OCHIQ IQTISODIYOTDA MENDELL-FLEMING MODELI
32.1.Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning koʻrinishlari.
32.2. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli
32.3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat
32.4. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat
Bundan oldingi mavzularda koʻrdikki, dunyoning hech bir mamlakati tashqi
iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli toʻliq
makroiqtisodiy model oʻzida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga oshirilayotgan
operatsiyalarni mujassam etishi lozim.
Toʻliq makroiqtisodiy model-ochiq iqtisodiyot modelidir.
Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u:
a) mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir qismini
eksport va import qilishini;
b) mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi.
Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar
ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga: iste’mol, investitsiya
va davlat xarajatlariga boʻlinsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulotning
sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga
xarajatlarga toʻrtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va
xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va
xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham kiritiladi.
Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot oʻzaro farqlanadi.
Kichik ochiq iqtisodiyot – katta boʻlmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq
iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini oʻz ichiga
oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga
amalda ta’sir
koʻrsata
olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamgʻarmalari va
investitsiyalari-jahon jamgʻarmalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil
etganligi sababli jahon moliyaviy bozorlaridagi shart-sharoitlarga koʻra belgilangan jahon
foiz stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) koʻrsatkich sifatida qabul
qilinadi.
Katta ochiq iqtisodiyot – koʻlami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning
ichida roʻy berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir.
Katta ochiq iqtisodiyot - jahon jamgʻarmalari va investitsiyalarining katta qismiga
egalik qilayotgan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya, Rossiya va
boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta’sir koʻrsata oladi.
Ochiq iqtisodiyotning asosiy koʻrsatkichlari quyidagilardir:
a) YaIMdagi tashqi savdo kvotasi;
b) ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushi;
g) iste’mol tarkibidagi importning ulushi;
d) investitsiyalar hajmidan xorijiy investitsiyalarning ulushi.
Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga yoki
hukumatning siyosiy liniyasiga bogʻliq boʻladi. Masalan, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti
nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bogʻlangan. AQSh iqtisodiyoti
esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi uchun hal etuvchi rol
oʻynamaydi.
Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valyutadan foydalanishni koʻzda
tutadi. U toʻlov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital harakati
balansida oʻz aksini topadi.
32.2. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli
Ichki muvozanat – inflyatsiya jarayonlari mavjud boʻlmagan ( yoki uning barqaror
past darajasidagi) toʻliq bandlik sharoitida talab va taklifning balanslashganligidir.
Qisqa muddatli davrda ichki muvozanat muammosi, birinchi navbatda, byudjet-
soliq va pul-kredit siyosati vositasida yalpi talabni tartibga solish orqali ta’minlanadi.
Tashqi muvozanat qayd qilingan, yoki suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida
toʻlov balansining nolga teng qoldigʻini ta’minlab turilishni anglatadi. Alohida holatlarda
bu muammo ikki oʻzaro mustaqil qismga boʻlinadi:
a) joriy operatsiyalar balansining belgilangan holatini ta’minlab turish;
b) valyuta zaxiralarining aniq belgilangan miqdorini saqlab turish.
Tashqi va ichki muvozanatni ta’minlab turish usullari bir xil: byudjet-soliq va pul-
kredit siyosati. Ayrim hollarda mustaqil usul sifatida almashinuv kursi siyosati ham
ajratib koʻrsatiladi.
Tashqi muvozanatni ta’minlash kapital harakatining mobilligi (mamlakatlararo
kapital quyilishi jarayonining ichki foiz stavkasining jahon foiz stavkasiga nisbatan
oʻzgarishiga javoban keskinlashuvi) sababli murakkablashadi.
Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash muammosi tovar, pul va valyuta
bozorlarining amal qilishiga taalluqlidir.
Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash makroiqtisodiy tartibga solishning muhim
muammosi sifatida yuzaga chiqadi, chunki u ichki va tashqi oʻzgaruvchilarning bir-biriga
oʻzaro ta’sirini va qayta ta’sirini koʻzda tutishni talab etadi.
Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mandell-Fleming modeliga asoslangan
holda amalga oshiriladi. Bu model qisqa muddatda iqtisodiyotni muvozanatlashtirishni
ifodalaydi va kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modelining modifikatsiya qilingan
shakli hisoblanadi. Ikkala model ham baholarning oʻzgarmasligini nazarda tutadi va yalpi
talab hajmining oʻzgarishi sabablarini tushuntiradi. Ular oʻrtasidagi asosiy farq shundaki,
IS-LM modeli-yopiq iqtisodiyot modeli, Mandell-Fleming modeli esa ochiq iqtisodiyot
modeli ekanligidadir.
