ODAM EVOLYUTSIYASI REJA: 1. Inson paydo bo‘lishi haqidagi nazariyalar. 2. Eng qadimgi odamlar yashagan hududlar. 3. Hozirgi qiyofadagi odamning shakllanishi. 1 TAYANCH SO‘ZLAR Antropologiya, antropogenez, paleoantropologiya, avstrolopitek, neandertal, sinantrop, fergantrop, homo hobilis, homo sapiens, Pitekantropus erektus, kromanion, Charlz Darvin, Odamning kelib chiqishi va rivojlanishi masalasi bilan antropologiya fani shug’ullanadi. Antropologiya uch asosiy bo’limga bo’lib o’rganiladi: 1) morfologiya; 2) antropogeniya yoki antropogenez; 3) irqshunoslik yoki etnikantropologiya. Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab o’zgarishini o’rganadi; antropogeniya (antropogenez) odam jismoniy qiyofasining shakllanishi, mehnat faoliyati, tili, shuningdek jamiyatning dastlabki rivojlanishi jarayonini o’rganadi; irqshunoslik irqlarning sinfiy tasnifi, irqlarning geografik jihatdan tarqalganligi, irqlarning shakllanish tarixi bilan shug’ullanadi. Paleoantropologiya qadimgi odam qoldiqlarini o’rganib, muayyan davrdagi odam-larning faziologik tiplari haqida tasavvur hosil qilishda, mazkur fiziologik tiplarning o’rgarishida turli ijtimoiy va tabiiy sharoitlarning ta’siri masalalariga oydinlik kiritadi. Umuman olganda, bugungi kunda olimlar odamning paydo bo’lishini ilk paleolit davridan boshlab, so’nggi paleolitga kelib odamning antropologik va tarixiy rivojlanishi nihoyasiga yetib, zamonaviy qiyofadagi odamning (Homo Sapiens) qaror topishi bilan tugagan. Odamning paydo bo’lishi tarixiga qiziqish qadimdan, antik davrdan boshlanganligini ko’rish mumkin. Aristotel mazkur masalani yechishga harakat qilgan olimlardan biridir. Aynan “antropologiya” atamasini ham Aristotel ilk marta odamning kelib chiqishini o’rganuvchi fanga nisbatan ishlatgan. 2 XVIII asrdan boshlab odamning kelib chiqishi masalalarga qiziqish orta borgan. Fransuz tabiatshunos olimi Jorj Lui Leklerk Byuffon (1707-1788) inson bilan hayvonot olami o’rtasida qandaydir o’tib bo’lmas to’siq borligini taxmin qilgan.1735 yilda shved tabiatshunos olimi Karl Linney (1707-1778) o’simlik va hayvonot olamini sistemasini tuzgan va insonni “Birinchi qator” ga qo’ygan. 1758 yilda u o’z sistemasiga o’zgartirish qilib, unga primatlar guruhini – Ordo primates (ya‘ni birinchi yoki boshlang’ich ma‘nosida) kiritib, ularni to’rt qismga bo’ladi: 1) Homo – odam; 2) Simia – maymun; 3) Lemur – lemur (primatlar guruhiga kirivchi chala maymunlar oilasi); 4) Vespurtilio – ko’rshapalak. Homo guruhini u yana ikki guruhga bo’ladi: 1) sapiens – “kunduzgi odam” o’zining “joyiga nisbatan” madaniyati bilan ajralib turgan. 2) Troglodytes (troglodit) – “kechki odam”, “o’rmon odami”, “Orangutan”. Shu tariqa ilk marta hayvonot olamida odam o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, “Homo sapiens” (aql-idrokli odam) atamasi paydo bo’lib, bugungi kunda ham fanda ilmiy termin sifatida ishlatib kelinmoqda. 3 Karl Linneydanda aniq isbotni fransuz olimi Jan Batist Lamark (1744-1829) bergan. Uning fikriga ko’ra, o’ta rivojlangan maymunning bir turi o’sha davrda qandaydir tabiiy ta‘sir ostida daraxtda yashash qobiliyatini yo’qotib, ikki oyoqda tik yura boshlagan. Ular o’zlari uchun yemish izlab tanlagan holda oziqlanishgan. Biroq uning bu fikri o’sha davrda o’z tasdig’ini topmaydi. 4 Evolyutsion nazariyaning tan olinishi Charlz Darvin (1809-1882) nomi bilan bog’liqdir. 1859 yilda Darvin o’zining “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi” asarida antropogenez jarayoni haqida fikr yuritadi. 1871 yilda“Odamning paydo bo’lishi va jinsiy tanlanish” asarida esa, yanada aniq dalillar bilan vaqt, davrlar o’tishi bilan bosqichma-bosqich odam bugungi ko’rinishga kelganligini ta‘kidlaydi. Uning fikriga ko’ra, Afrika ilk odamzod paydo bo’lgan hudud hisoblanadi. Umuman olganda Ch.Darvin ilgari surgan g’oya bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Antropologik topilmalar XIX asrning 40-yillaridan topila boshlangan. 