O‘G‘ITLAR HAQIDA TUSHUNCHA. AZOTLI O‘G‘ITLAR REJA 1. O’g’itlar tasniflanishi va xossalari. 2. Azot elementining o’simlik hayotida ahamiyati. 3. Azot yetishmasligini aniqlash usullari. 4. Tuproq tarkibida azot miqdori, birikmalar. Tabiatda azotning aylanishi. 5. Azotli o’g’itlar ishlab chiqarish va ularni turlari. Nitratli o’g’itlar. Ammoniyli va ammiakli o’g’itlar. Ammoniy nitratli o’g’itlar. Amidli o’g’itlar 6. O’simliklarning o’g’it azotidan foydalanishi, ahamiyati va uni oshirish yo’llari. Tayanch iboralar: tabiatda azotning aylanishi, nitratli o’g’itlar. ammoniyli va ammiakli o’g’itlar. ammoniy nitratli o’g’itlar. amidli o’g’itlar. Ma’lumki, qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning asosiy omillaridan biri o’g’itlar qo’llash hisoblanadi. Yer yuzidagi insonlarning har 4 tasidan biri mineral o’g’itlar hisobiga olinayotgan qo’shimcha hosil hisobiga kiyinmoqda va oziqlanmoqda. Qishloq xo’jalik ekinlaridan olinayotgan qo’shimcha hosilning 50% i o’g’itlar hisobiga olinishi ham ularga nisbatan ilmiy asoslangan tavsiyalar asosida yondoshish, ularning olinishi, xossa va xususiyatlari, saqlashning o’ziga xos jihatlarini bilishni talab qiladi. Kimyoviy tarkibiga ko’ra barcha o’g’itlar organik va mineral guruhlarga bo’linadi. Kelib chiqishiga ko’ra sanoat va mahalliy o’g’itlarga ajratiladi. Sanoat o’g’itlariga azotli, fosforli, kaliyli, kompleks va mikroo’g’itlar, mahalliy o’g’itlarga go’ng, torf, kul va boshqa turdagi o’g’itlar misol bo’ladi. Mineral o’g’itlarning turli mineral tuzlar shaklidagi oziqa moddalari saqlaydi. Tarkibidagi oziqa moddasi turi va miqdoriga ko’ra o’g’itlar ikki guruhga bo’linadi: Oddiy va murakkab o’g’itlar: Oddiy o’g’it deb tarkibida o’simlik o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan bitta oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Oddiy o’g’itlarga azotli, fosforli, kaliyli va ayrim mikroo’g’itlar misol bo’ladi. Kompleks yoki ko’p tomonlama ta’sir etuvchi o’g’itlarga o’simlik ehtiyoji uchun kerakli bo’lgan ikki va undan ortiq oziqa moddasi saqlovchi o’g’itlar misol bo’ladi. O’simlik tarkibida 0,1 foizdan to foizlar darajasida uchraydigan, muhim hayotiy jarayonlarda qatnashadigan elementlar makroelementlar deb, shular asosida olinadigan o’g’itlar makroo’g’itlar deb ataladi. O’simlikda foizning 0,0001- 0,000001 miqdorida uchrab muhim hayotiy jarayonlarda ishtirok etuvchi elementlar mikroelementlar deb, shu asosda olingan o’g’itlar mikroo’g’itlar deb ataladi. Mineral o’g’itlardagi ta’sir etuvchi modda miqdori massa foizida: azotli o’g’itlar N hisobida, fosforli o’g’itlar P2O5 hisobida,kaliyli o’g’itlar K2 O hisobida ifodalanadi. Ta’sir etuvchi moddalarni o’g’itlarni fizik tuk hisobida 1 gektar maydonga belgilagan normada va dozada belgilaydilar. Kompleks o’g’itlar, tarkibida o’simlik o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ikki va undan ortiq oziqa moddasi saqlovchi o’g’itlardir. Kompleks