Ichki va tashqi muvozanat muammosi, koʻpincha, IS-LM modelining modifikatsiya
qilingan shakli vositasida, unga uchinchi- VV egri chizigʻi qoʻshilib tahlil qilinadi. VV
egri chizigʻi toʻlov balansining muvozanatli darajasini tasvirlaydi. Model ham qayd
qilingan, ham erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimlari uchun va kapital mobilligining
turli darajalariga moslab tuziladi.
Bir vaqtning oʻzida ichki va tashqi muvozanatga erishish muammosini quyidagi
yondashuv asosida koʻrib chiqamiz (20.1. chizma).
R
Ortiqchalik
(BP>0) B
C
E A
B Taqchillik (BP<0)
32.1-chizma.Tashqi muvozanatga erishish mexanizmi
32.1-chizmada koordinata oʻqlarida ichki va tashqi muvozanatga erishishni
ta’minlashni koʻzda tutuvchi siyosatning ikki instrumenti- davlat xarajatlari darajasi (G)
va foiz stavkasi ( R) berilgan.
VV egri chizigʻi davlat xarajatlari (G) va foiz stavkasi (R)ning tashqi balans
(BP=0)ni ta’minlovchi turli kombinatsiyalarini aks ettiradi.
VV egri chizigʻi ijobiy egilishga ega boʻlib, bu quyidagilar bilan izohlanadi:
Aytaylik, E nuqtasida ichki va tashqi muvozanat ta’minlangan boʻlsin. Davlat
xarajatlari E nuqtadan S nuqtaga qadar oʻsishi daromadlar va importning oshishini
keltirib chiqaradi. Natijada savdo balansi taqchilligi (BP<0) roʻy beradi.
Toʻlov balansining taqchilligini bartaraf etish uchun davlat cheklovchi pul-kredit
siyosati vositasida kapital harakati balansining ijobiy qoldigʻini ta’minlash choralarini
koʻradi. Masalan, foiz stavkasining oshirilishi mamlakatga kapital harakati balansining
(joriy operatsiyalar balansining manfiy qoldigʻini qoplaydigan hajmdagi) ijobiy
qoldigʻini ta’minlashga yetarli hajmda xorijiy kapitalning oqib kelishini ragʻbatlantiradi.
Natijada toʻlov balansi qoldigʻi (VV egri chizigʻining S nuqtasida) 0ga tenglashadi.
Aynan tashqi balansga erishish maqsadida G va R oʻzgarishlarining ana shunday
kombinatsiyasi mavjudligi VV egri chizigʻining ijobiy egilishini aks ettiradi.
VV egri chizigʻidan pastda va oʻngda joylashgan nuqtalar toʻlov balansi
taqchilligini aks ettiradi. VV egri chizigʻidan yuqorida va chapda joylashgan har qanday
nuqta toʻlov balansining, qat’iy byudjet-soliq va pul-kredit siyosati bilan ta’minlanadigan
ijobiy (musbat) qoldigʻini aks ettiradi.
Toʻliq bandlilik, potensial ishlab chiqarish hajmi va inflyatsiya jarayonlarining
mavjud emasligi bilan xarakterlanadigan ichki muvozanatni 32.2-chizma koʻrinishida
tasvirlash mumkin.
R Y
D B
L
C
E A
B Y G
32.2-chizma. Ichki muvozanatga erishish mexanizmi.
Aytaylik E nuqtada ham ichki, ham tashqi muvozanat ta’minlansin. Agar davlat
xarajatlari G oʻssa, daromad multiplikativ samara bilan E dan A ga qadar koʻpayadi.
Daromad muvozanat (E) nuqtasidan ortiqcha talab holatiga (A) oʻsishi natijasida ortiqcha
daromad inflyatsion bosimni yuzaga keltiradi. Ichki muvozanatni tiklash uchun talabni
kamaytirish maqsadida foiz stavkasi R ni koʻtarish orqali pul massasini kamaytirish talab
etiladi. 32.2-chizmada bu holat A nuqtadan D nuqtaga qadar siljishi koʻrinishida aks
etadi. Bu nuqtada daromad resurslarning toʻliq bandliligiga mos keladi, ichki muvozanat
esa tiklanadi. Oʻz navbatida, G va R ning ichki muvozanatni ta’minlovchi
kombinatsiyalari ijobiy egilishga ega YY egri chizigʻini yuzaga keltiradi.
YY egri chizigʻidan oʻngda va quyida joylashgan nuqtalar ortiqcha talabni aks
ettiradi. YY egri chiziqdan chapda va yuqorida joylashgan nuqtalar ortiqcha taklifni aks
ettiradi. Bu nuqtalarda talab kamayadi va foiz stavkasi oʻsadi.