1848 yildaIspaniyaning Gibraltar qoyasidan ishchilar odam bosh chanog’ini topib oladilar. Biroq bu topilma haqidagi ilk ma‘lumot 1864 yilga kelibgina G.Besk tomonidan matbuotda e‘lon qilinadi. 5 1856 yilda Germaniyaning Dyusseldorf hududiga yaqin Neander vodiysidagi (Neandertal) g’ordan Gibraltardan topilgan suyakka o’xshash bosh chanog’i topiladi va tezda butun jahonga ma‘lum bo’ladi. Uni paleontolog Fulrod o’rganadi. 1868 yilda Fransiyaning Kro-Manon g’oridan so’nggi paleolitga mansub odam suyagi qoldiqlari topiladi (yevropeoid irqiga mansub xususiyatlar mavjud). Golland vrachi va anatomi Ernest Dyubua1890-1892 yillardaYava orolida antropoid va neandertallar oralig’ida mavjud bo’lgan odam turiga mansub suyak qoldiqlarini topadi. Skeletini top’liq topib, qayta tiklashga muyassar bo’lgan olim uni tik ikki oyoqda yurgan eng qadimgi odam ekanligini ta‘kidlaydi va uni “Pitekantropus erektus” – “Tik yuruvchi maymunsimon odam” deb ataydi. 1901 yilda Italiyaning Grimaldi g’oridan odam suyagi qoldig’i topiladi (negroid irqiga mansub xususiyatlar mavjud). Keyingi tadqiqotlar jarayonida pitekantropga tegishli suyak qoldiqlari ko’plab topila boshlandi. 1907 yilda Germaniyaning Mauer qishlog’ida, Geydelbergdan 10 km janubda ishchilar qazilma odam suyagi qoldiqlarini topib olishadi. U fanda geydelberg odami nomi bilan mash’hur. Olimlar uni pitekantrop va neandertal turlari oralig’idagi tipiga mansub odam, deb hisoblaydilar. 1927 yilda Pekin shahri yaqinidagi Chjoukoutyan degan joydan sinantrop suyagi qoldiqlari topiladi. Bu manzilgoh kanadalik olim D.Blek tomonidan o’rganilgan. 25-30 m qalinlikdagi madaniy qatlamga ega yodgorlikda arxantroplar bo’lib, ular pitekantroplarga nisbatan ancha rivojlangan, bir necha mingyillar davomida shu yerda yashashgan va buni ular yasagan ov va mehnat qurollari, ulardagi o’zgaruvchanlik hamda bir necha o’n metrlik kul qatlami ham buni tasdiqlaydi (mongoloid irqiga xos xususiyatlar mavjud). 6 1935 yilda Angliyaning Svanskomb degan joyidan (Kent) Mareton ayol jinsiga mansub odam suyagi qoldiqlarini topadi. Mazkur topilmani maxsus o’rganish uchun Qirollik qo’mitasida Antropologiya instituti tashkil etiladi. Olimlar ushbu topilmani Homo sapiensga yaqin odam tipii ekanligini tasdiqlaydilar. 1938 yilda O’zbekistonda Teshiktosh g’ori arxeolog A.P. Okladnikov tomonidan tadqiq etilib, neantertal tipiga mansub odam suyagi qoldiqlarini topadi. Uni qiyofasini antropolog olim M.M. Gerasimov tiklagan. 1954-1955 yillarda fransuz olimlari K.Arambur va R.XofshtetterTernifin (Jazoir) dagi qazuv ishlari jarayonida sinantropga yaqin odam suyagi qoldiqlari topiladi. Bu topilma atlantrop (Afrikaning shimoli-g’arbidagi Atlas tog’i nomidan) deb nomlanadi. Suyak qoldiqlari bilan birga shell va ilk ashel davriga oid tosh qurollari ham topiladi. 1960 yildan ingliz antropologi Luis Liki Tanganikadagi (Sharqiy Afrika) Olduvay g’orida shell davriga oid tosh qurollarni topish bilan birga odam suyagi qoldiqlarini ham topadi. Olim uni pitekantropning zamondoshi sifatida ko’rib, “zinjantrop” (avstralopitek – janub odami) deb ataydi. Homo habilis deb atalgan bu odam tipi bundan 2,5-3 mln. yil avval yashagan. 7 1963 yilda Xitoy olimi Vu Xuanxe daryosi o’rta oqimida Lyandyan manzilidan qadimgi odam qoldig’ini topadi. Uning sinantropga nisbatan ancha qadimiy bo’lganligi aniqlandi. Fanda u «Lyandyan arxantropi» deb nom oldi. 1963 yildaToshkent viloyati Ohangoron tumanida Mingbuloqdan hozirgi kunimizdan 400-500 ming yillar muqaddam yashagan sinantrop turiga oid qazilma odam qoldiqlari topilgan. Shunday qilib, antropologik topilmalarni izlash va ularni o’rganish bugungi kungacha ham davom etib kelmoqda. 