o’g’itlar olinish usuliga ko’ra 3 guruhga bo’linadi: - Murakkab o’g’itlar - Murakkab-aralash o’g’itlar - Aralash o’g’itlar Murakkab o’g’itlar bitta kimyoviy formula bilan ifoda qilinadigan, tarkibiy qismi anion va kationdan iborat bo’lgan, qo’shilmalardan holi o’g’itlardir. Murakkab aralash o’g’itlar deb bitta texnologik jarayonda, ammiak fosfor, azot va sul’fat kislotalari, ammoniy nitrat, fosforit yoki appatit, kaliy tuzlarini o’zaro ta’sir ettirib olinadigan tarkibida 2 va undan ko’p oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Aralash o’g’itlar bu 2 va undan ortiq oddiy o’g’itlarni quruq aralashtirish yo’li bilan olingan tarkibida 2-3 oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Organik yoki mahalliy o’g’itlarga go’ng, go’ng sharbati, torf, najas, qush ahlati(guana), kompostlar, sapropel’, xo’jalik chiqindilari, va yashil o’g’itlar misol bo’ladi. Har bir o’g’itning olinishi, xossa va xususiyatlari to’g’risida tegishli boblar va mavzularda so’z yuritishimiz tufayli bu to’g’rida batafsil to’xtab o’tirmaymiz. Mineral o’g’itlarni xossalari. Mineral o’g’itlar qo’llash samaradorligini oshirish, to’g’ri saqlashni tashkil etish, tashish va saqlashda yo’qolishini oldini olish uchun ularning fizikaviy, kimyoviy va mexanik xususiyatlarini bilish talab etiladi. Ushbu xususiyatlarga: 1.Suvda eruvchanliq 2. Gigroskopikliq 3.Qotib qolish 4.To’liq nam sig’imi 5.Sochiluvchanliq 6.Granulometrik tarkib 7.Granulalarning mustahkamligi misol bo’ladi. Saqlash davomida o’g’itlar sifatini bo’zilmasligi uchun ularni uyumda saqlash 1. balandligi, 2. tabiiy nishablik burchagi, 3. qatlam va fraksiyalarga ajralish darajasi, 4. qovushqoqligi kabi xususiyatlarini ham bilishimiz zarur. O’g’itlarni saqlash davomida uning olovga va portlash xavfliligi, erkin kislotaligi, ammiak ajratishi, oson eruvchan shakldan qiyin eriydigan shaklga o’tishi retrogradasiya xossalarini ham bilish talab etiladi. Namligi - o’g’it namligi davlat standarti va texnik sharoitlari ko’rsatkichlaridan yuqori bo’lmasligi kerak Masalan, ammoniyli azotli o’g’itlarni namligi 0,2-0,6% dan ammoniyli nitratli va amidli azotli o’g’itlarda 0,2-0,3%, nitratli o’g’itlarda 1,0-2,0%, kalsiyli selitrada esa 14,0% dan oshmasligi lozim. Suvda eruvchan fosforli o’g’itlar uchun namlikni maksimal miqdori 3-5% ni tashkil etadi, apatitdan olingan oddiy kukunsimon superfosfat bundan mustasno, undagi namlik miqdori 12% dan oshmasligi lozim, suvda erimaydigan fosforli o’g’itlar uchun namlik miqdori 1,5-2% dan 8% gacha (presipitat); kaliyli o’g’itlarni namligi 1-4 foizdan 5-6 foizgacha (kalimagneziya, kaliy-magniyli konsentrat) bo’lishi lozim. Ohak uni namligi miqdori 1,5- 4 foizini tashkil etsa, po’lat eritish sanoati shlaklari (tomasshlaq Martenshlaq fosfatshlak) namligi 2 foizni tashkil etadi. Shuni ta’kidlash joizki, mineral o’g’itlar tarkibidagi namlik miqdori standart ko’rsatkichdan o’zgarib ketishi uni o’g’it fizikaviy