OCHIQ IQTISODIYOTDA MENDELL-FLEMING MODELI 32.1.Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning koʻrinishlari. 32.2. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli 32.3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat 32.4. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat Bundan oldingi mavzularda koʻrdikki, dunyoning hech bir mamlakati tashqi iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli toʻliq makroiqtisodiy model oʻzida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni mujassam etishi lozim. Toʻliq makroiqtisodiy model-ochiq iqtisodiyot modelidir. Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u: a) mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir qismini eksport va import qilishini; b) mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi. Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga: iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlariga boʻlinsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulotning sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga xarajatlarga toʻrtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham kiritiladi. Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot oʻzaro farqlanadi. Kichik ochiq iqtisodiyot – katta boʻlmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini oʻz ichiga oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga amalda ta’sir koʻrsata olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamgʻarmalari va investitsiyalari-jahon jamgʻarmalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil etganligi sababli jahon moliyaviy bozorlaridagi shart-sharoitlarga koʻra belgilangan jahon foiz stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) koʻrsatkich sifatida qabul qilinadi. Katta ochiq iqtisodiyot – koʻlami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning ichida roʻy berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir. Katta ochiq iqtisodiyot - jahon jamgʻarmalari va investitsiyalarining katta qismiga egalik qilayotgan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya, Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta’sir koʻrsata oladi. Ochiq iqtisodiyotning asosiy koʻrsatkichlari quyidagilardir: a) YaIMdagi tashqi savdo kvotasi; b) ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushi; g) iste’mol tarkibidagi importning ulushi; d) investitsiyalar hajmidan xorijiy investitsiyalarning ulushi. Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga yoki hukumatning siyosiy liniyasiga bogʻliq boʻladi. Masalan, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bogʻlangan. AQSh iqtisodiyoti esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi uchun hal etuvchi rol oʻynamaydi. Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valyutadan foydalanishni koʻzda tutadi. U toʻlov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital harakati balansida oʻz aksini topadi. 32.2. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli Ichki muvozanat – inflyatsiya jarayonlari mavjud boʻlmagan ( yoki uning barqaror past darajasidagi) toʻliq bandlik sharoitida talab va taklifning balanslashganligidir. Qisqa muddatli davrda ichki muvozanat muammosi, birinchi navbatda, byudjet- soliq va pul-kredit siyosati vositasida yalpi talabni tartibga solish orqali ta’minlanadi. Tashqi muvozanat qayd qilingan, yoki suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida toʻlov balansining nolga teng qoldigʻini ta’minlab turilishni anglatadi. Alohida holatlarda bu muammo ikki oʻzaro mustaqil qismga boʻlinadi: a) joriy operatsiyalar balansining belgilangan holatini ta’minlab turish; b) valyuta zaxiralarining aniq belgilangan miqdorini saqlab turish. Tashqi va ichki muvozanatni ta’minlab turish usullari bir xil: byudjet-soliq va pul- kredit siyosati. Ayrim hollarda mustaqil usul sifatida almashinuv kursi siyosati ham ajratib koʻrsatiladi. Tashqi muvozanatni ta’minlash kapital harakatining mobilligi (mamlakatlararo kapital quyilishi jarayonining ichki foiz stavkasining jahon foiz stavkasiga nisbatan oʻzgarishiga javoban keskinlashuvi) sababli murakkablashadi. Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash muammosi tovar, pul va valyuta bozorlarining amal qilishiga taalluqlidir. Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash makroiqtisodiy tartibga solishning muhim muammosi sifatida yuzaga chiqadi, chunki u ichki va tashqi oʻzgaruvchilarning bir-biriga oʻzaro ta’sirini va qayta ta’sirini koʻzda tutishni talab etadi. Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mandell-Fleming modeliga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu model qisqa muddatda iqtisodiyotni muvozanatlashtirishni ifodalaydi va kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modelining modifikatsiya qilingan shakli hisoblanadi. Ikkala model ham baholarning oʻzgarmasligini nazarda tutadi va yalpi talab hajmining oʻzgarishi sabablarini tushuntiradi. Ular oʻrtasidagi asosiy farq shundaki, IS-LM modeli-yopiq iqtisodiyot modeli, Mandell-Fleming modeli esa ochiq iqtisodiyot modeli ekanligidadir. Ichki va tashqi muvozanat muammosi, koʻpincha, IS-LM modelining modifikatsiya qilingan shakli vositasida, unga uchinchi- VV egri chizigʻi qoʻshilib tahlil qilinadi. VV egri chizigʻi toʻlov balansining muvozanatli darajasini tasvirlaydi. Model ham qayd qilingan, ham erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimlari uchun va kapital mobilligining turli darajalariga moslab tuziladi. Bir vaqtning oʻzida ichki va tashqi muvozanatga erishish muammosini quyidagi yondashuv asosida koʻrib chiqamiz (20.1. chizma). R Ortiqchalik (BP>0) B C E A B Taqchillik (BP<0) 32.1-chizma.Tashqi muvozanatga erishish mexanizmi 32.1-chizmada koordinata oʻqlarida ichki va tashqi muvozanatga erishishni ta’minlashni koʻzda tutuvchi siyosatning ikki instrumenti- davlat xarajatlari darajasi (G) va foiz stavkasi ( R) berilgan. VV egri chizigʻi davlat xarajatlari (G) va foiz stavkasi (R)ning tashqi balans (BP=0)ni ta’minlovchi turli kombinatsiyalarini aks ettiradi. VV egri chizigʻi ijobiy egilishga ega boʻlib, bu quyidagilar bilan izohlanadi: Aytaylik, E nuqtasida ichki va tashqi muvozanat ta’minlangan boʻlsin. Davlat xarajatlari E nuqtadan S nuqtaga qadar oʻsishi daromadlar va importning oshishini keltirib chiqaradi. Natijada savdo balansi taqchilligi (BP<0) roʻy beradi. Toʻlov balansining taqchilligini bartaraf etish uchun davlat cheklovchi pul-kredit siyosati vositasida kapital harakati balansining ijobiy qoldigʻini ta’minlash choralarini koʻradi. Masalan, foiz stavkasining oshirilishi mamlakatga kapital harakati balansining (joriy operatsiyalar balansining manfiy qoldigʻini qoplaydigan hajmdagi) ijobiy qoldigʻini ta’minlashga yetarli hajmda xorijiy kapitalning oqib kelishini ragʻbatlantiradi. Natijada toʻlov balansi qoldigʻi (VV egri chizigʻining S nuqtasida) 0ga tenglashadi. Aynan tashqi balansga erishish maqsadida G va R oʻzgarishlarining ana shunday kombinatsiyasi mavjudligi VV egri chizigʻining ijobiy egilishini aks ettiradi. VV egri chizigʻidan pastda va oʻngda joylashgan nuqtalar toʻlov balansi taqchilligini aks ettiradi. VV egri chizigʻidan yuqorida va chapda joylashgan har qanday nuqta toʻlov balansining, qat’iy byudjet-soliq va pul-kredit siyosati bilan ta’minlanadigan ijobiy (musbat) qoldigʻini aks ettiradi. Toʻliq bandlilik, potensial ishlab chiqarish hajmi va inflyatsiya jarayonlarining mavjud emasligi bilan xarakterlanadigan ichki muvozanatni 32.2-chizma koʻrinishida tasvirlash mumkin. R Y D B L C E A B Y G 32.2-chizma. Ichki muvozanatga erishish mexanizmi. Aytaylik E nuqtada ham ichki, ham tashqi muvozanat ta’minlansin. Agar davlat xarajatlari G oʻssa, daromad multiplikativ samara bilan E dan A ga qadar koʻpayadi. Daromad muvozanat (E) nuqtasidan ortiqcha talab holatiga (A) oʻsishi natijasida ortiqcha daromad inflyatsion bosimni yuzaga keltiradi. Ichki muvozanatni tiklash uchun talabni kamaytirish maqsadida foiz stavkasi R ni koʻtarish orqali pul massasini kamaytirish talab etiladi. 