32.2-chizmadan koʻrinib turibdiki, VV egri chizigʻi YY egri chizigʻiga nisbatan
yotiqroq. VV egri chizigʻining tikligi kapital mobilligi bilan belgilanadi. Kapital
qanchalik harakatchan boʻlsa joriy operatsiyalar schyotinng taqchilligini moliyalashtirish
uchun zarur boʻlgan kapitalning oqib kelishini ragʻbatlantiruvchi foiz stavkasi R
shunchalik kam miqdorga oʻsadi. Bunda VV egri chizigʻi yotiqroq boʻladi.
Kapital kamroq harakatchanligi sharoitida VV egri chizigʻi tikroq koʻrinishni oladi.
Ammo kapitalning nisbatan kamroq mobilligi sharoitida ham VV egri chizigʻi YY egri
chizigʻidan koʻra tikroq boʻlmaydi. VV egri chizigʻining tikligi kapitalning mobilligi 0 ga
teng boʻlgan sharoitda YY egri chizigʻi tikligiga tenglashadi. Boshqa barcha holatlarda
YY egri chizigʻi VV egri chizigʻiga nisbatan tik boʻladi.
Shunday qilib fiskal va monetar siyosatni qoʻshib olib borish ichki va tashqi
muvozanatni ta’minlash imkonini beradi. Navbatdagi muammo – fiskal va monetar
siyosatning ichki va tashqi muvozanatga ta’siri darajasini aniqlashdir. Bu nazariy
masalani yechishga Robert Mandell va Markus Fleming urinib koʻrishgan.
Mandell-Fleming modeli kichik ochiq iqtisodiyot modeli boʻlib qayd qilingan va
suzib yuruvchi valyuta kurslari sharoitida iqtisodiy siyosatning turli koʻrinishlarini
amalga oshirish natijalarini baholash maqsadida qoʻllaniladi.
Mandell-Fleming modeli milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi hissasi kichik va
shu sababli uni rivojlantirishning asosiy parametrlari jahon bozori tomonidan, ya’ni
tashqaridan belgilab beriladi degan shartga asoslanadi.
Bu model XX asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan boʻlib baholarning
barqarorligini koʻzda tutadi va yalpi daromadning tebranishlari sabablarini tushuntirib
beradi.
Bu modelga koʻra iqtisodiyotning amal qilishi valyutalarning almashinuv kursi
tizimiga bogʻliq.
Mandell-Fleming modeli uchta tenglamani oʻz ichiga oladi:
1)
Y+C(Y-T)+I(r)+G+Xn(e), IS;
2)
M/P=L(r,Y),LM;
3)
r = r*.
Birinchi tenglama – tovar bozorini, ikkinchi tenglama – pul bozorini, uchinchi
tenglama esa ichki foiz stavkasi (r) jahon foiz stavkasi ( r*) darajasi bilan belgilanishini
anglatadi.
Modelda uchta endogen oʻzgaruvchilar: Y, r va e mavjud.
R LM
r = r*
IS(e)
Y
32.3-chizma. Mandell-Flemingning Y-r modeli
Modelni tasvirlash uchun ikkita grafik tuzish taklif etiladi. Har bir grafikda
oʻzgaruvchi miqdorlardan bittasi konstanta deb olinadi va tahlil ikki oʻzgaruvchining
aloqadorligi boʻyicha oʻtkaziladi. Mandell-Flemingning Y-r modeli 32.3-chizmada
tasvirlangan. Cxizmadan koʻrinib turibdiki IS egri chizigʻi quyiga, LM egri chizigʻi esa
yuqoriga yoʻnalgan. Gorizontal liniya jahon foiz stavkasini ifodalaydi.
Grafik ikki xususiyatga ega.
1. IS egri chizigʻining holati almashinuv kursining darajasiga bogʻliq. Almashinuv
kursining koʻtarilishi egri chiziqni chapga siljitadi.
2. Barcha uch egri chiziq bir nuqtada kesishadi.
Lekin bu uch egri chiziq bir nuqtada kesishmaydi deb tasavvur qilish
mumkin(32.4-chizma).
a) b)
LM LM
R
R
Ichki foiz
stavkasi Jahon foiz
stavkasi
r=r* r= r*
Jahon foiz stavkasi IS(e) Ichki foiz
Y stavkasi S(e) Y
Daromad, ishlab chiqarish Daromad, ishlab chiqarish
32.4- chizma. Mandell-Flemingning Y-r modelida muvozanatga erishish mexanizmi
Bunday vaziyatda ikki variant yuzaga keladi:
1.Almashinuv kursi juda past boʻlganligi sababli IS va LM egri chiziqlari jahon foiz
stavkasidan yuqorida kesishadi (32.4a-chizma). Bunday vaziyat chet ellik investorlarni
mazkur
mamlakat
iqtisodiyotiga
kapital
kiritishga
ragʻbatlantiradi.
