OG'ZAKI VA YOZMA NUTQNI RIVOJLANTRISHDA BADIIY ASAR VA MATBUOT MATERIALLARIDAN FOYDALANISH Mundarija: Reja Kirish I.BOB. Asosiy qism 1.1. Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari 1.2. Yozma nutq mohiyati II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish 2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o'quvchi nutqini rivojlantirishning nazariy jihatlari. 2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda. Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozma nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol o’ynaydi,nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir,nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik leksik va grammatik vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari tushuniladi. Nutqning normal faoliyati holatiga uning psixofiziologik mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum bo’ladi. O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal bolalar ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga yordamni tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin namunalaridan biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni tashkil etish maxsus maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus guruhlar; zaif ko`ruvchi va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun maktabgacha ta’lim muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar; harakat – tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat; o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan ushbu tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga 2 ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar. Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim jarayoni. Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalar va ularda Yozma nutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni bartaraf etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari. Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 3 I.BOB. Asosiy qism 1.Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari. Nutq-bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi sharaoitlarida rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir. Utildan farqli ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy mulki hodisasidir .Yozma nutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozma nutqni fikrlar dunyosidan ajratib bo`lmaydi: Yozma nutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda bolaning mantiqiy fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to`g`ri ifodalash qobiliyati aks etadi. Yozma nutqni shakllantirish, uning vazifasini o`zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi. Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozma nutqning shakllanishi ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yeti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo`lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida Yozma nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi: individuallararo, ichki individual va umuminsoniy. Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda, namoyon bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo`lmas ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi. “Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo`lib chiqsa tilning manfaatidir”. Demak, til qanchalik zo`r bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilar ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq. Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi bo’luvchi qudratli quroldir. Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir: 4 1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida chiqadi. 2-vazifasi-ichki individual-bu yerda nutq ko’plab nutqiy jarayonlarni(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq anglash darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. 3-vazifasi- umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda u grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir. Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.Dialog ko’proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozma nutq ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim. Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish shaklida ro’y beradi. Dialog Yozma nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari; Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash; Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum so’zlar ma’nosini aniqlashtirish. Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni 5 ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi. 2.1. Yozma nutq mohiyati. Yozma nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan nutqning ikki shaklini- dialogik va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim. Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos, talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar, mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish, tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin. Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti, uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir. Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini bajaradi. Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni, nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud. Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan (“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish, umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya qilish va h.k. 6 II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma nutqqa o’rgatish. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish. Bolalarda Yozma nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma nutqning ikki shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart. Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma so’zlashuv nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash, savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi. Ilk yoshda bola Yozma nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi. Yozma nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni ajratib olar ekan, bola Yozma matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi, bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini rivojlantrish jarayonini tashkil etadi. Ma’lumki, Yozma nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozma nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach katta yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba, malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib, ularda Yozma nutqni shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish asosida Yozma nutqni rivojlantirishga yordam beradi. 7 Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga o’rgatish: Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”. Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozma nutqni rivojlantirish mantiqiy rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish. Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar, maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro aytish. Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar mazmunini tushunib oladilar. Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma rasmlar. Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish). Qish faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi? Nima uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va tugallangan hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik guruhlarga bo’linib olamiz. - Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl). - Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz. Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yoz ,kuz va qish fasllari tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4- guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir guruhda katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya tuzishlari kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari mumkin. Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi. Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi. Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi. Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi. Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi. Paxtalar teriladi. 8 Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi. Tetiklashtiruvchi mashqlar Quyosh Erta tongda Quyosh turib Bolalarni erkalaydi, Boshlarini silaydi. Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi keng yoyilgan holatda bo’ladi. Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi mumkin. 1. Qish g’amini yozda ye. 2. Bahorgi harakat-kuzgi barakat. 3. Yozgi mehnat-qishki rohat. 4. Yer haydasang kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda. Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar: 1) Bir yilda nechta fasl bor? 2) Siz qaysi faslni yoqtirasiz? 3) Mehnat haqida maqollar aytib bering. 9 2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o'quvchi nutqini rivojlantirishning nazariy jihatlari. Inson nutqi madaniyat va ta’limning o‘ziga xos ko‘zgusidir. Nutq orqali siz rivojlanish darajasini darhol aniqlashingiz mumkin. Nutqni rivojlantirish nutq ko'nikmalarini shakllantirishni anglatadi: muloqot sharoitida harakat qilish, bayonotni rejalashtirish qobiliyati, o'z rejasini amalga oshirish qobiliyati (mavzu bo'yicha qat'iy gapirish yoki yozish, fikrlarning rivojlanishini ta'minlash, turli ifoda vositalaridan foydalanish. Nutq kishilarning birgalikdagi faoliyatida, bilishda, tarbiyalashda zarur bo‘lgan muloqot turlaridan biri bo‘lib, u insonni ma’naviy boyitadi, san’at predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Nutq til yordamida muloqot deb ataladi - asrlar davomida sayqallangan va eng murakkab fikrning har qanday tuslarini etkazishga qodir bo'lgan ishora tizimi. Nutq atamasi uchta ma'noga ega: a) Nutq jarayon sifatida, faoliyat sifatida, masalan, nutq mexanizmlari; bola gapira boshlaydi, u nutqni o'zlashtiradi; nutq erkin harakat qiladi; b) Nutq, nutq faoliyatining mahsuli sifatida, matnning sinonimi, masalan: 6 yoshli bolaning nutqini tahlil qilish; yuksak madaniyatli nutq namunalari; v) nutq og`zaki, notiq nutqning janri sifatida. (7, 86-bet). Nutq - bu odamlarning moddiy o'zgaruvchan faoliyati jarayonida tarixan rivojlangan va til vositasida bo'lgan muloqot shakli. Nutq aloqa maqsadlarida yoki (muayyan holatda) o'z faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish uchun xabarlarni yaratish va idrok etish jarayonlarini o'z ichiga oladi. Nutq tashqi bo'linadi, ya'ni. boshqalar uchun nutq va o'zi uchun ichki nutq. Fikr va so‘z dialektik