OCHIQ IQTISODIYOTDA MAKROIQTISODIY SIYOSAT VA MANDELL
FLEMING MODELI
Reja:
16.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari.
16.2 Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli.
16.3 Qayd etilgan valuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat.
16.4 Erkin suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat.
Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari.
Bundan oldingi boblarda ko‘rdikki, dunyoning hech bir mamlakati tashqi
iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli to‘liq
makroiqtisodiy model o‘zida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga
oshirilayotgan operatsiyalarni majassam etishi lozim. To‘liq makroiqtisodiy model-
ochiq iqtisodiyot modelidir.
Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u:
a)
mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir
qismini eksport va import qilishini;
b)
mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini
anglatadi.
Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va
xizmatlar ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga:
iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlariga bo‘linsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab
chiqarilgan mahsulotning sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab
chiqarilgan mahsulotlarga xarajatlarga to‘rtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham
kiritiladi.
Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot o‘zaro farqlanadi. Kichik ochiq
iqtisodiyot-katta bo‘lmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot
modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini o‘z ichiga oladi.
Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga
amalda ta’sir
ko‘rsata olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamg‘armalari va investitsiyalari-jahon
jamg‘armalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil etganligi sababli
jahon moliyaviy bozorlaridagi shart- sharoitlarga ko‘ra belgilangan jahon foiz
stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) ko‘rsatkich sifatida qabul
qilinadi.
Katta ochiq iqtisodiyot-ko‘lami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning
ichida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir.
Katta ochiq iqtisodiyot- jahon jamg‘armalari va investitsiyalarining katta
qismiga egalik qilayotan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya,
Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga
ta’sir ko‘rsata oladi.
Ochiq iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardir:
a)
YaIMdagi tashqi savdo kvotasi;
b)
ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushi;
g) iste’mol tarkibidagi importning ulushi;
d) investitsiyalar hajmidani xorijiy investitsiyalarning ulushi.
Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga
yoki hukumatning siyosiy liniyasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Buyuk Britaniya
iqtisodiyoti nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bog‘langan.
AQSh iqtisodiyoti esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi
uchun hal etuvchi rol o‘ynamaydi.
Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valutadan foydalanishni
ko‘zda tutadi. U to‘lov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital
harakati balansida o‘z aksini topadi.
Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli
Ichki muvozanat- inflatsiya jarayonlari mavjud bo‘lmagan (yoki uning barqaror
past darajasidagi) to‘liq bandlik sharoitida talab va taklifning balanslashganligidir.
Qisqa muddatli davrda ichki muvozanat muammosi, birinchi navbatda, budjet-
soliq va pul-kredit siyosati vositasida yalpi talabni tartibga solish orqali
ta’minlanadi.
6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8
4
Tashqi muvozanat qayd qilingan, yoki suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida
to‘lov balansining nolga teng qoldig‘ini ta’minlab turilishni anglatadi. Alohida
holatlarda bu muammo ikki o‘zaro mustaqil qismga bo‘linadi:
a)
joriy operatsiyalar balansining belgilangan holatini ta’minlab turish;
b)
valuta zahiralarining aniq belgilangan miqdorini saqlab turish.
Tashqi va ichki muvozanatni ta’minlab turish usullari bir xil: budjet-
soliq va pul-kredit siyosati. Ayrim hollarda mustaqil usul sifatida almashinuv kursi
siyosati ham ajratib ko‘rsatiladi.
Tashqi muvozanatni ta’minlash kapital harakatining mobilligi (mamlakatlararo
kapital quyilishi jarayonining ichki foiz stavkasining jahon foiz stavkasiga nisbatan
o‘zgarishiga javoban keskinlashuvi) sababli murakkablashadi.
Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash muammosi tovar, pul va valuta
bozorlarining amal qilishiga ta’luqlidir.
Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash makroiqtisodiy tartibga solishning
muhim muammosi sifatida yuzaga chiqadi, chunki u ichki va tashqi
o‘zgaruvchilarning bir-biriga o‘zaro ta’sirini va qayta ta’sirini ko‘zda tutishni talab
etadi.
Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mandell-Fleming modeliga
asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu model qisqa muddatda iqtisodiyotni
muvozanatlashtirishni ifodalaydi va kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM
modelining modifikatsiya qilingan shakli hisoblanadi. Ikkala model ham
baholarning o‘zgarmasligini nazarda tutadi va yalpi talab hajmining o‘zgarishi
sabablarini tushuntiradi. Ular o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, IS-LM modeli-yopiq
iqtisodiyot modeli, Mandell- Fleming modeli esa ochiq iqtisodiyot modeli
ekanligidadir.106
Ichki va tashqi muvozanat muammosi, ko‘pincha, IS-LM modelining
modifikatsiya qilingan shakli vositasida, unga uchinchi- BB egri chizig‘i qo‘shilib
tahlil qilinadi. BB egri chizig‘i to‘lov balansining muvozanatli darajasini tasvirlaydi.