Natijada
mamlakatning valyutasi kursi koʻtariladi va IS egri chizigʻi pastga siljiydi.
2. IS va LM egri chiziqlari ichki foiz stavkasi jahon foiz stavkasidan past boʻlgan
nuqtada kesishadi (32.4b-chizma). Bunday vaziyatda mazkur mamlakat investorlari
kapitallarini xorijga olib chiqib ketishdan manfaatdor boʻlishadi. Natijada milliy
valyutaning almashinuv kursi pasayadi va IS egri chizigʻi yuqoriga siljiydi.
Shunday qilib muvozanat LM egri chizigʻining gorizontal liniya bilan kesishish
nuqtasida jahon foiz stavkasi darajasida oʻrnatiladi.
Mandell-Flemingning Y-e modeli 32.5. va 32.6-chizmalarda tasvirlangan.
32.5-chizmada vertikal oʻqda almashinuv kursining turli darajalari, gorizontal oʻqda
esa daromadning miqdorlari tasvirlangan. Foiz stavkasi oʻzgarmas va jahon foiz
stavkasiga teng deb tasavvur qilinadi. Bunday vaziyatda grafikda ikki tenglama
tasvirlanadi:
1) Y=C(Y-T)+I(r*) +G+Xn(e), IS;
2) M/P= L(r*,Y), LM*.
Iqtisodiyotda muvozanat IS va LM egri chiziqlarining kesishish nuqtasida
ta’minlanadi. Bu kesishish nuqtasi almashinuv kursi va daromadning darajalarini aks
ettiradi.
Grafikda tovar bozoridagi (IS*) va pul bozoridagi (LM*) muvozanat tasvirlangan.
Jahon foiz stavkasi belgilab berilgan sharoitda LM* tenglamasi yalpi daromadni
almashinuv kursiga bogʻliq boʻlmagan holda qayd etadi.
e LM*
IS*
Muvozanatli almashi-
nuv kursi
e*
Daromadning muvozanatli
Daromad, ishlab chiqarish darajasi
32.5-chizma. Mandell-Flemingning Y-e modeli
e LM
r = r*
Y
Daromad, ishlab chiqarish
32.6-chizma. Mandell-Flemingning Y-e modeli
32.6-chizmada LM egri chizigʻi gorizontal liniya bilan belgilangan jahon foiz
stavkasi r* ga teng boʻlgan holatda aks ettirilgan. Bu egri chiziqlar birgalikda almashinuv
kursiga bogʻliq boʻlmagan daromad darajasini aniqlab beradi.
32.7-chizmada LM* egri chizigʻi qanday qilib vertikal liniya koʻrinishini olishi aks
ettirilgan.
e LM*
Y
Daromad, ishlab chiqarish
32.7-chizma. LM* egri chizigʻining vertikal liniya koʻrinishi.
Y-e modeli almashinuv kursi darajasi iqtisodiy siyosatga qanday ta’sir etishini
koʻrsatadi.
Mandell-Fleming modelini tahlil qilish kichik ochiq iqtisodiyotda davlatning har
qanday iqtisodiy siyosati natijasi qayd qilingan va suzib yuruvchi valyuta kursiga bogʻliq
degan xulosaga olib keladi. Masalan, suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida daromadga
faqat pul-kredit siyosati ta’sir koʻrsatadi. Ayni paytda ragʻbatlantiruvchi byudjet-soliq
siyosatining ta’siri, valyuta kursining koʻtarilishi sababli, nolga teng boʻladi.
Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida daromadga faqat byudjet-soliq siyosati ta’sir
koʻrsatadi. Bunday sharoitda pul-kredit siyosati daromadlarga deyarli ta’sir koʻrsatmaydi,
chunki Markaziy Bankning pul taklifini oʻzgartirishdan maqsadi almashinuv kursini
belgilangan darajada saqlab turishdan iborat boʻladi.
Bu oʻzgartirish ichki iqtisodiy siyosat maqsadlariga toʻgʻri kelish-kelmasligi
e’tiborga olinmaydi.
32.3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingan valyuta kursi sharoitida monetar
siyosat koʻproq ichki balans muammosi bilan aloqador boʻladi. Keltirilgan fikrlarni
izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni koʻrib chiqamiz.
Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va
passivlar toʻplangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va
depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining
barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy
aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga boʻlgan barcha talablari
soʻndirilgandan soʻng mamlakat ega boʻladigan aktivlar) va sof ichki aktivlar (yoki
hukumatga, firmalarga va uy xoʻjaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan boʻladi.
Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zaxiralariga mos keladi. Bunday holatda
aktivlar va passivlarning tengligi shartini M=Res +DS koʻrinishida yozishimiz mumkin.