2000-2004 yillar davomida Qashqadaryo vohasi Kitob tumani tog’li hududlarida olib borilgan tadqiqot ishlari jarayonida (o’zbek-amerika qo’shma ekspeditsiyasi) Oyoqchisoy vodiysida Angilak g’ori tadqiq etilib neandertal tipiga mansub odamning oyoq suyagi topildi. Bu viloyatimiz tarixidagi eng diqqatga sazovor topilma bo’ldi. Demak, 1. Odamzod tabiatning ajralmas bir bo’lagi sifatida Yer tarixining ma’lum bir bosqichida hayvonot olamidan ajralib chiqdi. U jonivor fanda eng oliy tipdagi «odamsimon maymun» deb atalmoqda. 2. Ajdodlarimizning hayvonot olamidan odamzod dunyosiga qo’ygan birinchi qadami avstralipiteklar davrida sodir bo’ldi. 3. Odamzodning ilk ajdodlari zinjantrop va pitekantroplar toshni toshga urib mehnat qila boshlaydilar. Mehnat odamzodni hayvonot olamidan ajratdi. 4. Odamzod o’zining ajdodi – sinantroplar davrida olovni kashf etdi va shu tufayli ajdodlarimiz go’shtni olovda chala pishirgan holda iste’mol qila boshladilar. Pishirilgan go’shtni iste’mol qilish natijasida ularning fikrlashida o’zgarish yuz berdi va odamning biologik, jismoniy tuzilishida hozirgi zamon odami tomon ijobiy o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Kramonion odami zamonasiga kelib ilk ajdodlarimizning biologik, jismoniy tuzilishi hozirgi zamon odamidan farq qilmaydigan holatga kirdi. Kramonionlar davri urug’chilik jamoasining boshlanishi birinchi jamoachilik kurtagining tugilishidir. Bu o’zgarishlarning barchasiga inson o’z mehnati tufayli erishdi. 8 Yuqorida ko’rdikki, tabiiy tanlanish va jinsiy saralanish, shuningdek birinchi navbatda mehnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertal qiyofadagi odamlar hozirgi qiyofadagi kishilarga aylana bordilar. Ular ham aqliy, ham jismoniy jihatdan kamol topib, uzoq vaqt davom etgan rivojlanish jarayonida hozirgi qiyofadagi kishilarni shakllantirdi va shu bilan antropogenez jarayoni nihoyasiga etdi. Huddi shu davrda evropoid, negroid va mo’g’ul deb nomlangan dastlabki irqlar vujudga keldi. Insoniyat o’zining hozirgi qiyofasiga yetib kelguncha 2-3 million yillik katta tarixiy davrni bosib o’tdi. Bu kishilar fanda «homo sapines» - «aql-idrokli odamlar», deb ataladi. Paleolit – odamning shakllanish davri hisoblanadi. Bu davrda odamlar ibtidoiy gala davridan urug’chilik tuzumiga o’tishgan. Odamlar o’zlari uchun tosh, suyak va yog’ochdan ov hamda mehnat qurollari yasay boshlashgan. Bir toshga ishlov berish uchun odam ikkinchi toshni, suyak yoki yog’ochni ishga solgan. Tosh qurollariga ishlov berish texnologiyasiga qarab ularni quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: Insonning rivojlanish jarayonida ongning taraqqiy etishi asosiy hal qiluvchi omillardan biridir. Mustye davrida yashagan va antropogenez jarayonida 2 chi asosiy hal qiluvchi bosqich hisoblangan – neandertallar dunyoni bilish, tabiat 9 to’g’risida, undagi o’zgarishlar va real voqealarcha munosabat borasida ma’lum fikrga kela boshladi. O’z faoliyati davomida bilimga ega bo’lish va fikrlash ko’nikmalarini sekin-asta egallanishi odamni (insonni) rivojlantiradi. Natijada tabiatdagi voqealarning sehrli tuyulishi ta’sirida dastlabki diniy tasavvurlar paydo bo’ladi. Ya’ni hayratlanish, o’zgarishlarni sehr sifatida idrok etilishi murdalarni ko’mish – chuqur kovlash, murda yoniga uning qurollarini quyilishi va hakozolar «narigi dunyo» yoki ruh haqidagi tushunchalarni paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Mustye davrida tabiatning keskin o’zgarishi odamlar faoliyatida, hayotida katta muammolarni keltirib chiqardi. Avvalgi issiq iqlim o’rniga muz sovug’i - havoning keskin o’zgarishi yashash zaruratini qiyinlashtirdi. Ko’plab odamlar sovuqdan qirilib ketadi. Tabiat bilan kurashib, mol terilaridan kiyimlar tikib, ochiq manzilgohlardan baland g’orlarga joylashgan odamlar jon saqlab yangi sharoitga ko’nika boshlagan1. G’orlarga joylashgan odamlarni uzoq vaqt kollektiv mehnat faoliyati bog’lab kelgan. Ularning asosiy xo’jalik mashg’uloti – ovchilik bo’lib, u ehtiyojni qondirishdagi asosiga