Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. –Т.1.-М.