32.2-chizmada bu holat A nuqtadan D nuqtaga qadar siljishi koʻrinishida aks etadi. Bu nuqtada daromad resurslarning toʻliq bandliligiga mos keladi, ichki muvozanat esa tiklanadi. Oʻz navbatida, G va R ning ichki muvozanatni ta’minlovchi kombinatsiyalari ijobiy egilishga ega YY egri chizigʻini yuzaga keltiradi. YY egri chizigʻidan oʻngda va quyida joylashgan nuqtalar ortiqcha talabni aks ettiradi. YY egri chiziqdan chapda va yuqorida joylashgan nuqtalar ortiqcha taklifni aks ettiradi. Bu nuqtalarda talab kamayadi va foiz stavkasi oʻsadi. 32.2-chizmadan koʻrinib turibdiki, VV egri chizigʻi YY egri chizigʻiga nisbatan yotiqroq. VV egri chizigʻining tikligi kapital mobilligi bilan belgilanadi. Kapital qanchalik harakatchan boʻlsa joriy operatsiyalar schyotinng taqchilligini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan kapitalning oqib kelishini ragʻbatlantiruvchi foiz stavkasi R shunchalik kam miqdorga oʻsadi. Bunda VV egri chizigʻi yotiqroq boʻladi. Kapital kamroq harakatchanligi sharoitida VV egri chizigʻi tikroq koʻrinishni oladi. Ammo kapitalning nisbatan kamroq mobilligi sharoitida ham VV egri chizigʻi YY egri chizigʻidan koʻra tikroq boʻlmaydi. VV egri chizigʻining tikligi kapitalning mobilligi 0 ga teng boʻlgan sharoitda YY egri chizigʻi tikligiga tenglashadi. Boshqa barcha holatlarda YY egri chizigʻi VV egri chizigʻiga nisbatan tik boʻladi. Shunday qilib fiskal va monetar siyosatni qoʻshib olib borish ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash imkonini beradi. Navbatdagi muammo – fiskal va monetar siyosatning ichki va tashqi muvozanatga ta’siri darajasini aniqlashdir. Bu nazariy masalani yechishga Robert Mandell va Markus Fleming urinib koʻrishgan. Mandell-Fleming modeli kichik ochiq iqtisodiyot modeli boʻlib qayd qilingan va suzib yuruvchi valyuta kurslari sharoitida iqtisodiy siyosatning turli koʻrinishlarini amalga oshirish natijalarini baholash maqsadida qoʻllaniladi. Mandell-Fleming modeli milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi hissasi kichik va shu sababli uni rivojlantirishning asosiy parametrlari jahon bozori tomonidan, ya’ni tashqaridan belgilab beriladi degan shartga asoslanadi. Bu model XX asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan boʻlib baholarning barqarorligini koʻzda tutadi va yalpi daromadning tebranishlari sabablarini tushuntirib beradi. Bu modelga koʻra iqtisodiyotning amal qilishi valyutalarning almashinuv kursi tizimiga bogʻliq. Mandell-Fleming modeli uchta tenglamani oʻz ichiga oladi: 1) Y+C(Y-T)+I(r)+G+Xn(e), IS; 2) M/P=L(r,Y),LM; 3) r = r*. Birinchi tenglama – tovar bozorini, ikkinchi tenglama – pul bozorini, uchinchi tenglama esa ichki foiz stavkasi (r) jahon foiz stavkasi ( r*) darajasi bilan belgilanishini anglatadi. Modelda uchta endogen oʻzgaruvchilar: Y, r va e mavjud. R LM r = r* IS(e) Y 32.3-chizma. Mandell-Flemingning Y-r modeli Modelni tasvirlash uchun ikkita grafik tuzish taklif etiladi. Har bir grafikda oʻzgaruvchi miqdorlardan bittasi konstanta deb olinadi va tahlil ikki oʻzgaruvchining aloqadorligi boʻyicha oʻtkaziladi. Mandell-Flemingning Y-r modeli 32.3-chizmada tasvirlangan. Cxizmadan koʻrinib turibdiki IS egri chizigʻi quyiga, LM egri chizigʻi esa yuqoriga yoʻnalgan. Gorizontal liniya jahon foiz stavkasini ifodalaydi. Grafik ikki xususiyatga ega. 1. IS egri chizigʻining holati almashinuv kursining darajasiga bogʻliq. Almashinuv kursining koʻtarilishi egri chiziqni chapga siljitadi. 