birlikda. Nutq tafakkurdan ajralmas: “Nutq – fikrning so‘zga aylanishi, fikrning moddiylashuvidir” (2, 205-bet). Gapning maqsadi va mazmuniga ko'ra, qadimgi ritorika bayon, tavsif va fikrlashni ajratib turadi. Rivoyat voqealar ketma-ketligini tasvirlaydi, matn syujetga ega va qoida tariqasida, aktyorlik qahramonlariga ega, shu jihatdan u adabiy janr sifatida hikoyaga yaqin. Tasvirda hech qanday voqea yoki syujet yo‘q, tabiat suratlari, ayrim hodisalar, predmetlar, portretlar va hokazolar tasvirlangan.Mulohaza yuritish — turli dalillar, dalillar, misollar, kimningdir fikrini isbotlash yoki rad etish uchun qo‘llaniladigan nutq turi. bayonot, tezis, dalil; Nihoyat, muallif xulosa chiqaradi. Nutqni nutq psixologiyasi, psixolingvistika, nutq fiziologiyasi, tilshunoslik va boshqa fanlar o‘rganadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchi egallaydigan barcha ko’nikmalar ichida eng qiyini adabiy tilda izchil, malakali so’zlash qobiliyatidir. Subyektivizatsiya texnikasi ushbu ko'nikmalarni shakllantirishga muvaffaqiyatli yordam beradi, bu esa bolaning aqliy va nutqini rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Rivojlanish muammosi, odamlar ongli ravishda o'z sa'y-harakatlarini bolalarni omon qolishga tayyorlashga yo'naltira boshlaganlaridan beri mavjud bo'lgan. Buni 10 zamonaviy tillarda, turli xalqlar hayoti va urf-odatlarida arxeologik topilmalar va o‘tmishga oid unsurlar tasdiqlaydi. Olis ajdodlar bolalarni kamol toptirishga intilganliklarini asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan aqliy mehnat, o‘yinchoqlar, topishmoqlar, amaliy hazillar, boshqotirmalar, topqirlik uchun topshiriqlar talab qiladigan o‘yinlar tasdiqlaydi. Taraqqiyot g'oyasini aniq ko'rganlardan biri Konfutsiy bo'lib, uning maktabida 3000 dan ortiq yoshlar qatnashgan. Rivojlanish - harakat jarayonini, yaxlit tizimlardagi o'zgarishlarni ifodalovchi falsafiy kategoriya. (25, s.386) Ichki qarama- qarshiliklar rivojlanishning asosiy manbai bo'lganligi sababli, bu jarayon o'z mohiyatiga ko'ra o'z-o'zini rivojlantirish (o'z-o'zini harakat) hisoblanadi. Rivojlanish - bu ma'lumotni keyinchalik tartibga solish, tizimlashtirish bilan maqsadli to'plash. Inson nutqini rivojlantirish jarayonini, ayniqsa, ushbu rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlarini (omillarini), uning dastlabki qadamlarini o'rganishni tushunish uchun, ya'ni. tilni o'zlashtirishning eng boshida bolaning nutqi. Psixolog N.I.Jinkin bolaning tilni o'zlashtirish mexanizmi qanday ekanligini ko'rsatdi. Biroq, bu mexanizm modeli kattalar uchun ham mos keladi: “Xabar uzatilganda (inson miyasiga) ikki xil ma'lumot kiritiladi: a) voqelik ob'ektlari va hodisalari haqida va b) til qoidalari haqida. unda xabar taqdim etiladi. Oxirgi turdagi ma'lumotlar yashirin shaklda kiritiladi, chunki til qoidalari qo'llaniladi, lekin qoidalarning o'zi haqida hech narsa aytilmaydi ... Hozirgi bosqichda maktab tili ta'limining rivojlanish istiqbollari tilda inson omili, shaxsni ona tili va yaratuvchisi sifatida o‘rganish bilan, til va nutqni o‘zlashtirish jarayonining aniqlash xususiyatlari bilan. Aynan shu nuqtai nazardan ushbu tadqiqotda "maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirish" tushunchasining mazmuni ko'rib chiqiladi. Maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat idrok etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o'z mazmuni va shakli birligida, maqsad va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik asosli jarayoni tushuniladi. maktab o'quvchilarining nutqi va o'qish tajribasini shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati. Nutqni rivojlantirish hodisasini tushunish uchun tavsiya etilgan asoslar quyidagilar edi: Til shaxsi haqidagi ta’limot (V.V.Vinogradov, G.I.Bogin, Yu.N.Karaulov, A.M.Shaxnarovich va boshqalar), uning mohiyati va tuzilishini shaxsning qobiliyatlarini yaratilgan yoki turli tomonlarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘lash nuqtai nazaridan belgilash. lingvistik shaxsni o'rganish, uning muayyan nutq harakatlariga tayyorligini baholash, shuningdek, til shaxsini rivojlantirishning uslubiy yo'llarini belgilash imkonini beradigan idrok etilgan matn (Yu.N.Karaulov); Matn faoliyatini mustaqil asosli va maqsadli ob'ektiv faoliyat, ijtimoiy-tarixiy tajribaning bir qismi sifatida ko'rib chiqish; shaxsni rivojlantirish va ijtimoiy- madaniy tajribani o'zlashtirishda matn faoliyatining etakchi rolini tan olish; kognitiv jarayonni (bilim, tajriba, hissiyotlar, qadriyatlar, me'yorlar va boshqalar almashinuvi) matnlarni idrok etish va yaratish kontekstida talqin qilish (T.M. 11 Dridze, Yu.N. Karaulov, E.S. Kubryakova, I.Ya. Lerner , Yu. .A.Sorokin, V.Ya.Shabes va boshqalar); Zamonaviy ta'limning maqsadi shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga olib keladigan madaniy o'zaro ta'sir usullarini o'zlashtirish ekanligi sababli matn faoliyatini o'zlashtirish jarayoniga alohida e'tibor berish zarurati (E.V. Bondarevskaya, A.P.Valitskaya, I.K.Juravlev). , I.Ya.Lerner, E.I.Pasov va boshqalar). Nutqning rivojlanishi butun murakkabligi bilan ta'limning butun kursi bilan ta'minlanadi, lekin birinchi navbatda ona tili darslarida, bu erda talabalar nutqning grammatik tuzilishini, uning mazmunini, lug'atini o'zlashtiradilar. Rivojlangan nutq