OG'ZAKI VA YOZMA NUTQNI RIVOJLANTRISHDA BADIIY ASAR VA
MATBUOT MATERIALLARIDAN FOYDALANISH
Mundarija:
Reja
Kirish
I.BOB. Asosiy qism
1.1. Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari
1.2. Yozma nutq mohiyati
II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa
o’rgatish
2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o'quvchi nutqini
rivojlantirishning nazariy jihatlari.
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1
Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida
e’tibor bermoqda.
Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozma
nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab
a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol
o’ynaydi,nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir,nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir
etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik leksik va grammatik
vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining
xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini
tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari
uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq
faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari
tushuniladi.
Nutqning
normal
faoliyati
holatiga
uning
psixofiziologik
mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan
belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari
bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy
muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum
bo’ladi.
O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga
ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal bolalar
ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga yordamni
tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin namunalaridan
biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni tashkil etish maxsus
maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus guruhlar; zaif ko`ruvchi
va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun maktabgacha ta’lim
muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida
nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun o`rta umumiy ta’lim
maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar; harakat – tayanch
a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat; o`rta umumiy ta’lim
maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi.
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar
hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan ushbu
tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv
qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan
holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga
2
ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik,
leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda
tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy
anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida
ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani
keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u
yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar”
(B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab
aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va
his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik
hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul
qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari
ularning asosiylari hisoblanadilar.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim
jarayoni.
Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi
bolalar va ularda Yozma nutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni bartaraf
etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari.
Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi bolalarda
Yozma nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish
yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
3
I.BOB. Asosiy qism
1.Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
Nutq-bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq
bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi sharaoitlarida
rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir. Utildan farqli
ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy mulki hodisasidir
.Yozma nutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini tushunishlarini
ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozma nutqni fikrlar dunyosidan
ajratib bo`lmaydi: Yozma nutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda bolaning mantiqiy
fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to`g`ri ifodalash
qobiliyati aks etadi. Yozma nutqni shakllantirish, uning vazifasini o`zgartirish
murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning atrofdagilar
bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi. Maktabgacha
yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozma nutqning shakllanishi
ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yeti yilida
atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo`lishi va uni
rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida Yozma
nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi:
individuallararo, ichki individual va umuminsoniy.
Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda,
namoyon bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i
nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida
ochiladi. Nutq bo`lmas ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay
qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday
izohlaydi. “Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo`lib
chiqsa tilning manfaatidir”.
Demak, til qanchalik zo`r bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilar
ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q bo’lsa,
nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq.
Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir.
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday
ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali
ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi bo’luvchi
qudratli quroldir.
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir:
4
1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu
holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida
chiqadi.
2-vazifasi-ichki
individual-bu
yerda
nutq
ko’plab
nutqiy
jarayonlarni(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq
anglash darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va
nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat
qiladi.
3-vazifasi- umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy
ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda u
grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin
nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.Dialog ko’proq erkin nutqiy
muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid
grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozma nutq
ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda
o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish
shaklida ro’y beradi.
Dialog Yozma nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar
ma’nosini
aniqlashtirish.
Suhbat
jarayonida
tarbiyachi
savollar,
topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi
suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni
5
ta’minlash,
bolalar
fikrlarini,
ularning
diqqat-e’tiborlarini,
xotiralarini,
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi.
2.1. Yozma nutq mohiyati.
Yozma nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan
nutqning ikki shaklini- dialogik va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim.
Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq
mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos,
talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar,
mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda
bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish,
tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin.
Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti,
uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari
bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd
etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir.
Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ
tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan
shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda
turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va
u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini
rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini
bajaradi.
Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog
ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga
harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini
nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor
berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni,
nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud.
Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan
(“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda
bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga
xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan
himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday
o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari
ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va
artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish,
umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya
qilish va h.k.
6
II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma nutqqa
o’rgatish.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish.
Bolalarda Yozma nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy
vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos
bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma nutqning ikki
shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart.
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma so’zlashuv
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv
nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik
bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash,
savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi
farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo
vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari
haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar
haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir
vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi.
Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli
munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.
Ilk yoshda bola Yozma nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan
luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi.
Yozma nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni
ajratib olar ekan, bola Yozma matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi,
bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini
rivojlantrish jarayonini tashkil etadi.
Ma’lumki, Yozma nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar ta’siri
natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta
jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozma nutqning shakllanishida bolaning
tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach
katta yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba,
malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib, ularda Yozma nutqni
shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz
kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki
tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari
uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida
bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy
qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish
asosida Yozma nutqni rivojlantirishga yordam beradi.
7
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga
o’rgatish:
Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”.
Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozma nutqni rivojlantirish mantiqiy
rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish.
Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini
shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar,
maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro
aytish.
Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish
malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar
mazmunini tushunib oladilar.
Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma
rasmlar.
Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish). Qish
faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi? Nima
uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va tugallangan
hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik guruhlarga bo’linib
olamiz.
-
Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl).
-
Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz.
Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yoz ,kuz va qish fasllari
tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga
tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh
bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4-
guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir guruhda
katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya tuzishlari
kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari mumkin.
Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi.
Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi.
Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi.
Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi.
Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi.
Paxtalar teriladi.
8
Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har
bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi.
Tetiklashtiruvchi mashqlar
Quyosh
Erta tongda
Quyosh turib
Bolalarni erkalaydi,
Boshlarini silaydi.
Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi
keng yoyilgan holatda bo’ladi.
Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi
mumkin.
1.
Qish g’amini yozda ye.
2.
Bahorgi harakat-kuzgi barakat.
3.
Yozgi mehnat-qishki rohat.
4.
Yer haydasang kuz hayda,
Kuz haydamasang yuz hayda.
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:
1)
Bir yilda nechta fasl bor?
2)
Siz qaysi faslni yoqtirasiz?
3)
Mehnat haqida maqollar aytib bering.
9
2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o'quvchi nutqini
rivojlantirishning nazariy jihatlari.
Inson nutqi madaniyat va ta’limning o‘ziga xos ko‘zgusidir. Nutq orqali siz
rivojlanish darajasini darhol aniqlashingiz mumkin. Nutqni rivojlantirish nutq
ko'nikmalarini shakllantirishni anglatadi: muloqot sharoitida harakat qilish,
bayonotni rejalashtirish qobiliyati, o'z rejasini amalga oshirish qobiliyati (mavzu
bo'yicha qat'iy gapirish yoki yozish, fikrlarning rivojlanishini ta'minlash, turli ifoda
vositalaridan foydalanish.
Nutq kishilarning birgalikdagi faoliyatida, bilishda, tarbiyalashda zarur bo‘lgan
muloqot turlaridan biri bo‘lib, u insonni ma’naviy boyitadi, san’at predmeti bo‘lib
xizmat qiladi. Nutq til yordamida muloqot deb ataladi - asrlar davomida
sayqallangan va eng murakkab fikrning har qanday tuslarini etkazishga qodir bo'lgan
ishora tizimi. Nutq atamasi uchta ma'noga ega:
a) Nutq jarayon sifatida, faoliyat sifatida, masalan, nutq mexanizmlari; bola
gapira boshlaydi, u nutqni o'zlashtiradi; nutq erkin harakat qiladi;
b) Nutq, nutq faoliyatining mahsuli sifatida, matnning sinonimi, masalan: 6
yoshli bolaning nutqini tahlil qilish; yuksak madaniyatli nutq namunalari;
v) nutq og`zaki, notiq nutqning janri sifatida. (7, 86-bet).
Nutq - bu odamlarning moddiy o'zgaruvchan faoliyati jarayonida tarixan
rivojlangan va til vositasida bo'lgan muloqot shakli.
Nutq aloqa maqsadlarida yoki (muayyan holatda) o'z faoliyatini tartibga solish
va nazorat qilish uchun xabarlarni yaratish va idrok etish jarayonlarini o'z ichiga
oladi.
Nutq tashqi bo'linadi, ya'ni. boshqalar uchun nutq va o'zi uchun ichki nutq.
