NUTQIDA NUQSONI BO'LGAN O'QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH Mashg’ulot rejasi: 1. Nutqiy buzilishlar sabablari va ularning turlari. 2. Nutqida nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. 3. O’quvchilarning nutqi buzilishini psixologik-pedagogik tuzatish. Tayanch tushunchalar: nutq, nutq buzilishi, logoped, logopediya, nutq normasi, afoniya, disfoniya, fonosteniya, alaliya, logopedik punkt. 1. Nutqiy buzilishlar sabablari va ularning turlari Logopediya nutq faoliyati buzilishin ing sabablari, mexanizmlari, alomatlari, oqim lari tarkibin i o‘rganadi. Shun ing uchun uni maxsus pedagogika sirasiga qo‘shadilar. «Logopediya» yunon tilida «logos» (so‘z, nutq), «peydeo» (tarbiyalaym an, o‘qitam an) so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ri nutqni tarbiyalash» m a’nosini bildiradi. Logopediyada nutq norm alari va un ing buzilishi tushun- chasini farqlash m uhim dir. «Nutq normasi» deganda, nutq faoliyati jarayonidagi til ishlatilishin ing um um iy qabul qilingan variantlari tushuniladi. Nutqning normal faoliyati holatida uning psixofiziologik mexanizm lari saqlangan bo‘ladi. Nutq kamchiliklari gapiruvchi shaxsnin g m a’lum til m uhiti- da qabul qilingan, nutq faoliyati zaiflashuviga bog‘liq holda til m e’yorlaridan chetlashuvi bilan belgilan adi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari bu aloqa vositasin ing buzilishidir. Logopediya fanining maqsadi: nutq kam chiligini o‘rganish, bartaraf etish va oldini olish. Logopediya fanining ob’ekti: nutq kam chiligiga ega bo‘lgan shaxs. Nutq faqatgina insonga xos bo'lgan muhim psixik funksiyadir. Nutqiy munosabatlar yordamida, shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda toidirilib va boyitib boriladi. Nutqiy nuqsonlarni o'rganish, oldini olish va korreksiya bilan korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi - logopediya (yunoncha logos — so'z va paideia — tarbiyalash) shug'ullanadi. Ovoz nuqsonlari quyidagi terminlar bilan ataladi: afoniya, disfoniya, fonosteniya, rinofaniya, linolaliya. Patogen omil ta'sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar o'z-o'zidan yo'qolmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion-logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar asosiy rol o'ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fizioiogik, morfoiogik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik (atrof-muhitning salbiy ta'siri), psixonevroiogik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta'siri sezilarli bo'ladi. Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning markaziy nerv tizimi va uning organizmiga salbiy ta'sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli akusherlik patologiyalari (beltorligi, tug'ilishning cho'zilib ketishi yoki tez sodir bo'lishi, yo'ldoshga o'ralib qolishi, bolaning noto'g'ri joylashishi va boshqalar), malakali akusherlik yordamining ko'rsatilmasligi, chala tug'ilish kabi holatlar sabab bo'ladi. Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi: 1) tibbiy-psixologik nutqiy buzilish: 2) psixologik-pedagogik nutqiy buzilish. Tibbiy-psixologik turda ko'riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 1) og'zaki nutqning buzilishi: 2) vozma nutqning buzilishi. Og'zaki nutqning buzilishi o'z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi: 1) nutq ifodalanishi fonatsion tuzilishi (nutq talaffuzi) ning buzilishi; 2) fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli yoki polimorf)ning buzilishi Psixologik-pedagogik (pedagogik1) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda qo'llashga yo'naltirilgan bo'lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni tuzatishga yo'naltirilgan korreksion-rivojlantiruvchi ta'sir ko'rsatish metodlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko'ra nutqning buzilishi quyidagi ikki guruhga ajratiladi: 1. Muomala vositalari (fonetik-fonematik va nutqning umumiv rivoilanmaganlik, ogning buzilishi. 