Ochiq iqtisodiyotda Mendell-Fleming modeli Reja: 1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari. 2. Mandell-Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli. 3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat. 4. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat. Tayanch iboralar: ochiq iqtisodiyot, ochiq iqtisodiyot ko‘rinishlari, ochiq iqtisodiyot modeli, ichki muvozanat, tashqi suvozanat, qayd etilgan valyuta kursi, suzib yuruvchi valyuta kursi. 1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari To‘liq makroiqtisodiy model – ochiq iqtisodiyot modelidir. Ochiq iqtisodiyot – shunday iqtisodiyotki, u: a) mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir qismini eksport va import qilishini; b) mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi. Kichik ochiq iqtisodiyot – katta bo‘lmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini o‘z ichiga oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga amalda ta’sir ko‘rsata olmaydi Katta ochiq iqtisodiyot – ko‘lami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning ichida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir. Katta ochiq iqtisodiyot - jahon jamg‘armalari va investitsiyalarining katta qismiga egalik qilayotan yirik mamlakat (AQSH, XXR, Germaniya, YAponiya, Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta’sir ko‘rsata oladi. Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga yoki hukumatning siyosiy liniyasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bog‘langan. AQSH iqtisodiyoti esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi uchun hal etuvchi rol o‘ynamaydi. Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valyutadan foydalanishni ko‘zda tutadi. U to‘lov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital harakati balansida o‘z aksini topadi. 2. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli Ichki muvozanat - inflyasiya jarayonlari mavjud bo‘lmagan ( yoki uning barqaror past darajasidagi) to‘liq bandlik sharoitida talab va taklifning balanslashganligidir. Qisqa muddatli davrda ichki muvozanat muammosi, birinchi navbatda, byudjet- soliq va pul-kredit siyosati vositasida yalpi talabni tartibga solish orqali ta’minlanadi. Tashqi muvozanat qayd qilingan, yoki suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida to‘lov balansining nolga teng qoldig‘ini ta’minlab turilishni anglatadi Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash muammosi tovar, pul va valyuta bozorlarining amal qilishiga ta’luqlidir. Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mandell-Fleming modeliga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu model qisqa muddatda iqtisodiyotni muvozanatlashtirishni ifodalaydi va kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modelining modifikatsiya qilingan shakli hisoblanadi. Mandell-Fleming modeli kichik ochiq iqtisodiyot modeli bo‘lib qayd qilingan va suzib yuruvchi valyuta kurslari sharoitida iqtisodiy siyosatning turldi ko‘rinishlarini amalga oshirish natijalarini baholash maqsadida qo‘llaniladi. Mandell-Fleming modeli milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi hissasi kichik va shu sababli uni rivojlantirishning asosiy parametrlari jahon bozori tomonidan, ya’ni tashqaridan belgilab beriladi degan shartga asoslanadi. Bu model XX asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan bo‘lib baholarning barqarorligini ko‘zda tutadi va yalpi daromadning tebranishlari sabablarini tushuntirib beradi. Bu modelga ko‘ra iqtisodiyotning amal qilishi valyutalarning almashinuv kursi tizimiga bog‘liq.. Mandell-Fleming modeli uchta tenglamani o‘z ichiga oladi: 1) Y+C(Y-T)+I(r)+G+Xn(e), IS; 2) M/P=L(r,Y),LM; 3) r = r* Modelni tasvirlash uchun ikkita grafik tuzish taklif etiladi. Birinchi grafik Mandell-Flemingning Y-r modelini, ikkinchi grafik esa Y-e modelini aks ettiradi. Har bir grafikda o‘zgaruvchi miqdorlardan bittasi konstanta deb olinadi va tahlil ikki o‘zgaruvchining aloqadorligi bo‘yicha o‘tkaziladi. Mandell-Flemingning Y-r modelitasvirlangan grafik ikki xususiyatga ega. 1. IS egri chizig‘ining holati almashinuv kursining darajasiga bog‘liq. Almashinuv kursining ko‘tarilishi egri chiziqni chapga siljitadi. 