Fikr va so‘z dialektik birlikda. Nutq tafakkurdan ajralmas: “Nutq – fikrning
so‘zga aylanishi, fikrning moddiylashuvidir” (2, 205-bet).
Gapning maqsadi va mazmuniga ko'ra, qadimgi ritorika bayon, tavsif va
fikrlashni ajratib turadi. Rivoyat voqealar ketma-ketligini tasvirlaydi, matn syujetga
ega va qoida tariqasida, aktyorlik qahramonlariga ega, shu jihatdan u adabiy janr
sifatida hikoyaga yaqin. Tasvirda hech qanday voqea yoki syujet yo‘q, tabiat
suratlari,
ayrim
hodisalar,
predmetlar,
portretlar
va
hokazolar
tasvirlangan.Mulohaza yuritish — turli dalillar, dalillar, misollar, kimningdir fikrini
isbotlash yoki rad etish uchun qo‘llaniladigan nutq turi. bayonot, tezis, dalil;
Nihoyat, muallif xulosa chiqaradi.
Nutqni nutq psixologiyasi, psixolingvistika, nutq fiziologiyasi, tilshunoslik va
boshqa fanlar o‘rganadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchi egallaydigan barcha
ko’nikmalar ichida eng qiyini adabiy tilda izchil, malakali so’zlash qobiliyatidir.
Subyektivizatsiya texnikasi ushbu ko'nikmalarni shakllantirishga muvaffaqiyatli
yordam beradi, bu esa bolaning aqliy va nutqini rivojlantirish uchun katta
imkoniyatlar yaratadi.
Rivojlanish muammosi, odamlar ongli ravishda o'z sa'y-harakatlarini bolalarni
omon qolishga tayyorlashga yo'naltira boshlaganlaridan beri mavjud bo'lgan. Buni
10
zamonaviy tillarda, turli xalqlar hayoti va urf-odatlarida arxeologik topilmalar va
o‘tmishga oid unsurlar tasdiqlaydi. Olis ajdodlar bolalarni kamol toptirishga
intilganliklarini asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan aqliy mehnat, o‘yinchoqlar,
topishmoqlar, amaliy hazillar, boshqotirmalar, topqirlik uchun topshiriqlar talab
qiladigan o‘yinlar tasdiqlaydi.
Taraqqiyot g'oyasini aniq ko'rganlardan biri Konfutsiy bo'lib, uning maktabida
3000 dan ortiq yoshlar qatnashgan. Rivojlanish - harakat jarayonini, yaxlit
tizimlardagi o'zgarishlarni ifodalovchi falsafiy kategoriya. (25, s.386) Ichki qarama-
qarshiliklar rivojlanishning asosiy manbai bo'lganligi sababli, bu jarayon o'z
mohiyatiga ko'ra o'z-o'zini rivojlantirish (o'z-o'zini harakat) hisoblanadi. Rivojlanish
- bu ma'lumotni keyinchalik tartibga solish, tizimlashtirish bilan maqsadli to'plash.
Inson nutqini rivojlantirish jarayonini, ayniqsa, ushbu rivojlanishning
harakatlantiruvchi kuchlarini (omillarini), uning dastlabki qadamlarini o'rganishni
tushunish uchun, ya'ni. tilni o'zlashtirishning eng boshida bolaning nutqi.
Psixolog N.I.Jinkin bolaning tilni o'zlashtirish mexanizmi qanday ekanligini
ko'rsatdi. Biroq, bu mexanizm modeli kattalar uchun ham mos keladi: “Xabar
uzatilganda (inson miyasiga) ikki xil ma'lumot kiritiladi: a) voqelik ob'ektlari va
hodisalari haqida va b) til qoidalari haqida. unda xabar taqdim etiladi. Oxirgi turdagi
ma'lumotlar yashirin shaklda kiritiladi, chunki til qoidalari qo'llaniladi, lekin
qoidalarning o'zi haqida hech narsa aytilmaydi ... Hozirgi bosqichda maktab tili
ta'limining rivojlanish istiqbollari tilda inson omili, shaxsni ona tili va yaratuvchisi
sifatida o‘rganish bilan, til va nutqni o‘zlashtirish jarayonining aniqlash
xususiyatlari bilan.
