Nutqning grammatik qurilishini shakllantirishning nazariy asoslari. REJA: 1. So’zli nutq texnikasiga o’tish. Dastlabki bolalar leksikoni hususiyatlari: uning tarkibida guvrash komplekslarini mavjudligi, tovush-taqlidiy so’zlarni qo’llash. 2. So’zni belgilash hususiyatlari bilan tanishish jarayoni: denotativ va signifikativ mazmunlarni shakllanishi. Bola nutqini til vositalari xarakteristikasi. 3. Bolalar tomonidan so’zlarni ma’nisini talqin etish hususiyatlari, ularni semantizasiyasi usullari. To’g’ri va ko’chma ma’no: verbal assasiasiyalar rivojlanishi. So’zni leksik-grammatik variantlarini o’zlashtirish. Tayanch sо‘zlar: ovoz, xiqildoq, funksiya, otorinolaringologiya, diafragma, traxeya, organik, fuksional, markaziy, pereferik, afoniya, disfoniya, fonosteni. Psixologik adabiyotlarni tahlili, bolalarda birinchi nutqi funksiyasining shakllanishi jarayoni, ya’ni hayotining dastlabki yetti yilida (tug‘ilishdan to maktabgacha qadam qо‘yg‘uncha qadar) nutqni muloqat vositasi sifatida о‘zlashtirish jarayonida uchta asosiy bosqich yuz beradi. Birinchi bosqichda – bola ham atrofdagi kattalar nutqini tushunmaydi va о‘zi ham gapira olmaydi, lekin bu bosqichda keyinchalik nutqni egallashni ta’minlab beruvchi sharoit yaratiladi. Bu verbaldan oldingi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqichda – nutqning umuman namoyon bо‘lmasligidan uning paydo bо‘lishiga о‘tiladi. Bola kattalarning sodda iboralarini tushuna boshlaydi. Va о‘zining dastlabki faol sо‘zlarini talaffuz qila boshlaydi. Bu nutqning namoyon bо‘lishi bosqichdir. Uchinchi bosqichda – esa yetti yoshgacha bо‘lgan keyingi barcha davrni qamrab oladi, bunda bola nutqini egallagan bо‘ladi va atrofdagilar bilan muloqat qilishi davrida uni turlicha va keng qо‘llay boshlaydi. Bu esa nutqiy muloqatning rviojlanish bosqichi deb yuritiladi. Nutqning rivojlanishi va yuzaga chiqishning har bir bosqichida juda kо‘p sondagi va turlicha bо‘lgan omillar ta’siri kuzatiladi. Nutq muloqat vositasi sifatida, uning jarayoni sifatida kommunikativ faoliyat rivojlanishning ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Uning yuzaga kelishi va rivojlanishi muloqat qilish va bola hayotiy faoliyatidagi umumiy ehtiyojlar bilan shartlanadi. Verbal bо‘lmagan muloqat davri orasida о‘ziga xos о‘tish davri ajralib turadi, bu jarayonda bola gapirsa ham bо‘ladi, lekin u ham sо‘zlarni ishlatishga intilmaydi. Bola juda kо‘p haftalar davomida о‘z istagi bilan nutqiy muloqatga kirishmaydi, balki nutqiy muloqatdan oldingi holat darajasida qoladi. Nima uchun bunday holat yuz beradi, nutqni tushunuvchi va kerakli sо‘zlarni artikulyatsiyasini qaytaruvchi bolaga gapirish uchun nima tо‘sqinlik qiladi. Faqatgina sherikning faolligi – katta kishining undashi – bola uchun vaziyatni tо‘liq о‘zgariruvchi, uni nutqga undovchi vaziyat hisoblanadi. Bolada faol nuqtning yuzaga kelishi, unga kattalar tomonidan taklif qilinayotgan о‘ziga xos hamkorlik darajasiga yetganligi yoki yetmaganligiga bog‘liq bо‘ladi. Agar yetarli darajaga yetgan bо‘lsa, hayotning birinchi yili yakunida kichik bola о‘zining kattalarga qaratilgan ilk sо‘zlarini talaffuz qiladi, key in esa necha yillar davomida atrofdagi kishilar, dastlab kattalar bilan, ikki yoshdan sо‘ng esa boshqa bolalar bilan о‘zaro harakat uchun verbal vositalardan foydalanish qobiliyatini egallaydi. Bolalarda nutqiy reaksiyannig uchta asosiy shakli mavjuddir: Hamkor mavjud bо‘lmagandagi nutqiy reaksiya – bu nisbatan elementar shaklidir. Diolog – muloqatda ikki kishi faol: biri ikkinchisiga savol bilan murojaat qiladi, boshqasi javob beradi va aksincha. Monolog – bolalardan biri boshqalar oldiga gapiradi. Nutqiy muloqatning nisbatan yuqori shakli – diologdir. U katta ahamiyatga ega bо‘ladi, chunki, bolalarda ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishiga sababchi bо‘ladi. Diolog natijasida