aylandi. Odamlarning birgalikda yashashi va uning zaruriyatga aylanishi («kollektivda» yoki g’or ichida) ichki maishiy munosabatlarni shakllanishiga olib keladi. Mustye bosqichi ibtidoiy jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga ko’ra turli tuman bo’lgan tosh qurollar paydo bo’ladi. Hozirgi kunda must’e madaniyat qurollarining 60 turi topib o’rganilgan. Chaqmoqtosh qurollar yasashning yangi texnikasi must’e davrida keng yoyildi. Qurollar yasashning yangi usuli yorma texnika deb ataladi. Bu usul orqali tosh qurolning bosh tomoni urib uchirilib, tekis maydonga hosil qilinadi. U zarb maydonchasi deb ataladi. Shunday maydoncha hosil bo’lgandan keyin uning chetlaridan avvalgi texnika usuli vositasi bilan hosil qilish mumkin bo’lmagan yupqa tosh parchalarini birin-ketin uchirib 1 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 24-bet. 10 olishga imkon tug’ilgan. Tosh parrakchalar uchirib olinib bo’lgach, nihoyat tosh bo’lagidan boshqa uchirib bo’lmaydigan, tashqarisi tarashlangan o’zak qolgan. Bu o’zak nukleus bo’lib, urib uchirish uchun ishlatiladigan yaxlit tosh esa, ushatgich deb atalgan. Mustye uchun ikki asosiy qurol turi: o’tkir uchli qurollar va tarashlagichlar xarakterli bo’lib, ular uch burchakli plastinkalardan yasalgan; bu plastinkalar yangi sindirish texnikasini qo’llanib, disk (gardish) shaklidagi nukleuslarga (yadro) otboynik (tosh) bilan urib hosil qilingan. Qisqa va keng qurollar tayyorlangan. O’tkir uchli qurolning asosiy ishni bajaradigan qismi-o’tkir cho’qqisi, tarashlagichning asosiy qismi esa, uch burchakli plastinkaning yoysimon tagidir. Must’e davrida shakli jihatdan tarashlagichga o’xshab ketadigan bo’lsa ham, lekin ishni bajaradigan chetidagi chuqurchasi bilan farq qiladigan o’roq randa paydo bo’lgan. Bu asbob bilan randalashgan, po’stloqni shilib olishgan. Qurollar ko’pincha chetlari o’tkir, yupqa bo’laklarga yorilishi mumkin bo’lgan qattiq chaqmoqtoshdan yasalgan. Tabiatda chaqmoqtosh keng tarqalgan. So’nggi must’eda ahyon-ahyonda istisno tariqasida suyakdan qurollar yasala boshlagan. Eng qadimgi odamlar har narsani eyaveradigan bo’lganlar: o’simliklardan tayyorlangan va go’shtli ovqatlar iste’mol qilgan. Odamzodning tongida o’simlik oziq-ovqatlar ko’proq iste’mol qilingan bo’lsa kerak. Odamlar bunday oziq-ovqatni tabiatdan tayyor shaklda olishgan. Ular o’simlik ildizlarini, mevalarini, zamburug’larni iste’mol qilgan. Demak, mustye o’ziga xos arxeologik bosqich bo’lib, u miloddan avvalgi 100- 40 ming yilliklarni o’z ichiga olib, kishilik madaniyati rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Mustye davriga kelib inson tashqi qiyofasida jiddiy o’zgarishlar ro’y bera boshlagan. Arxantroplar paleoantroplarga (neandertallar) aylanib, ba‘zi maymunga xos belgilar saqlanib qolgan bo’lsa-da, ularning fikrlash doirasi kengayib, nutq paydo bo’la boshlagan. Bundan 40 ming yillar ilgari kishilik jamiyati tarixida yuqori paleolit deb ataluvchi davr boshlanadi. U xronologik jihatdan arxeologik davrlashtirishda miloddan avvalgi 40-12 ming yilliklar bilan belgilanadi. Yuqori paleolit odamning zamonaviy jismoniy tipini shakllantirgan, ibtidoiy to’da davri vayronalarida kishilik 11 jamiyatining dastlabki bo’g’ini ibtidoiy jamoani tarkib toptirgan, tosh qurollar ishlashda yangi yutuqlarni vujudga keltirgan davrdir. Ibtidoiy to’dadan ibtidoiy jamoaga o’tishda toshdan mehnat qurollari yasash texnikasida, ibtidoiy xo’jalik shakllarida, ibtidoiy odamning turmush tarzida, ularning ijtimoiy munosabatlarida, dunyoqarashida, hatto odamning jismoniy tuzilishida ham keskin o’zgarishlar yuz berdi. Yuqori paleolit davrida odamlar muz davrining sovuq iqlimida yashagan. Mustye davri oxirlarida muzlikning chekinishi, katta hududlarda tundra tabiati sharoitidagi o’simliklar o’sa boshlashiga imkon bergan. Shuningdek janubiy, muzlik etib bormagan o’lkalarda havoning