Aynan shu nuqtai nazardan ushbu tadqiqotda "maktab o'quvchilarining nutqini
rivojlantirish" tushunchasining mazmuni ko'rib chiqiladi.
Maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat
idrok etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o'z mazmuni va shakli birligida,
maqsad va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik
asosli jarayoni tushuniladi. maktab o'quvchilarining nutqi va o'qish tajribasini
shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati.
Nutqni rivojlantirish hodisasini tushunish uchun tavsiya etilgan asoslar
quyidagilar edi:
Til shaxsi haqidagi ta’limot (V.V.Vinogradov, G.I.Bogin, Yu.N.Karaulov,
A.M.Shaxnarovich va boshqalar), uning mohiyati va tuzilishini shaxsning
qobiliyatlarini yaratilgan yoki turli tomonlarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan
bog‘lash nuqtai nazaridan belgilash. lingvistik shaxsni o'rganish, uning muayyan
nutq harakatlariga tayyorligini baholash, shuningdek, til shaxsini rivojlantirishning
uslubiy yo'llarini belgilash imkonini beradigan idrok etilgan matn (Yu.N.Karaulov);
Matn faoliyatini mustaqil asosli va maqsadli ob'ektiv faoliyat, ijtimoiy-tarixiy
tajribaning bir qismi sifatida ko'rib chiqish; shaxsni rivojlantirish va ijtimoiy-
madaniy tajribani o'zlashtirishda matn faoliyatining etakchi rolini tan olish; kognitiv
jarayonni (bilim, tajriba, hissiyotlar, qadriyatlar, me'yorlar va boshqalar
almashinuvi) matnlarni idrok etish va yaratish kontekstida talqin qilish (T.M.
11
Dridze, Yu.N. Karaulov, E.S. Kubryakova, I.Ya. Lerner , Yu. .A.Sorokin,
V.Ya.Shabes va boshqalar);
Zamonaviy ta'limning maqsadi shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga olib
keladigan madaniy o'zaro ta'sir usullarini o'zlashtirish ekanligi sababli matn
faoliyatini o'zlashtirish jarayoniga alohida e'tibor berish zarurati (E.V.
Bondarevskaya, A.P.Valitskaya, I.K.Juravlev). , I.Ya.Lerner, E.I.Pasov va
boshqalar).
Nutqning rivojlanishi butun murakkabligi bilan ta'limning butun kursi bilan
ta'minlanadi, lekin birinchi navbatda ona tili darslarida, bu erda talabalar nutqning
grammatik tuzilishini, uning mazmunini, lug'atini o'zlashtiradilar. Rivojlangan nutq
jarayonida mavzu darslari katta rol o’ynaydi, lekin bu darslar sohasida ham nutqning
barcha tomonlarini qamrab olmaymiz.Biz asosan izchil nutqni rivojlantirishga
e’tibor beramiz, buni “majmuasi” deb ta’riflash mumkin. umumiy mazmun, umumiy
bosh fikr bilan birlashgan gaplar”. (N. S. Rojdestvenskiy). Bu nutq mantiqiy jihatdan
izchil, izchil bo'lib, unda alohida gaplar, gap qismlari o'rtasida bog'liqlik mavjud.
Maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat idrok
etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o'z mazmuni va shakli birligida, maqsad
va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik asosli
jarayoni tushuniladi. maktab o'quvchilarining nutqi va o'qish tajribasini
shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati. Nutqning rivojlanishi bolaning miyasiga
yashirin shaklda tilni kiritishdan boshqa narsa emas, ya'ni. nutq orqali.
Boshqalarning nutqini tinglab, bola nafaqat so'zlarni, so'zlarning birikmalarini,
jumlalarni yodlabgina qolmay, u tildagi o'xshashliklarni ushlaydi, ma'nolarning
o'xshashligini shakllar o'xshashligi bilan bog'laydi. Shunday qilib, rivojlanishning
dastlabki bosqichlarida bola nafaqat kichraytiruvchi-erkalash shakllaridan
foydalanadi, balki duch kelgan baholash qo'shimchalari yordamida o'zi ularni
shakllantiradi. Birovning nutqini idrok etish bolaning o'z nutqidan ustundir: u
kattalarning nutqini o'zi gapirishga urinishlaridan biroz oldinroq tushuna boshlaydi.