bir bola boshqa bolani о‘yinga, mashg‘ulotga jalb etadi, u bilan aloqa о‘rnatadi. Afsuski, kо‘pincha hattoki yaxshi gapiruvchi bolaga yomon kirishlariga guvoh bо‘lishga tо‘g‘ri keladi. Bunga juda jiddiy qarashga tо‘g‘ri keladi, chunki agar muloqatga qobiliyat amalda rivojlanmasa, u keyinchalik ham yetarli bо‘lmay qoladi. Nutq nuqsonini aniq tushunish uchun normadagi nutqiy rivojlanishning butun yо‘nalishini ketma – ket, aniq tasavvur etish kerak bо‘ladi. Nutqiy rivojlanishning har bir bosqichni aniq tasavvur qilish, bu jarayondagi u yoki bu nuqsonini о‘z vaqtida anglash uchun “sifatli о‘sishining har biriga e’tibor berish kerak”. Tadqiqotchilar bolalarda nutqning shakllanishi bosqichning miqdorini ajratadilar, ularni turlicha nomlaydilar. G.L.Rozengrad Pupko nutqiy rivojlanishida ikki bosqichni: tayyorlov (ikki yoshga qadar) va nutqni mustaqil bayon etish bosqichlarini ajaratadi. A.N.Leontev bolalarda nutq shakllanishning tо‘rt bosqichini aniqlagan: 1 - bosqich – tayyorlov; bir yoshga qadar 2 - bosqich – maktabgacha yosh davriga qadar bо‘lgan bosqich tilni dastlabki egallash bosqichi; uch yoshga qadar 3 - bosqich – maktabgacha yosh bosqichi; yetti yoshga qadar 4 chi bosqich – maktab bosqichi. Bolalarning nutqiy rivojlanishning qonuniyatlarini bilish nutq nuqsonlarini tо‘g‘ri tashxis etish uchun muhimdir. “Uch yoshli bolani tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarini bartaraf etish uchun logopedga yо‘llash kerak emas, chunki normal nutqiy rivojlanishda ham bu yoshdagi bolaga ayrim tovshularni xato talaffuz qilish odatiy xolat” hisoblanadi. Ontogenez jarayonida bolalar nutqi rivojlanishning qonuniyatlarini bilish, bolalar bilan korreksion tarbiyaviy ishlarni barchasini tо‘g‘ri tashkil etish uchun muhimdir. Nutqnnig rivojlanishi jarayoni hali tugalanmagan yoshda (2 yoshu 6 oy – 5 yosh) mutaxassis bola nutqida nimalar shaklanib bо‘lgan kerakligining nimalar endi rivojlanayotganligini, qaysi holatlar yaqin vaqt davomida umuman kuzatilmasligining chegerasini о‘rnatib olishi kerak. Kichik yoshdagi bolaning nutqiy faoliyatini bunday tahlil qilish va baholashni normal nutqiy rivojlanishda bolalar nutqnnig shakllanishi haqidagi aniq ma’lumotlarga ega bо‘lmay turib amalga oshirib bо‘lmaydi. Nutqning rivojlanishni lingvistik jihatdan chizg‘ichli shaklda quyidagicha tasvirlash mumkin: qiyqiriqlar – gugulash, bо‘g‘inlarni talaffuz qilish, sо‘zlarni talaffuz qilish, sо‘z birikmalari, gap, bog‘langan nutq. • Qiyqiriqlar о‘z о‘zidan yuz beradi- tug‘ilgandan 2 oylikka qadar; • Gugulash о‘z о‘zidan yuz bermaydi, uning namoyon bо‘lishi bolaning kattalar bilan muloqati bilan bog‘liqdir – 2 oydan 5 – 7 oygacha; • Bо‘g‘inlarni talaffuz qilish uning davomiyligi 16 – 20 haftalikdan 30 haftallika qadar (4 – 7,5 oylik); • Sо‘zlarni talaffuz qilish – sо‘zlardan foydalanish bо‘g‘inlarni talaffuz qilish bilan hamkorlikda davom etadi. 11,12 oylik; • Sо‘z birikmalarning talaffuz qilinishi ikki va uch bо‘g‘inli sо‘zlarni о‘zlashtirib olgach yuz beradi 1 yoyoshu 7 oylikdan 1 yoshu 9 oyllikka qadar; • Gaplarni qо‘llash kо‘rgazmali ayni vaziyat sharoitida 2 yoshdan, 2 yoshu 6 oylikdan – qayerda, qayerga, 3 yoshdan – nimaga qachon savollarini bera boshlaydi; • Bog‘langan nutq -3 yoshdan boshlab qisqa hikoyalarni hikoya qilish, she’rlar, ashulalar yodlash orqali namoyon bо‘ladi, asta – sekinlik bilan rasmlar asosida mustaqil ravishda hikoyalar tuzishga о‘tiladi, 4 yoshdan boshlab о‘yinchoqlar tasvirlanadi, 5 yoshdan kontekst nutq elementlarini egallaydi. 5 yoshdagi bolalar nutqining tuzilish komponentlariga chuqurroq tо‘xtalib о‘tamiz. Iborali nutq.Sodda keng tarqalgan gaplar, murakkab bog‘liqlikdagi 10 ta sо‘zdan iborat bо‘lgan gaplarni qо‘llay oladilar. Nutqni tushunish.О‘zlariga qaratilgan nutqning ma’nosini tushunadilar, atrofdagilar nutqni e’tibor bilan tinglay oladilar.