mexanik ko’rsatkichlarining keskin yomonlashuviga, o’g’itning bo’zilishiga olib keladi. Gigroskopiklik - mineral o’g’itlar uchun havodan suv bug’larini tortib olish xususiyati xosdir. O’g’itlarning gigroskopiklik xususiyati 10 ballik tizim bo’yicha baholanadi. O’ta kuchli gigroskopiklik darajasi kalsiyli selitra uchun xos bo’lib, 9,5 ball bilan baholanadi. Ammiakli selitraning gigroskopiklik balli - 9,3; karbamidda - 3,6; donador qo’sh superfosfat va oddiy kukunsimon superfosfatda tegishlicha 4,7 va 5,9. Kaliy sulfatida gigroskopiklik balli -0,2- 0 bo’lsa, kaliy xloridda- 3,2-4,4. Gigroskopiklik yuqori bo’lgan hollarda o’g’itlar qotib qoladi, donalarning mustahkamligi yo’qolib, sochiluvchanlik xususiyati yomonlashadi. O’g’itlarni tashish va saqlash sharoitlari, qoplash turlari ularning gigroskopikligi bilan bog’liq. O’g’itlarni qoplamasdan tashish va saqlash gigroskopikligi 3 ball va undan past bo’lgan o’g’itlar uchun tavsiya etiladi. Gigroskopikligi o’rtacha 4-6 ball bo’lgan o’g’itlar bitum bilan to’yintirilgan qog’oz yoki polietilen qoplarda saqlanadi. Yuqori gigroskopikligi (7-10 ball) o’g’itlarni faqat germetik polietilen qoplarda saqlash tavsiya etiladi. Nam sig’imi. O’g’itlarning sochiluvchanligi ularning nam sig’imiga bog’liq. To’lik nam sig’imi, o’g’itlarning mexanizmlar yordamida sochiluvchanlik xossasini ta’minlab qolgan maksimal namligiga tengdir. Qotib qolish. Bu ko’rsatkich bir qator omillarga bog’liq. Masalan: namliq gigroskopikliq donadorliq tarkib saqlash sharoiti va davomiyligi. Qotib qolish darajasi 7 ballik tizim bo’yicha baholanadi. O’ta tez mushtlashib qoluvchi o’g’itlarga karbamid (0,2-1,0 mm li fraksiya), oddiy kukunsimon superfosfat -V darajali, ammoniylashgan donador superfosfat, mayda kristalli kaliy xlorid, silvinit - VI darajada. Karbamid (1-3 mm li fraksiya), ammoniy sul’fati, ammiakli selitra o’g’itlari tegishlicha 1-P,II, III,II,IV ballga ega. Kaliy sul’fati, kalimagneziya, kaliy xlorid elektrolitik deyarli mushtlashmaydi. Yirik kristalli va donador o’g’itlar ishlab chiqarish, germetik idishlar va qoplarda tashish va saqlash o’g’itlarning yopishib qotib qolish oldini olish imkonini beradi. Sochiluvchanlik - avvalom bor donador tarkibga, to’kiluvchanlikka, donalar mustahkamligiga bog’liq. O’g’itlar sochiluvchanligining sifat jihatidan baholanishi 12 ballik tizim bo’yicha olib boriladi. Sochiluvchanlik qancha yaxshi bo’lsa, ball shuncha yuqori bo’ladi. Dalada o’g’itlarining bir tekis taqsimlanishi o’g’itning sochiluvchanligiga va o’g’itlovchi mexanizmning tuzilishiga ham bog’liq. Granulometrik tarkib – elakdan mexanik usulda o’tkazish orqali aniqlanadi. Turli fraksiyalarning foizdagi miqdori o’g’it sochiluvchanligi va mushtlashib qolishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Agar o’g’itlash mexanizmlariga bir xil granulometrik tarkibli o’g’it solinsa, dalada uning bir tekis sochiluvchanligiga erishishimiz mumkin. Donalarning