isishi natijasida o’rmonlar ko’payib, turli daraxtlar keng tarqalgan. Yuqori paleolitda yirik hayvonlar – mamontlar, bug’ular, junli karkidonlar, yovvoyi otlar mavjud bo’lib, ular paleolit davri odamlarining ehtiyojini qondirish manbalari hisoblangan. Ammo ob-havoning keskin o’zgarishi tabiatda yirik hayvonlarning kamayishiga olib kelgan. Yuqori paleolit davri oxirlarida mamont kabi yirik hayvonlar yo’q bo’lib ketadi. Bu hodisa odamlarning yashash sharoitida ma’lum o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ladi. Yuqori paleolit moddiy madaniyati o’z xususiyatlari va ishlanish usuli bilan oldingi tosh qurollar davriga nisbatan ancha takomillashadi. Ya’ni bu davr tosh qurollari to’g’ri va uzun shaklda bo’lib, asosan pichoq sifatida ishlatilgan. Shuning uchun arxeologiyada yuqori paleolit qurollari pichoqsimon qurollar deb ataladi. Qurollar kesuvchi va shiluvchi xususiyatlarga ega bo’ladi. Yuqori paleolit moddiy madaniyatida ko’zga tashlanadigan muhim xususiyatlardan biri-qurol yasashda yangi xom-ashyo – suyakdan keng foydalanish edi. Masalan, suyakdan garpunlar, ignalar yasalgan. Tabiat bilan uzoq vaqt yashash zarurati uchun kurashgan inson katta hayot tajribasiga ega bo’la boshladi. Chunki, ilk paleolit mo’’tadil havosi, o’rta poleolit muzligi va so’nggi paleolit sovug’i odamni yashash uchun kurashga o’rgatdi. Natijada odamlar ehtiyoj tufayli o’zlariga qulay bo’lgan hududlarga o’rnasha boshladi. Ma’lumki, muz qoplagan davrda (gints, vyurm, ris va mendel 12 bosqichlarida) odamlar sovuqdan saqlanish uchun tog’ yon bag’irlarida yoki baland tog’larda mavjud bo’lgan g’orlarda yashagan. Muzlikning ortga siljishi natijasida ular vodiylar, daryo bo’ylari past tekisliklarga siljib, o’z makonlarini qurgan. Yuqori paleolit makonlarida o’rganilgan ho’jalik yuritish vositalari oldingi davrga nisbatan yuqoriroq darajadagi ijtimoiy hayot bo’lganligidan guvohlik beradi. Ho’jalikning asosiy mashg’uloti – ovchilik bo’lib, u bu davrda erkaklar va ayollar o’rtasidagi mehnat taqsimotiga olib keladi. Erkaklar ovchilik mashg’ulotlari, ayollar esa, terimchilik mashg’uloti bilan shug’ullangan. Ehtiyojni qondirish ayollar zimmasida bo’lgan. Ya’ni kiyim tikish, bolalar tarbiyasi, ovqat pishirish, murakkablashayotgan ho’jalikni boshqarish, uyni va muqaddas olov - o’choqni asrash, mehnat qurollarini qo’riqlash kabi mas’uliyatli vazifa ham ayollar zimmasida edi. Yuqori paleolit davrining eng muhim sifat o’zgarishi - bu ibtidoiy jamoaning shakllanishi edi. Dastlab jamoa onalar atrofida paydo bo’ladi. Qon-qardoshlik hislarini anglagan kishilar guruhi urug’larni tashkil etadi. Bu davr kishilari urug’- urug’ bo’lib, yagona boshpana ostida emas, balki alohida o’zlariga tegishli qurollar va o’choqlari bo’lgan manzillarda yashagan. Urug’chilik tuzumining dastlabki bosqichi - matriarxat deb, uning asoschisi va poydevori bo’lgan onalar nomi bilan ataldi. Biz yuqorida so’nggi paleolitda ayollar va erkaklar o’rtasida mehnat taqsimoti ro’y berganligini aytgan edik. Ayollarning ijtimoiy hayotdagi mavqei ularga yuklagan vazifalarda namoyon bo’ladi. Ya’ni xo’jalikni boshqarish, uyni, muqaddas olovni asrash va hakozolar. Ma’lumki, paleolitning so’nggi bosqichigacha ibtidoiy to’dada guruhli, tartibsiz nikoh munosabatlari hukmron edi. Ammo yuqori paleolit davrida oila-nikoh munosabatlari tartibga solina boshladi. Shuni ta’kidlash joizki, bir-birlari bilan qarindoshlik iplari bir bo’lgan, kelib chiqishi jihatidan bir urug’dan tarqagan odamlar guruhida nikoh bobida «guruhli nikoh» tizimi hukmronlik qiladi. Guruhli nikoh odatiga ko’ra ota noma’lum qoladi. Qon-qarindoshlik ona urug’i doirasida rasmiylashadi. Bir urug’ning erkaklari ikkinchi urug’ning ayollari bilan jinsiy aloqada bo’ladi. Tabiiyki, aniq sherik bilan jinsiy aloqa qilish hali yo’lga 13 qo’yilmaydi. Aniq sherik bilan aloqa qilish huquqi ham ayollar ixtiyorida