2. Barcha uch egri chiziq bir nuqtada kesishadi. Lekin bu uch egri chiziq bir nuqtada kesishmaydi deb tasavvur qilish mumkin(32.4-chizma). a) b) LM LM R R Ichki foiz stavkasi Jahon foiz stavkasi r=r* r= r* Jahon foiz stavkasi IS(e) Ichki foiz Y stavkasi S(e) Y Daromad, ishlab chiqarish Daromad, ishlab chiqarish 32.4- chizma. Mandell-Flemingning Y-r modelida muvozanatga erishish mexanizmi Bunday vaziyatda ikki variant yuzaga keladi: 1.Almashinuv kursi juda past boʻlganligi sababli IS va LM egri chiziqlari jahon foiz stavkasidan yuqorida kesishadi (32.4a-chizma). Bunday vaziyat chet ellik investorlarni mazkur mamlakat iqtisodiyotiga kapital kiritishga ragʻbatlantiradi. Natijada mamlakatning valyutasi kursi koʻtariladi va IS egri chizigʻi pastga siljiydi. 2. IS va LM egri chiziqlari ichki foiz stavkasi jahon foiz stavkasidan past boʻlgan nuqtada kesishadi (32.4b-chizma). Bunday vaziyatda mazkur mamlakat investorlari kapitallarini xorijga olib chiqib ketishdan manfaatdor boʻlishadi. Natijada milliy valyutaning almashinuv kursi pasayadi va IS egri chizigʻi yuqoriga siljiydi. Shunday qilib muvozanat LM egri chizigʻining gorizontal liniya bilan kesishish nuqtasida jahon foiz stavkasi darajasida oʻrnatiladi. Mandell-Flemingning Y-e modeli 32.5. va 32.6-chizmalarda tasvirlangan. 32.5-chizmada vertikal oʻqda almashinuv kursining turli darajalari, gorizontal oʻqda esa daromadning miqdorlari tasvirlangan. Foiz stavkasi oʻzgarmas va jahon foiz stavkasiga teng deb tasavvur qilinadi. Bunday vaziyatda grafikda ikki tenglama tasvirlanadi: 1) Y=C(Y-T)+I(r*) +G+Xn(e), IS; 2) M/P= L(r*,Y), LM*. Iqtisodiyotda muvozanat IS va LM egri chiziqlarining kesishish nuqtasida ta’minlanadi. Bu kesishish nuqtasi almashinuv kursi va daromadning darajalarini aks ettiradi. Grafikda tovar bozoridagi (IS*) va pul bozoridagi (LM*) muvozanat tasvirlangan. Jahon foiz stavkasi belgilab berilgan sharoitda LM* tenglamasi yalpi daromadni almashinuv kursiga bogʻliq boʻlmagan holda qayd etadi. e LM* IS* Muvozanatli almashi- nuv kursi e* Daromadning muvozanatli Daromad, ishlab chiqarish darajasi 32.5-chizma. Mandell-Flemingning Y-e modeli e LM r = r* Y Daromad, ishlab chiqarish 32.6-chizma. Mandell-Flemingning Y-e modeli 32.6-chizmada LM egri chizigʻi gorizontal liniya bilan belgilangan jahon foiz stavkasi r* ga teng boʻlgan holatda aks ettirilgan. Bu egri chiziqlar birgalikda almashinuv kursiga bogʻliq boʻlmagan daromad darajasini aniqlab beradi. 32.7-chizmada LM* egri chizigʻi qanday qilib vertikal liniya koʻrinishini olishi aks ettirilgan. e LM* Y Daromad, ishlab chiqarish 32.7-chizma. LM* egri chizigʻining vertikal liniya koʻrinishi. Y-e modeli almashinuv kursi darajasi iqtisodiy siyosatga qanday ta’sir etishini koʻrsatadi. Mandell-Fleming modelini tahlil qilish kichik ochiq iqtisodiyotda davlatning har qanday iqtisodiy siyosati natijasi qayd qilingan va suzib yuruvchi valyuta kursiga bogʻliq degan xulosaga olib keladi. Masalan, suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida daromadga faqat pul-kredit siyosati ta’sir koʻrsatadi. Ayni paytda ragʻbatlantiruvchi byudjet-soliq siyosatining ta’siri, valyuta kursining koʻtarilishi sababli, nolga teng boʻladi. Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida daromadga faqat byudjet-soliq siyosati ta’sir koʻrsatadi. Bunday sharoitda pul-kredit siyosati daromadlarga deyarli ta’sir koʻrsatmaydi, chunki Markaziy Bankning pul taklifini oʻzgartirishdan maqsadi almashinuv kursini belgilangan darajada saqlab turishdan iborat boʻladi. Bu oʻzgartirish ichki iqtisodiy siyosat maqsadlariga toʻgʻri kelish-kelmasligi e’tiborga olinmaydi. 