mustahkamligi - zarralar shakli o’lchami, namligiga bog’liq. Saqlash, tashish va qo’llash mobaynida granulometrik tarkibning saqlanib qolinishi o’g’itlarning fizikaviy xossalarini belgilaydi. Donalarning mustahkamligi ezilganda mexanik mustahkamlik (1kgs-sm ) va yemirilish (%) bilan o’lchanadi. Azot sitoplazmaning va hujayra yadrosining asosiy tarkibiy qismi bo’lgan oqsillar, nuklein kislotalar (PHK- ribonuklein, DNK- dezoqsiribonuklein), xlorofill, fermentlar, fosfatidlar, fosfalipidlar ko’pchilik vitaminlar va o’simlikda moddalar almashinish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo’lgan boshqa organik birikmalar tarkibiga kiradi. D.N.Pryanishnikov azotning o’simliklar hayotidagi vazifasini ilmiy jihatdan o’rganib, "Azotsiz oqsil modda paydo bo’lmaydi, oqsil moddalarsiz protoplazma vujudga kelmaydi, demak hayot ham bo’lmaydi" degan edi. O’simliklarning oziqlanishi uchun nitrat kislota va ammoniy tuzlari azotning asosiy manbai hisoblanadi. O’simliklar tuproq eritmasida va almashinib singdirilgan holatda bo’lgan NO3 anioni va NH4 kationlarni o’zlashtiradilar. O’simlikka o’tgan azotning mineral shakllari murakkab o’zgarishlar sikliga uchraydi va nihoyat organik azotli birikmalar - aminokislotalar, amidlar va oqsillar tarkibiga kiradi. Nitratlar o’simlikda bosqichma bosqich bir nechta fermentlar ta’sirida ammiakgacha qaytariladi. HNO3 ---- HNO2---- (HNO)2------ NH2ON----------- NH3 Nitrat nitrit giponitrit gidroqsilamin ammiak Tarkibida molibden, mis, temir va marganes mikroelementlari bo’lgan nitratreduktaza, giponitritreduktaza, gidroqsilamin reduktaza fermentlari ishtirokida quyidagi reaksiyalar ro’y beradi. Nitratlar o’simliklar uchun zaharsiz va ular to’qimalarda ko’p miqdorda to’planishi mumkin. Bu holat fotosintez jarayoni sust, o’simlik tarkibida uglevod va fermentlar kamligi tufayli nitratlarni ammiakkacha tiklanishi hamda aminokislotalar va oqsillar oz hosil bo’lishi natijasida uchraydi. O’simlik tarkibida, ayniqsa mahsulot tarkibida (sabzavot, lavlagi, poliz, yem-xashak) nitratlarni ko’p miqdorda to’planishi inson va qishloq xo’jalik hayvonlari uchun zaharli. Shuning uchun mahsulotlar tarkibida nitratlarni miqdori cheklangan. (Halqaro sog’liqni saqlash jamiyati tomonidan). Shuni inobatga olish kerakki, o’simlik tarkibida organik moddalar hosil bo’lishi uchun sarflanmagan ammiak miqdorini oshishi o’simlik uchun, ayniqsa yosh nihollar uchun o’ta zararli va xavfli. (O’simlik so’lishi, qurishi). Shuning uchun ayniqsa, vegetasiyaning boshlaig’ich fazalarida katta miqdorda ammoniyli tuzlar berish mumkin emas). O’simlikka tuproqdan o’tgan va nitratlarning qaytarilishi natijasida hosil bo’lgan ammiak azoti birinchi navbatda organik ketokislotalarga (oqsalat- sirka, ketoglutar) va fumar kislotalarga birikib birlamchi aminokislotalarni - asparagin va glutamin kislotalarni hosil qiladi. Oqsil tarkibiga kiruvchi boshqa barcha aminokislotalar (20 dan