OG‘IZ BO‘SHLIG‘I – DAHLIZI VA XUSUSIY OG‘IZ BO‘SHLIG‘I: RIVOJLANISHI, FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. LAB VA LUNJ TUZILISHI. MILKLAR – TUZILISHI, QISMLARI, MIKL CHO‘NTAGI HOSIL BO‘LISHI. Og‘iz tubining anatomiyasi: qavatlari, mushaklar, kletchatka bo‘shliqlari. Til: tuzilishi, mushaklari va so‘rg‘ichlari. Qattiq va yumshoq tanglay. Yumshoq tanglay mushaklari. Protez o‘rni to‘g‘risida tushuncha. Katta va kichik so‘lak bezlari, ularning funksional va klinik anatomiyasi Og`iz bo`shlig`ining taraqqiyoti. Embrionning kalla qismida ektoderma qavatidan bo`lajak og`iz bo`shlig`i hosil bo`ladigan sohada chuqurcha hosil bo`ladi. Bu chuqurcha embrionning entoderma qavatidan taraqqiy etadigan xalqum bilan qo`shiladi. Og`iz bo`shlig`ining atrofi o`rta burun kurtaklari, yuqori jag` kurtaklari va pastki jag` kurtaklari bilan o`ralgan bo`ladi. YUqori lab va yuqori jag` hamda tanglayning hosil bo`lishi uchun o`rta burun kurtaklarini yuqori jag` kurtaklari bilan qo`shilish kerak. O`rta burun kurtaklari yuqori jag` kurtaklari bilan qo`shilmasa yuqori labda, yuqori jag`da, tanglayda yon tirqishlar holida anomaliyalar uchraydi. Bunday anomaliya holatlari bir tomonlama - unilateral yoki ikki tarafda - bilateral tirqishlar holida uchraydi. O`rta burun kurtaklarining o`zaro qo`shilmasligidan yuqori lab sohasida, yuqori jag`da, tanglayda o`rta tirqish holidagi anomaliyalar uchraydi. Pastki lab, pastki jag` suyaklari pastki jag` kurtaklarining o`zaro qo`shilishidan hosil bo`ladi. Pastki jag` kurtaklarining o`zaro qo`shilmasligi pastki labda, pastki jag`da uchraydigan o`rta tirqish anomaliyasini keltirib chiqaradi. YUqori jag` kurtaklari va pastki jag` kurtaklari o`zaro og`iz teshigining burchagi sohasida qo`shiladi. Bu kurtaklar qo`shilishining anomaliya holatida: katta og`iz tirqishi - macrostoma yoki kichik og`iz tirqishi - microstoma holatlari hosil bo`ladi. Og`iz bo`shlig`i tashqi embrion parda - ektodermadan hosil bo`lgan ko`p qavatli epiteliy bilan qoplangan bo`ladi. Bu yassi epiteliydan tishlarning emal qavati rivojlanadi. Epiteliyning ostidagi mezenxima to`qimasidan esa dentin, pulpa, tsement va tish ildizini o`rab turgan periodont moddalari rivojlanadi. Doimiy tishlar hosil bo`ladigan moddalar ham, sut tishlari singari ektoderma va mezenximadan rivojlanadi. Sut va doimiy tishlar uchun emal kurtagi umumiy bo`ladi. Kurtakning orasiga mezenxima moddasining o`sib kirishi natijasida emal kurtagi ikkiga ajraladi va doimiy tishlarning kurtagi chuqurlashadi. Natijada yuqori va pastki jag`larda 10 tadan sut va doimiy tish kurtaklari hosil bo`ladi. Embrion taraqqiyotining 5 oyida oxirgi sut tishlarining orqasida 1-chi doimiy katta oziq tishlarning kurtagi hosil bo`ladi. Tug`ilgandan so`ng, jag` suyaklarining o`sishi natijasida 6-7 oyda 2-nchi doimiy katta oziq tishining kurtagi hosil bo`ladi. 3-chi doimiy katta oziq tishlarining kurtaklari 4-5 yoshdagi bolalarda hosil bo`lishi mumkin. Doimiy tish tanasi bilan sut tishining ildizlari orasida suyakdan hosil bo`lgan to`siq bo`ladi. Doimiy tishlarning o`sishi ko`p yadroli hujayralar - osteklastlarning suyakni yemirishi bilan bog`liq bo`ladi. Sut tishlari ildizlari atrofida esa tsementoklast hujayralari paydo bo`lib, ular sut tish ildizlarini yemira boshlaydi. Natijada doimiy tishlar chiqayotganida, sut tishlarning toj qismi - koronkasi qoladi holos. Hazm a’zolarining ko`p qismi ichki embrional parda - entodermadan rivojlanadi. Og`iz bo`shlig`i Og`iz bo`shlig`i tashqi muhit bilan og`iz tirqishi rima oris vositasida aloqa qiladi Og`iz bo`shlig`i - cavitas oris (grekcha stoma - og`iz) - ikki qismdan tashkil topgan: og`iz daxlizi - vestibulum oris, hamda og`izning xususiy bo`shlig`i - cavitas oris propria. Bu ikki bo`lim orasidagi chegara - yuqorigi va pastki tish qatorlaridan tashkil topadi. Og`iz daxlizining oldingi devorini lablar - labia oris tashkil etib, yuqori va pastki