Model ham qayd qilingan, ham erkin suzib yuruvchi valuta kursi rejimlari uchun va
kapital mobilligining turli darajalariga moslab tuziladi.
5
Bir vaqtning o‘zida ichki va tashqi muvozanatga erishish muammosini
quyidagi yondoshuv asosida ko‘rib chiqamiz (20.1- rasm).
20.1-
rasmda koordinata o‘qlarida ichki va tashqi muvozanatga erishishni
ta’minlashni ko‘zda tutuvchi siyosatning ikki instrumenti- davlat xarajatlari darajasi
(G) va foiz stavkasi (R) berilgan.
BB egri chizig‘i davlat xarajatlari(G) va foiz stavkasi (R)ning tashqi balans
(BP=0)ni ta’minlovchi turli kombinatsiyalarini aks ettiradi.
BB egri chizig‘i ijobiy egilishga ega bo‘lib, bu quyidagilar bilan izohlanadi:
Aytaylik, E nuqtasida ichki va tashqi muvozanat ta’minlangan bo‘lsin. Davlat
xarajatlari E nuqtadan S nuqtaga qadar o‘sishi daromadlar va importning oshishini
keltirib chiqaradi. Natijada savdo balansi taqchilligi (BP<0)ro‘y beradi.
To‘lov balansining taqchilligini bartaraf etish uchun davlat cheklovchi pul-
kredit siyosati vositasida kapital harakati balansining ijobiy qoldig‘ini ta’minlash
choralarini ko‘radi. Masalan, foiz stavkasining oshirilishi mamlakatga kapital
harakati balansining (joriy operatsiyalar balansining manfiy qoldig‘ini qoplaydigan
hajmdagi) ijobiy qoldig‘ini ta’minlashga etarli hajmda xorijiy kapitalning oqib
kelishini rag‘batlantiradi. Natijada to‘lov balansi qoldig‘i (BB egri chizig‘ining S
nuqtasida) 0ga tenglashadi.
Aynan tashqi balansga erishish maqsadida G va R o‘zgarishlarining ana
20.1-rasm.Tashqi muvozanatga erishish mexanizmi
6
shunday kombinatsiyasi mavjudligi BB egri chizig‘ining ijobiy egilishini aks
ettiradi.
BB egri chizig‘idan pastda va o‘ngda joylashgan nuqtalar to‘lov balansi
taqchilligini aks ettiradi. BB egri chizig‘idan yuqorida va chapda joylashgan har
qanday nuqta to‘lov balansining, qat’iy budjet-soliq va pul-kredit siyosati bilan
ta’minlanadigan ijobiy (musbat) qoldig‘ini aks ettiradi.
To‘liq bandlilik, potensial ishlab chiqarish hajmi va inflatsiya jarayonlarining
mavjud emasligi bilan xarakterlanadigan ichki muvozanatni 20.2-rasm ko‘rinishida
tasvirlash mumkin.
Aytaylik E nuqtada ham ichki, ham tashqi muvozanat ta’minlansin. Agar davlat
xarajatlari G o‘ssa, daromad multiplikativ samara bilan E dan A ga qadar ko‘payadi.
Daromad muvozanat (E) nuqtasidan ortiqcha talab holatiga (A) o‘sishi natijasida
ortiqcha daromad inflatsion bosimni yuzaga keltiradi. Ichki muvozanatni tiklash
uchun talabni kamaytirish maqsadida foiz stavkasi R ni ko‘tarish orqali pul
massasini kamaytirish talab etiladi. 20.2.-rasmda bu holat A nuqtadan D nuqtaga
qadar siljishi ko‘rinishida aks etadi. Bu nuqtada daromad resurslarning to‘liq
bandliligiga mos keladi, ichki muvozanat esa tiklanadi. O‘z navbatid, G va R ning
ichki muvozanatni ta’minlovchi kombinatsiyalari ijobiy egilishga ega YY egri
chizig‘ini yuzaga keltiradi.
20.2-rasm. Ichki muvozanatga erishish mexanizmi.
7
YY egri chizig‘idan o‘ngda va quyida joylashgan nuqtalar ortiqcha talabni aks
ettiradi. YY egri chiziqdan chapda va yuqorida joylashgan nuqtalar ortiqcha taklifni
aks ettiradi. Bu nuqtalarda talab kamayadi va foiz stavkasi o‘sadi.
20.2-
rasmdan ko‘rinib turibdiki BB egri chizig‘i YY egri chizig‘iga
nisbatan yotiqroq. BB egri chizig‘ining tikligi kapital mobilligi bilan belgilanadi.