ortiq) asparagin va glutamin kislotalarning va ularni amidlari bo’lgan asparagin bilan glutaminning qayta aminla-nishidan sintezlanadi. O’simliklarning azot almashinishida amidlar - asparagin va glutamin katta ahamiyatga ega, ular asparagin va glutamin kislotalarga yana bitta ammiak molekulasining birikishidan hosil bo’ladi. D.N.Pryanishnikovning klassik tekshirishlari ko’rsatishicha, amidlar hosil bo’lishi natijasida o’simliklarda ortiqcha ammiakli oziqlanishdan va uglevodlarni yetishmasligidan to’planadigan ammiakning zararli ta’siri yo’qoladi. O’simlikda aminokislotalar va oqsillar sintezi bilan bir vaqtni o’zida ularni parchalanish jarayoni ham o’tadi. Parchalanish jarayonida ammiak ajraladi. Oqsillarni gidrolizlanishi proteaza fermentlari yordamida o’tadi. Yosh o’simliklar, novdalar, barglar o’sishi, nuqtalarda oqsil hosil jarayoni ko’proq o’tsa, kari organlarda gidroliz parchalanish jarayoni ko’proq. Shuningdek, o’simlikda o’tadigan murakkab oqsillar va boshqa azotli organik moddalar sintezi ammiakdan boshlanadi, ularning parchalanishi ammiak bilan tugaydi. D.N.Pryanishnikov aytganlar: "ammiak azot moddalarning o’simlik tarkibida almashinishida alfa va omega hisoblanadi" O’simliklarning azotga talabi o’simlik biologiq o’sish va rivojlanish davri, tuproq tarkibida o’simlikka layoqatli azot moddalarning miqdoriga bog’liq. Azotli o’g’itlarga talabini bir nechta yo’l bilan aniqlash mumkin. 1. O’simlik tarkibidagi azot miqdori 2. O’simlik shirasini tarkibidagi azot miqdori (konsentrasiyasi) 3. O’simlikning tashqi ko’rinishi 4. Tuproq tarkibidagi NH3 va NO2 azotning miqdori. O’simlik tarkibidagi azot miqdori o’zgaruvchan bo’lib, o’simlik turi, o’simlikning organi, vegetasiya davri, iqlim va tuproq sharoitiga qarab o’zgaradi, ammo ilmiy ishlar va ko’p izlanishlar natijasida har bir o’simlik tarkibida, uning organlari va vegetasiya davriga qarab optimal miqdorlar ma’lum. Shu miqdordan oz bo’lsa, o’simlikka azotli o’g’itlar berish shart. O’simliklar diagnostikasi (amaliy darsda o’tiladi) yordamida o’simlik shirasini tarkibida azot miqdoriga qarab o’g’itlarga bo’lgan talabini aniqlash mumkin. O’simlikning tashqi ko’rinishi (slaydlarga qarab tushuntirish) rangi oqarishi yoki sarg’ayishi, barglar so’lishi, och tusli yashil rang paydo bo’lishi, o’suv nuqtalarining so’lishi, poyasini ingichkaligi, tuplar, shoxlar sonini kamayishi, barglar soni va sathi kamayishi, tugunlar orasi qisqarishi, gullar soni kamayishi, gul va hosil to’qilishi, (har bir o’simlik uchun ko’rsatgichlar alohida). Azot ko’p miqdorda berilganda ham tashqi ko’rinishi o’zgaradi (to’q yashil rang barglarning chetlari kuyishi va xoqazo). Tuproq tarkibida azot miqdorini aniqlash NH4 reaktivi yordamida yoki NO3 Grandval usulida aniqlanadi. Har bir o’simlik uchun tuproqda har xil miqdor optimal hisoblanadi. O’simliklarni turiga qarab tuproq tarkibidagi NH4 va NO3 shakldagi azotga talabchanlik va o’zlashtirish