bo’ladi. Urug’ ichidagi nikoh o’rniga urug’lar orasidan nikoh munosotalariga o’tiladi. U fanda ekzogamiya deb ataladi. Jamiyatda urug’lar o’rtasida guruhli nikohlar saqlanib, avlod ona urug’i orqali davom etadigan bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida onaning o’rni va uning ijtimoiy hayotdagi rolini mustahkamlaydi. Yuqori poleolitda sekin-asta juft oilalar ham paydo bo’la boshlaydi. Odamlarning ongi va dunyoqarashi o’sib boradi. Ular qon-qardoshlik hislarini anglab, ehtiyojni birgalikda qondirish uchun birlashishga intiladilar. Yuqori paleolitda bir necha urug’lar qarindoshlik munosabatlarini o’rnatadi. Bu munosabatlar dastlab urug’lar orasidagi guruhli nikoh orqali shakllanib, uning asosida yangi urug’ga nisbatan ko’lami keng bo’lgan jamoat tashkiloti - qabilalarni vujudga keltiradi. Qabilalar urug’lar ittifoqi bo’lib, ular o’ziga xos jamoa tashkiloti edi. Qabilalar o’z hududi va ov qilish joylariga ega bo’ladi. Yuqori paleolit kishilari ovchilik, terimchilik va baliqchilik kabi xo’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullangan. Ovchilik xo’jalikning asosi bo’lib, mehnat va ov qurollari orasida o’tkir uchli nayzaning kashf etilishi ovdan keladigan kundalik tirikchilik daromadini ko’payishiga olib kelgan. Baliq ovi xo’jalikda asosiy rol o’ynamasa-da bu sohaning kashf etilishi ibtidoiy xo’jalik uchun katta ahamiyat kasb etar edi. Termachilik ham ovchilik bilan bir qatorda o’zining yangi imkoniyatlarini bera boshlaydi. Ya’ni odamlar ilk bora yovvoyi boshoqli o’simliklardan foydalanish yo’llarini izlab topadilar. Yuqori paleolitning yana bir xususiyatli tomoni shundaki, bu davr odamlari o’zlariga yashash uchun doimiy kulbalar qurishni kashf etdilar. Ular dastlabki yerto’lalar, yarim yerto’la va chayla shaklidagi kulba (uy) lar edi. Uylar odatda aylana, yarim aylana shaklida bo’lib, ularning o’rtasida albatta o’choq joylashgan. Bir o’choqli kichkina kulbalar bilan bir qatorda bir necha o’choqli, yirik uzunchoq shakldagi kulbalar ham keng tarqaladi. Bu o’choqlarda qalin kul qatlami, oziq- ovqatlarning qoldiqlari hozirgi kunimizgacha saqlanib qolgan. Yuqori paleolitning eng katta yutug’i – antropognez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning shakllanishi edi. Odam o’zining rivojlanish 14 jarayonida «maymun odam» (pitekantrop) dan «ishbilarmon odam» (homo habilis) ga so’ngra «ongli odam» (Homo Sapiens) darajasiga yetdi. Hozirgi qiyofadagi odam fanda «Kramonion odami» deb ataladi. Ular yuqori paleolit davrida Osiyo hududlarini, Yevropaning yuqori hududlarini egallagan, Bering bo’g’ozi orqali Amerika qit’asiga, Janubiy-sharqda Hindixitoy, Indoneziyadan Avstraliyaga, Tasmaniyaga va Tinch okeani orollariga siljigan va o’rnashgan. Yuqori paleolitda hozirgi zamon tipidagi odamning shakllanishi bir vaqtning o’zida yevropa, negr va mo’g’ul irqlarining paydo bo’lishiga olib kelgan. Shuni alohida qayd qilish kerakki, odamlar o’rtasidagi irqiy tafovut - bu inson hayoti va uning tabiat sirlarini bilib olish qobiliyati bilan bog’liq bo’lmagan ikkinchi darajali tashqi ko’rinish belgilaridir. Ular bir-birlaridan terisining rangi, soch va ko’zlarining shakli va rangi, muskullarining uzun-kaltaligi, bosh suyagining shakli va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ularning barchasi uchun pitekantrop, sinantrop va neandartal taraqqiyot bosqichlarini o’tish joiz bo’lgan va odamzodning “Homo Sapiens” bosqichini uch irqning har biri bir davrda bosib o’tilgan. Yevropa irqi odamlari asosan, Yevropa hududlarida yashagan. Ular baland bo’yli, qomatli, bosh suyagi va yuzi uzunchoq, terisini rangi oq, ko’zlari ko’k, sochlari sariq bo’lib, Yevropaning mavjud tabiiy sharoiti bu tipning ana shunday alomatlar bilan shakllanishini ta’minlagan. Paleolitning so’nggi bosqichi 3 davrga bo’lib o’rganiladi: 1.Orinyak davri; 2.Solyutre davri; 3.Madlen davri. Bu davrlar