32.3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingan valyuta kursi sharoitida monetar siyosat koʻproq ichki balans muammosi bilan aloqador boʻladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni koʻrib chiqamiz. Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar toʻplangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga boʻlgan barcha talablari soʻndirilgandan soʻng mamlakat ega boʻladigan aktivlar) va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xoʻjaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan boʻladi. Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zaxiralariga mos keladi. Bunday holatda aktivlar va passivlarning tengligi shartini M=Res +DS koʻrinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi ( bank tizimining majburiyati) valyuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yigʻindisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bogʻliq . Pul taklifining oʻzgarishini ΔM=ΔRes +ΔDS koʻrinishida tasvirlash mumkin. Bu yerda ΔRes toʻlov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. Tashqi balansni tiklash, oʻz navbatida valyuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valyuta rezervlarining koʻpayishi yoki kamayishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini koʻpaytiradi. Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida M endogen oʻzgaruvchi boʻlib, toʻlov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni almashinuv resursini pasaytirish yoki koʻtarish borasidagi harakatlarga) bogʻliq boʻladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish prognozlari tuzilayotganda pulga talab iqtisodiy oʻsish va inflyatsiyaning maqsadli (rejadagi) koʻrsatkichlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga bogʻlangan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlar toʻlov balansini tuzish prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq prinsipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor oʻrtasida taqsimlanadi. Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini oʻzgartirish uchun pul-kredit siyosatining uchala usuli ham qoʻllaniladi. Markaziy Bank toʻlov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta’sirini valyuta rezervlari oʻzgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (toʻlov balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida) rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi oʻzgarmasligini ta’minlaydigan darajada koʻpaytirishi mumkin. Ya’ni: M=↓Res +↑DS Bunda u ochiq bozordagi operatsiyalar yoki pul-kredit siyosatining boshqa vositalaridan foydalanadi. Ammo sterillash imkoniyatlari cheklangan. Agar toʻlov balansining taqchilligi uzoq vaqt saqlanib qolsa, uni bartaraf qilishga intilish valyuta rezervlarini tugab qolishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatda, mamlakat, almashinuv kursining pasayish tendensiyasini bartaraf qilish hamda pulning xorijga oqib ketishini tugatish uchun yoki qayd etilgan kursdan voz kechishi, yoki pul massasining qisqarishiga yoʻl qoʻyib berishga majbur boʻladi. Toʻlov balansining barqaror ijobiy qoldigʻi sharoitida rezervlar hajmi shunchalik koʻp boʻlishi mumkinki, ichki kredit nolga teng boʻlib qoladi. Bu esa amalda mumkin boʻlmagan holatdir (banklar ichki kreditlarni kamaytirmasligi, balki nobank sektoridan pul qarz olishi zarur boʻladi). Demak, hattoki sterillash ham pul massasini toʻlov balansi ta’siridan himoya qila olmaydi. Bu esa pul-kredit siyosatining ichki balansga ta’sirini keskin cheklab qoʻyadi. Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligi kapitalning mobilligiga toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliq. Davlat xarajatlarining koʻpayishi foiz stavkasining oʻsishini keltirib chiqaradi (fond bozorida qarzga mablagʻ olib, davlat xususiy sektor foydalanadigan pul massasini kamaytiradi). Bu esa oʻz navbatida xorijdan kapital oqib kelishini ragʻbatlantiradi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida davlat xarajatlarining koʻpayishi bilan bogʻliq savdo balansi taqchilligi kapital harakati schyotining musbat (ijobiy) qoldigʻi bilan amalda qoplanadi. Markaziy Bank esa yuzaga kelgan almashinuv kursining oʻsish tendensiyasini bartaraf qilish uchun xorijiy valyutani sotib olish va muomalaga milliy valyutani koʻp miqdorda chiqarishga, bu bilan esa pul taklifini oshirishga majbur boʻladi. Bu tadbir (davlat xarajatlarining oʻsishi bilan birgalikda) daromadlarning kengayishi uchun qoʻshimcha ragʻbat yaratadi. Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosati pul- kredit siyosatidan farqli ravishda daromad darajasiga, oʻz navbatida ichki muvozanatga muvaffaqiyatli ta’sir koʻrsata oladi. Taʼsir darajasi kapitalning mobilligi oʻsishi bilan ortib boradi. 32.4. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitidagi byudjet-soliq va pul-kredit siyosati qayd qilingan valyuta kursi sharoitidagiga nisbatan mutlaqo boshqacha natijalar beradi. Endi rollarni taqsimlash muammosini toʻgʻri hal qilish teskari koʻrinish oladi. Byudjet-soliq siyosati savdo, demak, toʻlov balansi uchun pul-kredit siyosatiga nisbatan katta ahamiyat kasb etadi. Aynan byudjet-soliq siyosatidan tashqi balansga erish uchun foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi. Ichki balansni ta’minlashda esa pul-kredit siyosatidan foydalanish birinchi planga chiqadi. Agar qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki pul siyosati almashinuv kursini quvvatlab turishni ham koʻzda tutgan boʻlsa, suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida u bunday vazifadan ozod qilinadi va ichki muammolarni hal qilish uchun samaraliroq ishlatilishi mumkin. Pul taklifini kengaytirish foiz stavkalarini pasaytiradi va xarajatlarning oshishiga olib keladi. Ma’lumki xarajatlarning ortishi importning oʻsishini ragʻbatlantiradi va savdo balansini yomonlashtiradi. Toʻlov balansining taqchilligi yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning mamlakatdan chiqib ketishi ham ta’sir koʻrsatadi. Lekin egiluvchan valyuta kursi sharoitida taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning oʻsishi va kapitalning oqib ketishi xorijiy valyutaga talab oshishiga olib keladi va milliy valyuta qadrsizlanadi. Bu qadrsizlanish mamlakat eksportchilarining raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi yaxshilanadi. Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga boʻlgan talabning oʻsishini anglatadi va pul massasining dastlabki oʻsishi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi. Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining oʻsishi orqali) va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda eksportning oʻsishi orqali) ta’sir koʻrsatadi. Kapitalning oqib ketishiga va oʻz navbatida milliy valyutaning qadrsizlanishi darajasiga ta’sir koʻrsatgani uchun ham kapitalning mobilligi muhim ahamiyatga egadir. Ammo, pul-kredit siyosati murakkab yetkazib berish mexanizmiga egaligi sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy ta’siri ishlab chiqarishni kengaytirishning ichki ragʻbatlari (foiz stavkasining pasayishi) orqali emas, balki koʻproq tashqi dunyo orqali roʻy beradi deb tasavvur qilish mumkin. Boshqacha aytganda, kapitalning chiqib ketishi va valyutaning qadrsizlanishi sharoitida mamlakat mahsulotlariga talabning oʻsishi uning eksportiga talabning oshishi hisobiga roʻy beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki balansga ijobiy ta’siri oʻziga xos xususiyatga ega. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligini baholash yanada murakkabroqdir. Ma’lumki, davlat xarajatlarining ortishi ichki va tashqi muvozanatga ikki yoʻnalishda: daromad orqali va foiz stavkasi orqali ta’sir koʻrsatadi. Daromadlarning ortishi (multiplikator samarasi orqali) importni koʻpaytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valyutaning kursini pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan qarzlarini koʻpaytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz stavkalarining ortishiga olib keladi. Yuqoriroq foiz stavkalari esa xorijdan kapital oqib kelishini ragʻbatlantiradi. Bu esa milliy valyuta kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija esa kapitalning mobilligi darajasiga bogʻliq boʻladi. Kapitalning past mobilligi sharoitida byudjet ekspansiyasi daromad orqali koʻproq ta’sir koʻrsatadi. Kapitalning uncha koʻp boʻlmagan miqdorda oqib kelishi savdo balansining taqchilligini qoplay olmaydi va oqibatda valyuta kursi pasayadi. Milliy valyutaning arzonlashishi eksportning oʻsishi uchun qulay sharoit yaratadi va toʻlov balansining taqchilligini bartaraf qilish imkonini beradi. Eksportning ortishi, shuningdek, byudjet ekspansiyasining ichki ishlab chiqarishga ijobiy ta’sirini toʻldiradi. Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital schyotining toʻlov balansi va valyuta kursiga ta’siri kuchaya boradi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida uning oqib kelishi sababli roʻy bergan valyuta kursining koʻtarilishi tendensiyasi ustunlik qiladi. Bu eksportning qisqarishiga va savdo balansi taqchilligining ortishiga olib keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib kelishi bu taqchillikni qoplash va toʻlov balansini muvozanatlashtirish imkonini beradi. Ammo byudjet ekspansiyasining ishlab chiqarish hajmiga yakuniy ta’siri deyarli nolga teng boʻladi. Bunga kuchli siqib chiqarish samarasi mavjudligi, ya’ni xususiy investitsiyalarni foiz stavkasining oshishi orqali va eksportni almashinuv kursining oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab boʻladi. Shunday qilib, pul siyosatining ichki daromadga aniq ijobiy ta’siridan farqli ravishda byudjet-soliq siyosati kapitalning past mobilligi sharoitidagina samarali boʻladi. Xulosa yasab, pul va byudjet-soliq siyosatining, tashqi balansni saqlab turgan holda ishlab chiqarish hajmiga ta’sir koʻrsatishi nuqtayi nazaridan, nisbiy samaradorligini baholashimiz mumkin. Ma’lumki, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki monetar siyosat amalda “falajlangan” boʻladi va faqat byudjet-soliq siyosatigina samara beradi va bu samara kapitalning mobilligi ortishi bilan koʻpayib boradi. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish hajmiga, shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday boʻlishidan qat’iy nazar pul-kredit siyosati ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Nazarot savollar 1. Ochiq iqtisodiyot deganda nimani tushunasiz? 2. Kichik va katta ochiq iqtisodiyotning mohiyati va farqlarini tushuntirib bering. 3. Tashqi muvozanat atamasini izohlab bering. 4. Mandell-Flemingning ochiq iqtisodiyot modelini tavsiflab bering. 5. Yalpi daromad, almashinuv kursi va joriy operatsiyalar balansi saloqlar oshganda qanday oʻzgarishini Mandell-Flemingning ochiq iqtisodiyot modelidan foydalangan holda tushuntirib bering. 6. Nima sababdan qayd qilingan valyuta kursi sharoitida pul-kredit siyosati ichki balansni ta’minlashda samara bermaydi? 7. Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining ichki muvozanatni ta’minlashdagi samaradorligini izohlab bering. 8. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida pul-kredit siyosati qanday maqsadlar uchun qoʻllanilganda yuqori samara beradi va nima sababdan? 9. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining tashqi muvozanatni ta’minlashga ta’siri mexanizmini tushuntirib bering. Kapital mobilligining qayd qilingan valyuta kursi sharoitida iqtisodiy siyosat samaradorligiga ta’sirini izohlab bering.