qobiliyati ko’p faktorlarga bog’liq: tuproq eritmasining reaksiyasi, boshqa kationlar miqdori va nisbati, ionlar va kul elementlarning miqdori, kalsiy ionining konsentrasiyasi, magniy, ammoniy va nitratlar miqdori, hamda o’simlik tarkibidagi uglevodlar miqdori. Neytral reaksiya sharoitida ammoniy yaxshi o’zlashtiriladi, nordon sharoitda - nitratlar. Ammoniyli oziqlanishni tezlashtiradigan ionlar Ca, Mg va K nitrat ionni o’zlashtirishda molibden va fosfatlar yordam beradi. Uglevodlar yetishmaydigan sharoitda, harorat pastligida, fotosintez jarayonini aniqligi pasayganda ammoniyni o’zlashtirishi ham kamayadi. Azotli o’g’itlarni tanlash, normasini aniqlash, berish muddatlarini va usullarini to’g’ri tanlash uchun azotli moddalarning tabiatda aylanishi va tuproqda o’zgarishini bilish zarur. Tuproq tarkibidagi azotning umumiy zahirasi va o’simlik o’zlashtiradigan azotli birikmalar miqdori doimiy ravishda o’zgarib turadi. O’zgarishning sabablari: 1. O’simlik o’zlashtirishi 2. Tuproq tarkibidagi har xil mikrobiologik jarayonlar ta’sirida azotning molekuyar azotga va ammiak holida havoga uchib ketishi 3. Sug’orish natijasida pastki qatlamlarga va sizot suvlariga yuvilib ketishi 4. Eroziya natijasida yuvilishi 5. Biologik va kimyoviy jarayonlar natijasida mineral azotning gumin moddalar tarkibiga o’tishi 6. Ammoniyli qaytarmas singdirilishi. Tuproq tarkibida umumiy va harakatchan azotning ko’payishi ham har xil jarayonlar ta’sirida o’tadi. 1. Atmosferadan qo’shilishi 2. O’simliklar qoldiqlari va mahalliy o’g’itlar bilan tuproqda ko’payishi 3. Simbiotik va erkin azotofiksasiya ta’sirida ko’payishi 4. Tuproqdagi organik moddalar tarkibidagi azotning mineral holatiga o’tishi. Ma’lumki har xil tuproqlarda umumiy azot miqdori 0,05 - 0,5 % tashkil etadi, bo’z tuproqlarda esa 0,05-0,15 % va umumiy miqdori tuproqning haydov qatlamida 1,5- 15 t.ga. Bo’z tuproqlar zonasida bu ko’rsatkich 3-6 t.ga tashkil etadi. Umumiy azotning 94-95 %, organik birikmalar tarkibida, 3-5% almashinuvchan singdirilgan ammoniy holatida va 1% ga yaqini o’simlik o’zlashtira oladigan ammoniy va nitrat shaklida bo’ladi. O’simlikni azot bilan ta’minlanishi tuproqda o’tadigan mikrobiologik jarayonlarning tezligiga (aktivligiga) bog’liq. Tuproq tarkibidagi organik moddalar parchalanishi ammonifikasiya deyiladi. Bu jarayon o’tishida bakteriyalar, aktinomisetlar va zamburug’lar qatnashadilar. Mikroorganizmlar ajratadigan proteolitik fermentlar ta’sirida oqsillar aminokislota-largacha gidrolizlanadi, aminokislotalar esa dezaminoza fermenti ta’sirida NH3, CO2, H2O, H2,CH4 larga parchalanadilar. Ajralib chiqqan ammiak tuproqdagi karbonat kislota bilan qo’shilib ammoniy karbonat hosil qiladi, keyinchalik ammoniy tuproq zarrachalarida singdiriladi (TSK) Ammonifikasiya turli tuproqlarda aerob va anaerob sharoitda o’tadi, lekin kuchli ishqorli va kislotali sharoitda jarayon sustlik bilan o’tadi. Ammonifikasiya jarayoni