arxeologlar tomonidan Fransiyadan dastlab topib o’rganilgan makonlar nomi bilan atalgan. Yuqoridagi bosqichlar Yevropa paleoliti so’nggi bosqichiga xos bo’lib, boshqa hududlarga to’liq mos kelmaydi. Ammo moddiy madaniyatdagi xususiyatlar barcha mintaqa va hududlardagi yodgorliklar uchun umumiydir. Orinyak va solyutre davrlari bir-biriga juda o’xshash, tosh qurollar o’rtasida katta tafovutlar yo’q. Ammo tosh qurollar shaklan ozroq farqlanadi. Bu bosqichlar mil. avv. 40-12 ming yilliklarga mansub. Orinyak bosqichiga quyidagi qurollar 15 mansub: tosh parrakchalarning turli shakldagi turlari (uzunchoq, to’g’ri, pichoqsimon, yalpoq va qirrali), kesish xizmatini bajaruvchi haqiqiy tosh pichoqlar. Orinyakda mehnat qurollari 2 turga bo’lingan bo’lib, ular tosh kesgich, tosh qirg’ichlar edi. Tosh qurollar qirrali va yoysimon shaklda bo’lgan. Orinyak va mustye davrlari o’rtasida muhim o’rtoqlik va urug’chilik jamiyati tashkil topadi. Salyutre davrida toshga ishlov berishning o’ziga xos usuli – ezib retushlash, ya’ni yo’nish usulidan keng foydalanilgan. Unda mustye davridagi tosh qurol yasashda paydo bo’ladigan disksimon tosh o’zak – _ucleus o’rniga uzunchoq shakldagi yadro hosil qilinadi. Endi toshdan uchirma usuli o’rniga ezib retushlash usulidan foydalanib, keskir, qirrali pichoqsifat uzunchoq qurollar yasaladi. Natijada, tosh qurolning turi va vazifasi kengayadi. Ular kesuvchi, arralovchi, shiluvchi, teshuvchi xususiyatlarga ega bo’ladi. Yuqori paleolitning so’nggi bosqichi madlen davri hisoblanadi. Madlen davriga kelib tosh qurol bilan birga suyakdan yasalgan qurollar ham ishlatiladi. Dastlab, suyakdan yasalgan ko’p tishli qarmoq (garpun) lar paydo bo’ladi. Tosh qurollar orasida chaqmoqtoshdan yasalgan nayza uchlari keng tarqalgan. Ibtidoiy kishilar yasagan tosh qurollar yuqori paleolitda 2 ga bo’lingan: 1.Ov qurollari 2. Mehnat qurollari Tosh nayzalar, pichoqlar, qirg’ichlar, teshgichlar – ov qurollari vazifasini bajargan. Mehnat qurollari – tosh va suyakdan yasalgan bo’lib, ular turli ho’jalik mashg’ulotlarida (terimchilik, ovchilik) qo’llanilgan. Ibtidoiy jamoa xo’jaligining rivojlanishida mehnat qurollari ishlab chiqarish va ulardan ho’jalik yuritishda foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Tosh qurollar yordamida hayvonlarning shoh va suyaklaridan mehnat qurollari yasash jo’riy etiladi. Suyakdan qurol yasash va suyak bilan ishlash jarayonida birinchi bor tasviriy san’at namunalarini yasash kashf etildi. Suyakdan turli taqinchoqlar yasash, suyak ustiga turli rasmlar solish va nihoyat suyakdan jamoaning boshlig’i, jamoaning eng nufuzli a’zolari bo’lgan onalarni ilohiylashtirishga qaratilgan haykalchalarni yasash odat tusiga kiradi. Dastlab birinchi navbatda 16 homilador ayollar rasmi chizilib, ularning haykalchalari yasalgan. Yuqori paleolit odamlari yirik hayvonlar rasmini chizib, ularga uyushtirilgan ov manzarasini tasvirlaydilar. Shu tariqa ibtidoiy tasviriy va amaliy san’at paydo bo’ladi. Insonning tabiat bilan munosabatga kirishishi va uni o’rab turgan olam to’g’risida keng bilimga ega bo’lishi dunyoni anglashda o’ziga xos dunyoqarashni shakllanishiga olib keladi. Oddiy dunyoqarash paleolit davri san’atini vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Ibtidoiy san’at va uning rivojlanishi haqida bilimlarni to’plana boshlanishi bilan ibtidoiy davr madaniyati to’g’risidagi tushunchalar paydo bo’ladi. Bu boradagi dastlabki ma’lumotlar XIX asrning 40-yillariga to’g’ri keladi. Ammo ibtidoiy odam, uning hayoti, turmush-tarzi haqidagi ma’lumotlar yangi fan bo’lgan arxeologiyaga, moddiy-madaniyat topilmalariga qiziqish uyg’onishiga sabab bo’lmadi. Chunki dastlab bu ma’lumotlar ommalashmadi yoki ularning haqiqitligiga shubha bilan qaraldi. Ibtidoiy san’at haqidagi qarashlarga 1879 yilda olim Savtuolatomonidan Ispaniyaning Altamir g’oridan topilgan tasviriy san’at namunalari