Yuqorida aytilganlardan nutq va tilni o'zlashtirishda, demak, nutqni rivojlantirishda
nutq (lingvistik) muhitning roli haqida xulosa chiqariladi.
Mantiq va grammatika qonuniyatlari asosida tashkil etilgan, bir butunlikni
ifodalovchi, mavzuga ega, nisbiy mustaqillik, to‘liqlik va o‘zaro bog‘langan ozmi-
ko‘pmi muhim qismlarga bo‘lingan nutq izchil nutqdir. Boshlang'ich maktab
metodikasida o'quvchilarning o'ziga tegishli bo'lgan quyidagi izchil nutq turlari
(yoki izchil nutq mashqlari) qabul qilinadi:
savollarga batafsil javoblar (shu jumladan suhbatda);
bayonlar (yoki yozma matnlar) asosan yuqoridagi talablarga javob bersa,
o‘qilganlarni tahlil qilish, grammatik materialni o‘rganish, grammatik shakllarni
yoki lug‘atni faollashtirish bilan bog‘liq turli matn mashqlari; kuzatish yozuvlari,
tabiat ob-havo kundaliklari, boshqa kundaliklar;
o'qilgan narsalarni og'zaki qayta hikoya qilish (turli xil versiyalarida);
talabalarning og'zaki hikoyalari berilgan mavzu, rasmga ko'ra, kuzatishlarga
ko'ra, berilgan boshiga yoki oxiriga ko'ra va hokazo;
12
yod olgan badiiy matnlarni aytib berish;
ertaklarning improvizatsiyasi, adabiy-badiiy ijodning boshlanishi, ibratli
matnlarning yozma taqdimoti;
o'qituvchi tomonidan berilgan matnlarni qayta qurish (tanlab takrorlash va
taqdimotlar), qayta hikoyalash va taqdim etishning ijodiy shakllari, hikoyalarni
sahnalashtirish va boshqalar og'zaki va yozma;
dramatizatsiyaning har xil turlari, og'zaki (og'zaki) rasm chizish;
har xil turdagi yozma kompozitsiyalar;
gazetalardagi maqolalar, o'qilgan kitoblar sharhlari, spektakllar, filmlar;
ish hujjatlari, bayonotlar, e'lonlar, manzillar, telegrammalar va boshqalar.
Bu faqat kichik yoshdagi o'quvchilar foydalanadigan bog'langan matn
turlarining eng umumiy ro'yxati. Ko'rib turganingizdek, mashqlarning xilma-xilligi
juda katta. Bu xilma-xillik talabalarga deyarli nazariyasiz, amaliy usullarda beriladi.
Tabiiyki, faqat nutq mashqlarini uzoq vaqt davomida aniq rejalashtirish (istiqbolli
rejalashtirish), bir tomondan, bir xil turdagi ishlarning zerikarli takrorlanishiga yo'l
qo'ymaslik, boshqa tomondan, muhim narsani o'tkazib yubormaslik imkonini beradi.
O`quvchilarning mustaqillik darajasiga ko`ra izchil nutqdagi mashqlarni
quyidagi turlarga bo`lish mumkin: namuna bo`yicha bajariladigan ishlar;
konstruktiv mashqlar; ijodiy mashqlar. Bu erda ikkinchisi aniq ustun o'rin egallaydi:
yuqorida sanab o'tilgan mashqlarning aksariyati modelsiz va konstruktiv vazifasiz
bajariladi.
Misol mashqlari taqdimotlar, o'qilgan narsalarni og'zaki takrorlash, yoddan
o'qish, ish qog'ozlarini o'z ichiga olishi mumkin.
Maktab o'quvchilarining izchil nutqini rivojlantirish - ularda bir qator aniq
ko'nikmalarni shakllantirish, ularga o'rgatish. Nutqning rivojlanishidagi o'z-o'zidan,
har qanday ta'lim sohasida bo'lgani kabi, qabul qilinishi mumkin emas. Biz izchil
nutq, uning har xil turlari bilan bog'liq bo'lgan ko'nikmalarni ta'kidlaymiz. Bu,
birinchidan, mavzuni tushunish, tushunish, uni ajratib ko'rsatish, chegaralarini
topish qobiliyatidir. Ikkinchidan, bu material to'plash, nima muhimligini, mavzuga
mos keladigan narsani tanlash va ikkinchi darajali narsalarni tashlash qobiliyatidir.