lablarning og`iz tirqishi burchagidagi birlashuvi natijasida commissurae labiorum hosil bo`ladi. Lablar – og`iz xalqasimon mushak tolalaridan hosil bo`lib, tashqi yuzasi teri, ichki yuzasi esa shilliq qavat bilan qoplangan. Og`iz daxlizining orqa devori tishlar va milklardan (gingiva) hosil bo`ladi. YUqori lablar ichki tarafda milk bilan - yuqori lab yuganchasi - frenulum labii superioris - vositasida birlashadi; pastki lab esa ichki tarafda milk bilan va pastki lab yuganchasi - frenulum labii inferiores vositasida birlashadi. Og`iz daxlizinin tashqi yon devorlarini lunj - buccae tashkil etadi. Lunj–buccae- lunj mushagi m. buccinator tashqi tarafdan teri va ichki tarafdan shilliq qavat bilan qoplanagn. Og`izning xususiy bo`shlig`i cavitas oris propria ning yuqori devorini qattiq va yumshoq tanglay hosil etadi. Bu bo`shliqning tubi esa og`iz diafragmasi diaphragma oris deb atalib til bilan to`lib turadi. Til ostida - til yuganchasi - frenulum linguae bo`lib, uning ikki tarafida til osti so`rg`ichlari caruncula sublingualis joylashadi. Bu so`rg`ich yuzasiga jag` osti va til osti so`lak bezlarining naylari ochiladi. Diophragma oris- juft m. mylo hyoideus lardan hosil bo`ladi va til joylashadi. Tanglay Tanglay - palatum, ikki qismdan tashkil topgan bo`lib, oldingi sohada qattiq tanglay - palatum osseum seu palatum durum; va orqa sohada yumshoq tanglay - palatum molle bo`ladi. Qattiq tanglay yuqori jag` suyagining tanglay o`simtasi hamda tanglay suyagining gorizontal qismi hisobiga hosil bo`ladi. Qattiq tanglayning o`rta qismida tanglay choki - raphe palatinae va oldingi sohada esa ko`ndalang burmalar - plicae palatinae transversa bo`ladi. YUmshoq tanglay - palatum molle - orqa sohada erkin holda, chodir singari osilib turadi va velum palatinum deyiladi. YUmshoq tanglay chodirining ikki yon tarafida yoylar bo`lib, tanglaydan til ildiziga arcus palatoglossus hamda tanglaydan xalqum devoriga - arcus palatopharyngeus - yo`naladi. Bu yoylar orasidagi bo`shliqda tanglay murtagi - tonsilla palatina joylashadi. YUmshoq tanglayning asosi serbar qo`shuvchi to`qimadan – aponeurosis palatina va mushaklardan tashkil topgan. YUmshoq tanglayni hosil etishda ko`ndalang - targ`il mushaklar qatnashadi: 1. M. palatopharyngeus - tanglay - xalqum mushagi. Bu mushak o`z nomidagi yoyni hosil etishda qatnashib, yumshoq tanglaydan hamda asosiy suyakning qanotsimon o`simtasining ilmog`i hamulus pterygoideus dan boshlanib, xalqum devorida yakunlanadi. Mushak tutamlari fasciculus anterior – oldingi tutamlarga va fasciculus posterior – orqa tutamlariga bo`linadi. Orqa tutamlar m. sphincter palatopharyngeus – tanglay – xalqum torayma mushagini tashkil etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni pastga, xalqumni esa yuqoriga tortadi. 2. M. palatoglossus - tanglay - til mushagi. Bu mushak o`z nomidagi tanglay yoyini hosil etib, yumshoq tanglaydan boshlanadi va tilning yon sohasiga birikadi. Mushak tutamlari tilning hususiy guruh ko`ndalang mushagi m. transversus linguae ga davom etadi. Tanglay 1 - labium oris superius, 2 - plicae palatinae transversae, 3 - raphe palati, 4 - m. orbicularis oris, 5 - gll. palatinae, 6 - arcus palatopharyngeus, 7 - arcus palatoglossus, 8 - uvula, 9 - tonsilla lingualis, 10 - papillae vallatae,11 - foramen caecum, 12 - sulcus medianus linguae, 13 - papilla fungiformes, 14 - m. uvulae, 15 - sulcus terminalis, 16 - dentes molares, 17 - tonsilla palatina, 18 - m. palatopharyngeus, 19 m. palatoglossus, 20 - dentes molares, 21 - dentes premolares, 2 - dens caninus, 23 - dentes incisivi. 