2. Barcha uch egri chiziq bir nuqtada kesishadi. Bunday vaziyatda ikki variant yuzaga keladi: 1. Almashinuv kursi juda past bo‘lganligi sababli IS va LM egri chiziqlari jahon foiz stavkasidan yuqorida kesishadi. Bunday vaziyat chet ellik investorlarni mazkur mamlakat iqtisodiyotiga kapital kiritishga rag‘batlantiradi. Natijada mamlakatning valyutasi kursi ko‘tariladi va IS egri chizig‘i pastga siljiydi. 2. IS va LM egri chiziqlari ichki foiz stavkasi jahon foiz stavkasidan past bo‘lgan nuqtada kesishadi. Bunday vaziyatda mazkur mamlakat investorlari kapitallarini xorijga olib chiqib ketishdan manfaatdor bo‘lishadi. Natijada milliy valyutaning almashinuv kursi pasayadi va IS egri chizig‘i yuqoriga siljiydi. SHunday qilib muvozanat LM egri chizig‘ining gorizontal liniya bilan kesishish nuqtasida jahon foiz stavkasi darajasida o‘rnatiladi. Mandell-Flemingning Y-e modeli tasvirlangan grafikdaa ikki tnglama tasvirlanadi: 1) Y=C(Y-T)+I(r*) +G+Xn(e), IS; 2) M/P= L(r*,Y), LM*. Iqtisodiyotda muvozanat IS va LM egri chiziqlarining kesishish nuqtasida ta’minlanadi. Bu kesishish nuqtasi almashinuv kursi va daromadning darajalarini aks ettiradi. Grafikda tovar bozoridagi (IS*) va pul bozoridagi (LM*) muvozanat tasvirlangan. Jahon foiz stavkasi belgilab berilgan sharoitda LM* tenglamasi yalpi daromadni almashinuv kursiga bog‘liq bo‘lmagan holda qayd etadi. 3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat Qayd qilingapn valyuta kursi sharaoitida monetar siyosat ko‘proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo‘ladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko‘rib chiqamiz. Mamlakat banklaridagi aktivlar va pasivlarning tengligi shartini M=Res+DS ko‘rinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi (bank tizimining majburiyati) valyuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yig‘indisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bog‘liq. Pul taklifining o‘zgarishini ΔM=ΔRes +ΔDS ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Bu erda ΔRes to‘lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. Tashqi balansni tiklash, o‘z navbatida valyuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valyuta rezervlarining ko‘payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko‘paytiradi. Markaziy Bank to‘lov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta’sirini valyuta rezervlari o‘zgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (to‘lov balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida) rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi o‘zgarmasligini ta’minlaydigan darajada ko‘paytirishi mumkin. YA’ni: M=↓Res +↑DS Bunda u ochiq bozordagi operatsiyalar yoki pul-kredit siyosatining boshqa vositalaridan foydalanadi. Ammo sterillash imkoniyatlari cheklangan. Agar to‘lov balansining taqchilligi uzoq vaqt saqlanib qolsa, uni bartaraf qilishga intilish valyuta rezervlarini tugab qolishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatda, mamlakat, almashinuv kursining pasayish tendensiyasini bartaraf qilish hamda pulning xorijga oqib ketishini tugatish uchun yoki qayd etilgan kursdan voz kechishi, yoki pul massasining qisqarishiga yo‘l qo‘yib berishga majbur bo‘ladi. Demak, hattoki sterillash ham pul masssasini to‘lov balansi ta’siridan himoya qila olmaydi. Bu esa pul-kredit siyosatining ichki balansga ta’sirini keskin cheklab qo‘yadi. Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligi kapitalning mobilligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Davlat xarajatlarining ko‘payishi foiz stavkasining o‘sishini keltirib chiqaradi (fond bozorida qarzga mablag‘ olib, davlat xususiy sektor foydalanadigan pul massasini kamaytiradi). Bu esa o‘z navbatida xorijdan kapital oqib kelishini rag‘batlantirapdi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida davlat xarajatlarining ko‘payishi bilan bog‘liq savdo balansi taqchilligi kapital harakati schyotining musbat (ijobiy) qoldig‘i bilan amalda qoplanadi. Markaziy Bank esa yuzaga kelgan almashinuv kursining o‘sish tendensiyasini bartaraf qilish uchun xorijiy valyutani sotib olish va muomalaga milliy valyutani ko‘p miqdorda chiqarishga, bu bilan esa pul taklifini oshirishga majbur bo‘ladi. Bu tadbir (davlat xarajatlarining o‘sishi bilan birgalikda) daromadlarning kengayishi uchun qo‘shimcha rag‘bat yaratadi. SHunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosati pul- kredit siyosatidan farqli ravishda daromad darajasiga, o‘z navbatida ichki muvozanatga muvaffaqiyatli ta’sir ko‘rsata oldadi. Tasir darajasi kapitalning mobilligi o‘sishi bilan ortib boradi. 4. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitidagi byudjet-soliq siyosati savdo, demak, to‘lov balansi uchun pul-kredit siyosatiga nisbatan katta ahamiyat kasb etadi. Aynan byudjet-soliq siyosatidan tashqi balansga erish uchun foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ichki balansni ta’minlashda esa pul-kredit siyosatidan foydalanish birinchi planga chiqadi. Pul taklifini kengaytirish foiz stavkalarini pasaytiradi va xarajatlarning oshishiga olib keladi. Ma’lumki xarajatlarning ortishi importning o‘sishini rag‘batlantiradi va savdo balansini yomonlashtiradi. To‘lov balansining taqchilligi yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning mamlakatdan chiqib ketishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Lekin egiluvchan valyuta kursi sharoitida taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning o‘sishi va kapitalning oqib ketishi xorijiy valyutaga talab oshishiga olib keladi va milliy valyuta qadrsizlanadi. Bu qadrsizlanish mamlakat eksportchilarining raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi yaxshilanadi. Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga bo‘lgan talabning o‘sishini anglatadi va pul massasining dastlabki o‘sishi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi. Demak, pul-kredit siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining o‘sishi orqali) va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda eksportning o‘sishi orqali) ta’sir ko‘rsatadi. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida davlat xarajatlarining ortishi ichki va tashqi muvozanatga ikki yo‘nalishda: daromad orqali va foiz stavkasi orqali ta’sir ko‘rsatadi. Daromadlarning ortishi (multiplikator samarasi orqali) importni ko‘paytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valyutaning kursini pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan qarzlarini ko‘paytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz stavkalarining ortishiga olib keladi. Yaqoriroq foiz stavkalari esa xorijdan kapital oqib kelishini rag‘batlantiradi. Bu esa milliy valyuta kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija esa kapitalning mobilligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Kapitalning past mobiligi sharoitida byudjet ekspansiyasi daromad orqali ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Kapitalning uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda oqib kelishi savdo balansining taqchilligini qoplay olmaydi va oqibatda valyuta kursi pasayadi. Sрunday qilib, pul siyosatining ichki daromadga aniq ijobiy ta’siridan farqli ravishda byudjet-soliq siyosati kapitalning past mobilligi sharoitidagina samarali bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, pul va byudjet–soliq siyosatining, tashqi balansni saqlab turgan holda ishlab chiqarish hajmiga ta’sir ko‘rsatishi nuqtai nazaridan, nisbiy samaradorligini baholashimiz mumkin. Ma’lumki, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki monetar siyosat amalda “falajlangan” bo‘ladi va faqat byudjet-soliq siyosatigina samara beradi. Va bu samara kapitalning mobilligi ortishi bilan ko‘payib boradi. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish hajmiga, shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar pul-kredit siyosati ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.