2. Muomala vositalarini qo'llashdagi buzilishlar. Nutq buzilishlarini belgilash uchun , shuningdek, «nutqning nuqsonlari», «nutq kamchiliklari» «nutq buzilishlari» kabi nutq atamalari ishlatiladi. «Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi» va «nutq buzilishi» tushunchalari bir- biridan farq qiladi, «nutqning to‘liq rivojlanmay qolishi» atamasi nutq faoliyati buzilishining faqat alomatli darajasinigina xarakterlaydi. Bundan tashqari, bunday buzilishda ko‘pincha nutqning rivojlanmay qolishiga nisbatan uning tizimli buzilishi kuzatiladi. «Nutqning parchalanishi» tushunchasi mavjud bo‘lgan nutq ko‘nikmalari va kommunikativ malakaning (bosh miyaning lokal yoki diffuziyali xastalanishi oqibatida) yo‘qolganligini anglatadi. Nutqning buzilishi alomati – bu nutqiy faoliyatning qandaydir buzilishi belgisi (namoyon bo‘lishi)dir. Nutqiy buzilish alomati – bu nutqiy faoliyat buzilishining belgilari majmui (ko‘rinishlari)dir. Nutq buzilishi mexanizmlari deganda, nutqiy faoliyat buzilishining paydo bo‘lishi va rivojlanishini shart qilib qo‘yuvchi jarayon va operasiyalarning bajarilishidan chetlashish xarakteri tushuniladi. Nutq buzilishining patogenezi – bu nutqiy faoliyatda buzilishlarning paydo bo‘lishi va rivojlanmay qolishiga sabab bo‘luvchi patologik mexanizmdir. Nutq buzilishlarini bartaraf etishda shun day tushunchalar qo‘llaniladi: «logopedik ta’sir etish», «tuzatish», «o‘rnini to‘ldirish», «rivojlantirish», «o‘qitish», «tarbiyalash», «qayta tarbiyalash», «tuzatish tarbiyalash orqali o‘qitish» va boshqalar. Logoped – bolalar va kattalar nuqtidagi kam chiliklarni bartaraf etish bilan shug‘ullan adigan pedagog. Logopedning vazifasi nutqida n uqsonlari bor kishilarni aniqlash, nutqdagi nuqsonlarni bartaraf etish, nuqsonlarning oldini olish, logopediya bilimlarini aholi va o‘qituvchilar o‘rtasida tashviq qilishdan iborat. Oliy defektologiya ma’lumotiga ega bo‘lganlargina logoped bo‘lib ishlashlari mumkin. Toshkent Davlat pedagogika universitetining defektologiya fakultetlari logopedlarni tayyorlaydi. Logoped um um ta’lim maktablari qoshidagi logopedik punktlarda, maxsus nutq o‘stirish maktablarida va bog‘chalarda, poliklinika, psixonevrologik dispanserlar qoshidagi logopedik kabinetlarda ishlashlari m um kin. Logopedik ta’sir nutqiy faoliyat buzilishini tuzatish, nutqi buzilgan bolani tarbiyalash va rivojlan tirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonni o‘z ichiga oladi. Nutq buzilishini tuzatish - nutq buzilishi alomatini to‘g‘rilash yoki engillashtirishdir («nutq buzilishlarining oldini olish», «tuzatish» – bu borada qo‘llaniladigan atam alardir). Kompensatsiya (muzlash) – organizmning qandaydir harakatlarining yo‘qolishi yoki buzilishi hollaridagi psixologik funksiyalarni qayta qurishning ko‘p qirrali, murakkab jarayonini o‘zida namoyon qiladi. Tenglik, shakllanm agan va buzilgan nutqli hamda nutqsiz harakatlarning rivojlanishi va tiklanishi logopedik ta’sir etishning maxsus tizimidan qo‘llanish asosida amalga oshadi. Bu jarayonda kom pensatsiya shakllanadi. O‘qitish – ikki tomonlama boshqariladigan jarayondir. U bolalarnin g bilim , malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish borasidagi faol bilish faoliyatini, bu faoliyat ustidan pedagogik rahbarlikni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. O‘qitish jarayoni uzviy birlikdagi ta’lim berish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Tarbiyalash jam iyat ehtiyojlariga m uvofiq ravishda shaxsning yoki uning alohida sifatlarining shakllanish jarayonini maqsadga yo‘naltirilgan holda uzluksiz, tashkiliy tarzda boshqarish demakdir. Qayta tarbiyalash jarayonida nutqiy faoliyati buzilgan kishilarning o‘ziga xos m uhim xususiyatlarini tuzatish ishlari am alga oshiriladi. Bosh m iya m a’lum qism in ing xastalanishi hollaridagi logopedik ishlarda buzilgan nutqiy va nutqsiz vazifalarni tiklashga qaratilgan tiklovchi ta’lim da foydalaniladi. Bun day ta’lim asosida harakatning saqlanib qolgan qism iga tayan ish va barcha funksion al tizim n i qayta qurish yotadi. «Nutqni tiklash» atamasi afaziya davridagi nutq buzilishining, aksincha, rivojlanishini belgilash uchun qo‘llaniladi. 1. Dislaliya – bolaning normal eshitishi, ko‘rishi va nutq apparatining tuzilishi va faoliyati saqlangan holda tovush talaffuzining buzilishi. 2. Rinolaliya – pereferik nutq apparatidagi anatomik-fiziologik nuqsonlar bilan bog‘liq holdagi ovoz va tovush talaffuzining buzilishi. 