Materialni yig'ish va tanlash ba'zan uzoq vaqt talab etadi. Uchinchi mahorat -
materialni to'g'ri ketma-ketlikda joylashtirish, rejaga muvofiq hikoya yoki insho
qurish qobiliyati. To‘rtinchisi, til vositalaridan so‘zning adabiy me’yor va
vazifalariga
muvofiq
foydalana
bilish,
shuningdek,
yozilganni
tuzatish,
takomillashtirish, takomillashtirish. Bog'langan matndagi har bir mashq ushbu
ko'nikmalarning barchasidan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ammo bir vaqtning
o'zida barcha ko'nikmalarni bir xil darajada o'rgatish mumkin emas. Shu sababli,
talabalar qandaydir izchil matn tuzadigan har bir darsda, u taqdimot yoki takrorlash,
hikoya yoki insho, xat yoki o'qilgan kitobga taqriz bo'ladimi, o'quv vazifasi aniq
belgilanishi kerak. Talabalarning nutqini rivojlantirishni uzoq vaqt davomida
rejalashtirish tavsiya etiladi - eng yaxshisi bir yil. Bunday holda, rejada har xil
turdagi mashqlar, turli mavzular ko'zda tutilishi mumkin. Reja ushbu yoshdagi
bolalar uchun mavjud bo'lgan barcha turdagi insholar, taqdimotlar, hikoyalar va
13
boshqa mashqlarni o'z ichiga olishi kerak. Bu talabalarning fikrlash va nutqini
diversifikatsiya qilish imkonini beradi, chunki. har bir mashq turi o'zining maxsus
aqliy operatsiyalarini, o'z lug'atini, grammatik vositalarini faollashtiradi. Mashqlar
turlarining taxminiy muvofiqligini aniqlash juda muhimdir. Bir yil davomida
talabalarning nutqini rivojlantirishni rejalashtirayotganda, o'qituvchi og'zaki yoki
yozma ishlarni, taqdimot va insholarni qanchalik tez-tez bajarish kerakligini, xatlar
yozilishini, o'qilgan kitoblarga sharhlar, gazetadagi eslatmalar va og'zaki hikoyalarni
belgilashi kerak. yozilsin. Bunga qat'iy javob berish, albatta, mumkin emas.
Ko'rinib turibdiki, o'quvchilarning izchil nutqini rivojlantirishda bir qator aniq,
aniq vazifalar mavjud bo'lib, ularni izchil hal qilish ishda tizimni yaratadi.
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida
yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa
va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi,
fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi. Shuning
uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir – birini
taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham
tafakkursiz bo`lmaydi”.
Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida xizmat
qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa fikrlash
natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan miyadan
tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi bosqichi
boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi.
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha nomlanishidan
qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va o’zaro ijtimoiy
munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til muomala vositasiga
aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda kengayib boradi. Bu holni
uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni ortib boravergani sari tilning
ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson
nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh
yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan
munosabatda to`rtinchi bosqich
yuzaga keladi. Shu o’rinda
akademik
V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning
uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi: aloqa, xabar, ta’sir etish.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli
avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini
sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni
etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir
shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini
ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda
14
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol
shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi
ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi
bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli
shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona
tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish
zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga.
Ahloqiy
sifatlariga
o‘quv
dasturini
o‘zlattirishda
me’yorli
bajarilishini
ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar
maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini
rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini
tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak.
Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab
berishga
o‘rganadi.
Og‘zaki
nutqini
o‘stirish
bo‘yicha
o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik
tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini
shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z
turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga,
sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi.
Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi:
bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif
qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining
hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri
tuzilgan bo‘lishi kerak.
Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga
o‘rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri
Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr
oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:
1.
Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
2.
Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
3.
Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik
idrokni va tasavvurni rivojlantirish
4.
Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish:
a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish;