Kapital qanchalik harakatchan bo‘lsa joriy operatsiyalar schyotininng taqchilligini
moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan kapitalning oqib kelishini rag‘batlantiruvchi
foiz stavkasi R shunchalik kam miqdorga o‘sadi. Bunda BB egri chizig‘i yotiqroq
bo‘ladi.
Kapital kamroq harakatchanligi sharoitida BB egri chizig‘i tikroq ko‘rinishni
oladi. Ammo kapitalning nisbatan kamorq mobilligi sharoitida ham BB egri chizig‘i
YY egri chizig‘idan ko‘ra tikroq bo‘lmaydi. BB egri chizig‘ining tikligi kapitalning
mobilligi 0 ga teng bo‘lgan sharoitda YY egri chizig‘i tikligiga tenglashadi. Boshqa
barcha holatlarda YY egri chizig‘i BB egri chizig‘iga nisbatan tik bo‘ladi.
Shunday qilib fiskal va monetar siyosatni qo‘shib olib borish ichki va tashqi
muvozanatni ta’minlash imkonini beradi. Navbatdagi muammo - fiskal va monetar
siyosatning ichki va tashqi muvozanatga ta’siri darajasini aniqlashdir. Bu nazariy
masalani yechishga Robert Mandell va Markus Fleming urinib ko‘rinishgan.
Mandell-Fleming modeli kichik ochiq iqtisodiyot modeli bo‘lib qayd qilingan
va suzib yuruvchi valuta kurslari sharoitida iqtisodiy siyosatning turldi
ko‘rinishlarini amalga oshirish natijalarini baholash maqsadida qo‘llaniladi.
Mandell-Fleming modeli milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi hissasi kichik
va shu sababli uni rivojlantirishning asosiy parametrlari jahon bozori tomonidan,
ya’ni tashqaridan belgilab beriladi degan shartga asoslanadi.
Bu model XX asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan bo‘lib baholarning
barqarorligini ko‘zda tutadi va
yalpi
daromadning
tebranishlari sabablarini tushuntirib beradi.
Bu modelga ko‘ra iqtisodiyotning amal qilishi valutalarning almashinuv kursi
tizimiga bog‘liq.
Mandell-Fleming modeli uchta tenglamani o‘z ichiga oladi:
8
1)
Y+C(Y-T)+I(r)+G+Xn(e), IS;
2)
M/P=L(r,Y),LM;
3)
r = r*
Birinchi tenglama- tovar bozorini, ikkinchi tenglama -pul bozorini, uchinchi
tenglama esa ichki foiz stavkasi (r) jahon foiz stavkasi (r*) darajasi bilan
belgilanishini anglatadi.
Modelda uchta endogen o‘zgaruvchilar: Y, r va e mavjud.
Modelni tasvirlash uchun ikkita grafik tuzish taklif etiladi. Har bir grafikda
o‘zgaruvchi miqdorlardan bittasi konstanta deb olinadi va tahlil ikki o‘zgaruvchining
aloqadorligi bo‘yicha o‘tkaziladi.Mandell- Flemingning Y-r modeli 20.3- rasmda
tasvirlangan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki IS egri chizig‘i quyiga, LM egri chizig‘i
esa yuqoriga yo‘nalgan. Gorizontal liniya jahon foiz stavkasini ifodalaydi.
Grafik ikki xususiyatga ega.
1.
IS egri chizig‘ining holati almashinuv kursining darajasiga bog‘liq.
Almashinuv kursining ko‘tarilishi egri chiziqni chapga siljitadi.
2.
Barcha uch egri chiziq bir nuqtada kesishadi.
Lekin bu uch egri chiziq bir nuqtada kesishmaydi deb tasavvur qilish mumkin
(20.4-rasm).
20.3-rasm. Mandell-Flemingning Y-r modeli
9
Bunday vaziyatda ikki variant yuzaga keladi:
1.
Almashinuv kursi juda past bo‘lganligi sababli IS va LM egri
chiziqlari jahon foiz stavkasidan yuqorida kesishadi(20.4, a rasm). Bunday vaziyat
chet ellik investorlarni mazkur mamlakat iqtisodiyotiga kapital kiritishga
rag‘batlantiradi. Natijada mamlakatning valutasi kursi ko‘tariladi va IS egri
chizig‘i pastga siljiydi.
2.
IS va LM egri chiziqlari ichki foiz stavkasi jahon foiz stavkasidan
past bo‘lgan nuqtada kesishadi(20.4, b rasm). Bunday vaziyatda mazkur mamlakat
investorlari kapitallarini xorijga olib chiqib ketishdan manfaatdor bo‘lishadi.
Natijada milliy valutaning almashinuv kursi pasayadi va IS egri chizig‘i yuqoriga
siljiydi.