natijasida ajralib chiqkan ammiak va o’g’itlar tarkibidan tuproqqa tushgan ammiak nitrifikasiyaga uchraydi. Bu jarayon ikki bosqichda boradi: Tuproq namligi dala nam sig’imiga nisbatan 60-70% hamda tuproq harorati 25-320 C va pH 6,2-8,2 atrofida bo’lsa, bu jarayon juda tez o’tadi. (bo’z tuproqlarda sug’orish, ishlov berish natijasida nitrifikasiya jarayoni tezlashadi). Ayrim tuproqlarda 1 kg tuproq hisobida bir yil davomida 100 mg.kg nitrat kislotasi hosil bo’lishi mumkin. (300 kg/ ga). Nitratlar denitrifikasiya jarayoni natijasida gazsimon azot birikmalari – NO2, H2O va molekulyar (N2) azotgacha qaytariladi. Denitrifikasiya anaerob sharoitda, ayniqsa ishqoriy muhitda tez o’tadi. Bu jarayon natijasida 10-15% azot atmosferaga uchib ketishi mumkin. Biologik denitrifikasiyadan tashqari tuproqda, ayniqsa ildiz atrofida xemodenitrifikasiya o’tishi kuzatiladi. (To’xtatish yo’llari: ishlov berish, to’g’ri sug’orish, nitrifikasiya ingibitorlarini qo’llash). Sug’orish natijasida tuproqning yuvilish va eroziyaga uchrashi hisobiga ham 15-20% azot, sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida yo’qotiladi. Azotning organik moddalar tarkibiga 5-15% va singdirilish 3-5% tashkil etadi. Shuningdek tuproqdagi mineral azot va o’g’it tarkibidagi azotning 30-50% o’zlashtiriladi. Birinchi yili qolgan qismi yukotiladi. Tuproqka azotning kuyilishi atmosferada 1 ga 5-15 kg.ga bir yilda. O’simliklar tarkibida 30-100 kg.ga, Simbio fiksasiya 100-300 kg.ga erkin azotofiksasiya 60-50 kg.ga va organik moddalar tarkibidan mineralizasiya natijasida 10-50 kg.ga qo’shilishi mumkin. 62-jadval Ammiakatlar tavsifi (D.A.Korenkov ma’lumotlari) Ammiakatlar Tarkibidagi azot miqdori, % Tarkibi, % Ca(NO3)2 CO(NH2)2 NH4NO3 H2O NH3 Kalsiyli va ammiakli selitra. 30,5 –31,6 25-28 - 27-30 22-30 18-20 Ammiakli selitra 34-37,5 - - 64-67 16-22 14-17 Karbamid Karbamid va ammiakli sel. 37,5-41,0 - - 53-56 18-24 23-26 Karbamid va ammiakli sel. 1. Ugleammiakatlar - ammoniy karbonat (NH4)2 CO3 ammoniy bikarbonat NH4HCO3 va karbamid CO(NH2)2 ning suvdagi eritmalari bo’lib, tarkibida 18-35% azot saqlaydi, 12% karbonat angidrid (CO2) gazi va shuningdek 4-7% erkin ammiak bo’ladi. Past haroratda kristallanadi. Ugleammiakatlar yilning issiq davrlarida qo’llaniladi. Ugleammiakatlar albatta tuproqning 10-16 sm chuqurligida solinib ko’milib ketilishi shart. Ugleammiakatlar asosiy o’g’itlashda ekishdan oldin va oziqlantirishda qo’llaniladi. Qator orasi ishlanadigan ekinlarda ham qo’llash mumkin. Bunda o’simliklarni kuydirmasligi uchun o’g’it qatorni o’rtasiga yoki o’simliklardan kamida 10-12 sm uzoqlikda ko’milib ketiladi. Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlashga faqatgina tibbiy ko’rikdan o’tgan va maxsus instruksiya (ko’rsatma) asosida ta’lim olgan shaxslarga ruxsat beriladi. Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlaganda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish shart.