e’lon qilingach e’tibor berildi. Olim Altamir g’ori devorida qizil, qirmizi oxra (mineral bo’yoq) da chizilgan bizon va otlar rasmi – suratlariga duch keladi. Bu yerda shuningdek 17 devorlarga chekilgan (tosh devorga o’yib ishlangan) zubr, to’ng’iz, kiyik rasmlari ham bo’lgan. Arxeolog Savtuola g’ordan topilgan suratlarni e’lon qilganda hech kim unga ishonmaydi. Aksincha uni qalbakilikda ayblaydilar. Oradan 20 yil o’tib, Fransiyaning ko’p g’or va makonlaridan boshqa rasmlar qatorida yo’qolib ketgan hayvonlar – bizonlar, mamontlar, begemotlar suratlari topilgach, Altamir yodgorliklari paleolit moddiy madaniyatiga tegishli ekanligi tan olinadi. 1940 yilda esa, Fransiyaning Lyasko g’orida juda boy suratlar – tasviriy san’at namunalari topiladi. Ular ot, ho’kiz, yugurib ketayotgan bug’u suratlari bo’lib, yuqori paleolitga mansub edi. Shuningdek, g’or devorlari va qoyatoshlarga chizilgan suratlar Yevropa va Shimoliy Osiyo hududlaridan topiladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi hududidan yuqori paleolit davri tasviriy san’at namunalari Lena daryosi sohilidagi toshlarda, Shishkino qishlog’i yaqinida topilgan. Bu yerda tadqiq etilgan qizil bo’yoq bilan chizilgan ho’kiz, 2 ta ot surati diqqatni tortadi. 1959 yilda Boshqirdiston hududida Ural tog’idagi Kapova g’oridan ham qoyatoshlarga chizilgan suratlar topiladi. Bu erdagi 30 ga yaqin suratlar qizil va jigarrang bo’yoqlarda chizilgan bo’lib, ular turli harakatlar shaklida ifodalangan. Bu suratlar galareyasi arxeologlar tomonidan to’liq o’rganilgan. Xulosa sifatida shuni e’tirof etish kerakki, yuqori tosh asri yodgorliklarining o’rganilishi bu davrning eng katta yutuqlari to’g’risida ma’lumotlar beradi: - odamzod naslining shakllanib bo’lganligi, ya’ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi, shuningdek, mazkur davrda evropoid, mongoloid va negroid kabi yirik irqlarning shakllanish jarayoni sodir bo’lib, odamlar endilikda yer yuzining ancha keng territoriyasiga tarqala boshlagan; - Yevropa irqiga mansub odamlar: Yevropada va uning janubida g’arbida, Boltiq dengizi bo’ylarida joylashgan. Old Osiyoda, Yaqin Sharqda, Arabiston, Hindiston, Mesopatamiya va boshqa hududlarga o’rnashgan; - Mo’g’ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan. (Qirg’i- ziston, Turkmaniston, Qozog’istonda yashagan odamlar qisman shu irqqa mansub 18 bo’l-gan). Ular Mo’g’uliston, shu bilan birga Shimoliy muz okeani bilan tutash hududlarda yashagan; - Negr irqiga mansub odamlar: Afrika va Hindistonda yashagan. Ular Bering bo’g’ozi orqali Amerika qit’asiga o’tgan. Janubda esa, Hindixitoy va Indoneziyadan Avstraliya, Tasmaniya va undan Tinch okeani orollariga o’tib yashagan. - Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal qurollarni yaratib, o’z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog’ona yuqoriga ko’tarildi. Ya’ni ke- suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk singari taqinchoqlarni yasay oladigan bo’ldi. - Yuqori paleolitda moddiy madaniyat, shuningdek, ijtimoiy tuzum sohasida keskin o’zgarishlar bo’ldi. Urug’lar esa, urug’ jamoalarini tashkil etdi. Urug’chilik jamoasi eng qadimgi odamlar to’dasiga nisbatan mustahkamroq va tashkiliyroq edi. Urug’ ichida ayolning ijtimoiy mavqei yuqori bo’lgani uchun urug’ uning nomi bilan ona urug’i (matriarxat) deb ataldi. - Yuqori paleolitda odamlarning muhim kashfiyotlaridan biri turar joylar qurish bo’ldi. Bu davrda antropogenez jarayoni tugallandi. Hozirgi qiyofadagi odam «Homo Sapiens» - «ongli odam» - Kramonion tipi odami shakllandi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. Antropogenez jarayoni nima? 2. Inson paydo bo’lishi haqidagi qanday nazariyalarni bilasiz? 3. Eng qadimgi odamlar yashagan hududlar haqida ma’lumot bering. 4. Homo hobilis va Homo sapiens haqida ma’lumot bering. 5. Kromonion odamining shakllanish jarayoni haqida nima bilasiz.