3. Dizartriya – markaziy nutq apparatining organik shikastlanishi natijasida tovush talaffuzining buzilishi. 4. Disfoniya – ovoz apparatining patologik o‘zgarishlari oqibatida ovozning zaiflashuvi. 5. Afoniya – nutq (ovoz) apparatining patologik o‘zgarishlari oqibatida ovozning yo‘qolishi. 6. Alaliya – bolaning bosh miya qobig‘idagi nutq zonalarining ona qornidagi yoki ilk rivojlanish davrida organik shikastlanishi natijasida nutqning rivojlanm ay qolishi. 7. Afaziya – bosh miyaning nutq zonalarining joyi shikastlanishi bilan bog‘liq holda nutqning to‘liq yoki qism an yo‘qolishi. 8. Duduqlanish – nutq apparati mushaklarini ixtiyoriy pay tortishishi natijasida sur’at- ohangning buzilishi. 9. Bradilaliya – nutqning patalogik sekinlashgan sur’ati. 10. Taxilaliya – nutqning patologik tezlashgan sur’ati. 11. D isgrafiya – yozish jarayonining qisman buzilishi. 12. Agrafiya – yozish jarayonining mutlaq yo‘q bo‘lishi. 13. D isleksiya – o‘qish jarayonining qisman buzilishi. 14. Aleksiya – o‘qish jarayonining m utlaq yo‘q bo‘lishi. Nutqning buzilish sabablari Bolalarda nutq buzilishini yuzaga keltiruvshi sabablar ichiga tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) om illar, shuningdek, atrof- m uhitning tashqi sharoitlari kiradi. Nutqiy nuqsonn ing turli sabablarini ko‘rib chiqishda evolyusion-dinamik yondashiladi. Bu nuqsonning yuzaga kelish jarayonini tahlil qilishdan, nuqsonli rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini va har bir yosh davrida nutqning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olishdan iboratdir (Abu Ali Ibn Sino, I.M .Sechenov, L.V.Vigotskiy). Psixik (shu bilan birga nutqiy) jarayonlarning shakllanishida biologik va ijtimoiy jarayonlarning birligi tamoyili nutqiy tizimning rivojlanishiga – nutqiy muhit, mumala, em osional aloqa va boshqa om illarning ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Eshitishi normal bo‘lgan bolaning kar- soqov ota-ona qo‘lida tarbiyalanuvchi, surunkali kasal bo‘lib tez-tez kasalxonalarda davolanuvshi bolalarda nutqning rivojlanmay qolishi, oilada uzoq vaqt davom etuvchi ruhiy shikastlanish va ikki tillik bolada duduqlanishning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi nutqiy muhitning nutq rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishiga m isol bo‘ladi. Nutq nuqsonlarning sabablari: 1. Ekologik sabablar: ichki va tashqi radiasiya; ishlab chiqarishning, qishloq xo‘jaligining, avtotransportning, harbiy poligonn ing zararli ta’sirlari; oziq- ovqat va suv ta’m inotining sifatsizligi. 2. Tibbiy sabablar: er- xotinn ing qarin dosh bo‘lishi; ota- onaning rivojlanishidagi orqada qolishlari; jarohatlar (jism oniy va ruhiy); ota- on alarning surun kali kasalliklari; zararli odat- lar (ichkilikbozlik, n ashavandlik, toksom aniya, kashandalik); onanin g surun kali og‘ir anam nezi: oilani n oto‘g‘ri rejalashti- rish yo‘llari, abortlar, onaning ginekologik kasalliklari, erta va kech tug‘ruqlar (birinchi hom ilan ing 16 yoshdan oldin va 40 yoshdan keyin bo‘lishi); tug‘ruqdan oldingi jarohatlar; bolalarda somatik kasalliklar; bakterial-virusli infeksiyalar; ona va bolan ing to‘liq oziqlanmasligi; oilaga tibbiy, tashxis va korreksion yordamning o‘z vaqtida berilm asligi. E m brion rivojlanish davridagi turli xil patologiyalar: ● hom ilado rlik vaqtidagi toksikozlar, virusli va endokrin kasalliklar, jarohatlar, onaning rezus- faktorga m os kelm asligi; tug‘ruq vaqtidagi shikastlanish va asfiksiya; ● bola rivojlanishining birin chi yilidagi bosh m iya kasalliklari (m eningit, ensofam it); ● m iyan ing chayqalishi bilan birga sodir bo‘ladigan bosh m iya jarohatlari; ● nasliy om illar, bunday hollarda nutq buzilishlari umumiy nerv tizimi buzilishlarining bir qismini tashkil etib, in tellektual va harakat kam chiliklari bilan birga keladi; 3. Ruhiy- ijtimoiy sabablar: ota- onalar tom onidan diqqat- e’tibornin g sustligi; bolalarga nisbatan qattiqqo‘llik yoki o‘ta erkalatish, oila va aholi intellektual saviyasining pastligi; oilaning to‘liqsizligi (ota yoki onaning yo‘qligi) fojeali (ekologik, ijtim oiy, iqtisod iy, ruhiy) vaziyatlar. Ijtimoiy sharoitning yomonligi. Bu holat pedagogik qarovsizlikka, vegetativ disfunksiyaga, emosional- irodaviy muhitning buzilishlariga va nutqn