Shunday qilib muvozanat LM egri chizig‘ining gorizontal liniya bilan
kesishish nuqtasida jahon foiz stavkasi darajasida o‘rnatiladi.
Mandell-Flemingning Y-e modeli 20.5.- va 20.6. -rasmlarda tasvirlangan.
20.5-
rasmda vertikal o‘qda almashinuv kursining turli darajalari,
gorizontal o‘qda esa daromadning miqdorlari tasvirlangan. Foiz stavkasi
o‘zgarmas va jahon foiz stavkasiga teng deb tasavvur qilinadi. Bunday vaziyatda
grafikda ikki tnglama tasvirlanadi:
1) Y=C(Y-T)+I(r*) +G+Xn(e), IS;
Y
Y
20.4.- rasm. Mandell-Flemingning Y-r modelida muvozanatga erishish
mexanizmi.
10
2) M/P= L(r*,Y), LM*.
Iqtisodiyotda muvozanat IS va LM egri chiziqlarining kesishish nuqtasida
ta’minlanadi. Bu kesishish nuqtasi almashinuv kursi va daromadning darajalarini aks
ettiradi.
Grafikda tovar bozoridagi (IS*) va pul bozoridagi(LM*) muvozanat
tasvirlangan. Jahon foiz stavkasi belgilab berilgan sharoitda LM* tenglamasi yalpi
daromadni almashinuv kursiga bog‘liq bo‘lmagan holda qaydetadi.
6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers,
2013): 8
13
Daromad, ishlab chiqarish
20.6.
-rasm. Mandell-Flemingning Y-e modeli1
1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 360
291
Daromadning muvozanatli Daromad. ishlab
chiqarish daraj asi
6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers,
2013): 8
14
20.6.
-rasmda LM egri chizig‘i gorizontal liniya bilan belgilangan jahon foiz
stavkasi r* ga teng bo‘lgan holatda aks ettirilgan. Bu egri chiziqlar birgalikda
almashinuv kursiga bog‘liq bo‘lmagan daromad darajasini aniqlab beradi.
20.7.
rasmda LM* egri chizig‘i qanday qilib vertikal liniya ko‘rinishini
olishi aks ettirilgan.
20.7-rasm. LM* egri chizig‘ining vertikal liniya ko‘rinishi109
Y-e modeli almashinuv kursi darajasi iqtisodiy siyosatga qanday ta’sir
etishini ko‘rsatadi.
Mandell-Fleming modelini tahlil qilish kichik ochiq iqtisodiyotda davlatning
har qanday iqtisodiy siyosati natijasi qayd qilingan va suzib yuruvchi valuta
kursiga bog‘liq degan xulosaga olib keladi. Masalan, suzib yuruvchi valuta kursi
sharoitida daromadga faqat pul- kredit siyosati ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda
rag‘batlantiruvchi budjet-soliq siyosatining ta’siri, valuta kursining ko‘tarilishi
sababli, nolga teng bo‘ladi.
Qayd qilingan valuta kursi sharoitida daromadga faqat budjet-soliq siyosati
ta’sir ko‘rsatadi. Bunday sharoitda pul-kredit siyosati daromadlarga deyarli ta’sir
ko‘rsatmaydi, chunki Markaziy Bankning pul taklifini o‘zgartirishdan maqsadi
almashinuv kursini belgilangan darajada saqlab turishdan iborat bo‘ladi.
Bu o‘zgartirish ichki iqtisodiy siyosat maqsadlariga to‘g‘ri kelish- kelmasligi
e’tiborga olinmaydi.
Qayd etilgan valuta kursi sharoitida
pul-kredit va fiskal siyosat.
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingapn valuta kursi sharaoitida
monetar siyosat ko‘proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo‘ladi. Keltirilgan
fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko‘rib chiqamiz.
Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy
aktivlar va passivlar to‘plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa
naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning
passivida pul taklifining barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa
bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga
bo‘lgan barcha talablari so‘ndirilgandan so‘ng mamlakat ega bo‘ladigan aktivlar)
va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xo‘jaliklariga sof ichki
kreditlar) jamlangan bo‘ladi.
Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valuta zahiralariga mos keladi. Bunday
holatda aktivlar va pasivlarning tengligi shartini M=Res +DS ko‘rinishida
yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi (bank tizimining majburiyati) valuta
rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yig‘indisiga
tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bog‘liq .
Pul taklifining o‘zgarishini AM=ARes +ADS ko‘rinishida tasvirlash mumkin.
Bu yerda ARes to‘lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi.
Tashqi balansni tiklash, o‘z navbatida valuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy
aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valutarezervlarining
ko‘payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish
barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi.
Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko‘paytiradi. Shunday qilib,
qayd qilingan valuta kursi sharoitida M endogen o‘zgaruvchi bo‘lib, to‘lov
balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni almashinuv