3. M. levator veli palatini - yumshoq tanglay chodirini ko`taruvchi mushak. Kalla asosidan, chakka suyagidagi YEvstaxiy nayi sohasidan boshlanib yumshoq tanglay tutamlarida yakunlanadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni ko`taradi. Innervatsiyasi: n. vagus (X) 4. M. tensor veli palatini - yumshoq tanglay chodirini taranglaydigan mushak. Kalla asosidan, chakka suyagidagi YEvstaxiy nayi sohasidan boshlanib, uning tutamlari asosiy suyakning qanotsimon o`simtasining ilmoqli o`simtaci hamulus processus pterygoidei ni aylanib o`tib, yumshoq tanglay chodiriga davom etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni taranglaydi. Innervatsiyasi: n. trigeminus (V) 5. M. uvulae - tilcha mushagi - chodirning o`rtasidan orqa tarafga erkin holda osilib turadi. Bu mushak tanglay suyagidagi spina nasalis posterior o`simtasidan boshlanib, tilchani hosil etadi. Vazifasi: tilchani qisqartiradi. Xususiy og`iz bo`shlig`idan chiqish sohasini tomoq (bo`g`iz) - istmus fauces deyiladi. Bu sohaning chegaralari: yuqoridan - yumshoq tanglay; ikki yon tarafdan yumshoq tanglay yoylari arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus; pastdan - til ildizi. Til Til - lingua (grekcha - glossa) - ko`ndalang targ`il mushaklardan tashkil topgan a’zo. Tilning o`rta qismida - tanasi - corpus linguae, oldingi sohada - tilning uchi - apex, hamda orqa sohada ildiz qismi - radix linguae tashkil etadi. Til tanasi va ildiz chegarasida chuqurcha bo`lib, ko`r teshik - foramen cecum linguae deyiladi. Bu chuqurchadan yon tarafga egat - sulcus terminalis yo`naladi. Til 1 - aditus laringis, 2 - epiglottis, 3 - recessus piriformis, 4 - radix linguae, 5 - plica triangularis, 6 - foramen caecum linguae, 7 - dorsum linguae, 8 - corpus linguae, 9 - sulcus medianus linguae, 10 - margo linguae, 11 - papillae linguales, 12 - apex linguae, 13 - papillae fungiformes, 14 - papilla foliata, 15 - papillae vallatae, 16 - sulcus terminalis, 17 - arcus palatoglossus, 18 - folliculi linguales, 19 - tonsilla palatina, 20 - tonsilla lingualis, 21 - plica glossoepiglottica lateralis, 22 - valecula epiglottica, 23 - plica glossoepiglottic mediana. Tilning ustki yuzasi dorsum linguae, uning uchidagi egatgacha bo`lgan qismi pars anterior va egat orqasidagi qismiga pars posterior larga bo`linadi. Tilning ostki yuzasi facies inferior linguae sohasida burmalar bo`lib plica fimbriata deyiladi. Tilning yon chetlari margo linguae deb ataladi. Tilning o`rtasidagi egat sulcus medianus linguae deyiladi. Til ildizi sohasida limfo-epitelial to`qimadan hosil bo`lgan til murtagi - tonsilla lingualis joylashadi. Til ildizi sohasida burmalar bo`lib, ular hiqildoq usti tog`ayi bilan birlashadi. O`rta burmaga plica glossoepiglottica mediana va ikki yon tarafdagisini plicae glossoepiglottica laterales deyiladi. Tilning ustki yuzasi shilliq qavat funica mucosa linguae bilan qoplangan. Ostki yuzasida yuganchasi frenilum linguae ko`rinadi. Tilning ustki va yon yuzalarida ta’am bilishda qatnashadiga so`rg`ichlar joylashadi. 1. Ipsimon va konus shaklidagi so`rg`ichlar - papillae filiforme et conicae - tilning ustki yuzasining oldingi sohasida joylashadi. Bu so`rg`ichlar taktil sezgi vazifasini bajaradi. 2. Zamburug`simon so`rg`ichlar - papillae fungiformes - til uchida va yon tarafida joylashadi - ta’am sezish vazifasini bajaradi. 3. YAproqsimon so`rg`ichlar - papillae foliatae - tilning yon yuzasida joylashadi. 4. Ko`tarma bilan o`ralgan so`rg`ich - papillae vallatae - til ildizi sohasida ko`r teshikning oldida V raqamiga o`hshash joylashadi. Bu so`rg`ichlar miqdori 7- 12 bo`lib, uchi orqaga yo`nalgan holda joylashadi. Tilning o`rtasida o`tgan qo`shuvchi to`qima septum linguae to`siqni hosil etsa, til asosini serbar qo`shuvchi to`qima aponeurosis linguae tashkil etib, ularga til mushaklari birikadi. Til mushaklari ikki guruh: xususiy hamda skelet suyaklaridan boshlanadigan ko`ndalang - targ`il mushaklardan hosil bo`ladi. Tilning skelet mushaklari uning xususiy mushaklariga davom etadi. 1. M. geniglossus – engak til mushagi, m. verticalis – vertikal xususiy mushagiga davom etadi Engak-til mushagi m. genioglossus pastki jag` suyagining engak sohasidagi spina mentalis o`simtasidan boshlanib, tilning xususiy mushagi bo`lib