jarayonida mavzu darslari katta rol o’ynaydi, lekin bu darslar sohasida ham nutqning barcha tomonlarini qamrab olmaymiz.Biz asosan izchil nutqni rivojlantirishga e’tibor beramiz, buni “majmuasi” deb ta’riflash mumkin. umumiy mazmun, umumiy bosh fikr bilan birlashgan gaplar”. (N. S. Rojdestvenskiy). Bu nutq mantiqiy jihatdan izchil, izchil bo'lib, unda alohida gaplar, gap qismlari o'rtasida bog'liqlik mavjud. Maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat idrok etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o'z mazmuni va shakli birligida, maqsad va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik asosli jarayoni tushuniladi. maktab o'quvchilarining nutqi va o'qish tajribasini shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati. Nutqning rivojlanishi bolaning miyasiga yashirin shaklda tilni kiritishdan boshqa narsa emas, ya'ni. nutq orqali. Boshqalarning nutqini tinglab, bola nafaqat so'zlarni, so'zlarning birikmalarini, jumlalarni yodlabgina qolmay, u tildagi o'xshashliklarni ushlaydi, ma'nolarning o'xshashligini shakllar o'xshashligi bilan bog'laydi. Shunday qilib, rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bola nafaqat kichraytiruvchi-erkalash shakllaridan foydalanadi, balki duch kelgan baholash qo'shimchalari yordamida o'zi ularni shakllantiradi. Birovning nutqini idrok etish bolaning o'z nutqidan ustundir: u kattalarning nutqini o'zi gapirishga urinishlaridan biroz oldinroq tushuna boshlaydi. Yuqorida aytilganlardan nutq va tilni o'zlashtirishda, demak, nutqni rivojlantirishda nutq (lingvistik) muhitning roli haqida xulosa chiqariladi. Mantiq va grammatika qonuniyatlari asosida tashkil etilgan, bir butunlikni ifodalovchi, mavzuga ega, nisbiy mustaqillik, to‘liqlik va o‘zaro bog‘langan ozmi- ko‘pmi muhim qismlarga bo‘lingan nutq izchil nutqdir. Boshlang'ich maktab metodikasida o'quvchilarning o'ziga tegishli bo'lgan quyidagi izchil nutq turlari (yoki izchil nutq mashqlari) qabul qilinadi: savollarga batafsil javoblar (shu jumladan suhbatda); bayonlar (yoki yozma matnlar) asosan yuqoridagi talablarga javob bersa, o‘qilganlarni tahlil qilish, grammatik materialni o‘rganish, grammatik shakllarni yoki lug‘atni faollashtirish bilan bog‘liq turli matn mashqlari; kuzatish yozuvlari, tabiat ob-havo kundaliklari, boshqa kundaliklar; o'qilgan narsalarni og'zaki qayta hikoya qilish (turli xil versiyalarida); talabalarning og'zaki hikoyalari berilgan mavzu, rasmga ko'ra, kuzatishlarga ko'ra, berilgan boshiga yoki oxiriga ko'ra va hokazo; 12 yod olgan badiiy matnlarni aytib berish; ertaklarning improvizatsiyasi, adabiy-badiiy ijodning boshlanishi, ibratli matnlarning yozma taqdimoti; o'qituvchi tomonidan berilgan matnlarni qayta qurish (tanlab takrorlash va taqdimotlar), qayta hikoyalash va taqdim etishning ijodiy shakllari, hikoyalarni sahnalashtirish va boshqalar og'zaki va yozma; dramatizatsiyaning har xil turlari, og'zaki (og'zaki) rasm chizish; har xil turdagi yozma kompozitsiyalar; gazetalardagi maqolalar, o'qilgan kitoblar sharhlari, spektakllar, filmlar; ish hujjatlari, bayonotlar, e'lonlar, manzillar, telegrammalar va boshqalar. Bu faqat kichik yoshdagi o'quvchilar foydalanadigan bog'langan matn turlarining eng umumiy ro'yxati. Ko'rib turganingizdek, mashqlarning xilma-xilligi juda katta. Bu xilma-xillik talabalarga deyarli nazariyasiz, amaliy usullarda beriladi. Tabiiyki, faqat nutq mashqlarini uzoq vaqt davomida aniq rejalashtirish (istiqbolli rejalashtirish), bir tomondan, bir xil turdagi ishlarning zerikarli takrorlanishiga yo'l qo'ymaslik, boshqa tomondan, muhim narsani o'tkazib yubormaslik imkonini beradi. O`quvchilarning mustaqillik darajasiga ko`ra izchil nutqdagi mashqlarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin: namuna bo`yicha bajariladigan ishlar; konstruktiv mashqlar; ijodiy mashqlar. Bu erda ikkinchisi aniq ustun o'rin egallaydi: yuqorida sanab o'tilgan mashqlarning aksariyati modelsiz va konstruktiv vazifasiz bajariladi. Misol mashqlari taqdimotlar, o'qilgan narsalarni og'zaki takrorlash, yoddan o'qish, ish qog'ozlarini o'z ichiga olishi mumkin. Maktab o'quvchilarining izchil nutqini rivojlantirish - ularda bir qator aniq ko'nikmalarni shakllantirish, ularga o'rgatish. Nutqning rivojlanishidagi o'z-o'zidan, har qanday ta'lim sohasida bo'lgani kabi, qabul qilinishi mumkin emas. Biz izchil nutq, uning har xil turlari bilan bog'liq bo'lgan ko'nikmalarni ta'kidlaymiz. Bu, birinchidan, mavzuni tushunish, tushunish, uni ajratib ko'rsatish, chegaralarini topish qobiliyatidir. Ikkinchidan, bu material to'plash, nima muhimligini, mavzuga mos keladigan narsani tanlash va ikkinchi darajali narsalarni tashlash qobiliyatidir. Materialni yig'ish va tanlash ba'zan uzoq vaqt talab etadi. Uchinchi mahorat - materialni to'g'ri ketma-ketlikda joylashtirish, rejaga muvofiq hikoya yoki insho qurish qobiliyati. To‘rtinchisi, til vositalaridan so‘zning adabiy me’yor va vazifalariga muvofiq foydalana bilish, shuningdek, yozilganni tuzatish, takomillashtirish, takomillashtirish. Bog'langan matndagi har bir mashq ushbu ko'nikmalarning barchasidan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ammo bir vaqtning o'zida barcha ko'nikmalarni bir xil darajada o'rgatish mumkin emas. Shu sababli, talabalar qandaydir izchil matn tuzadigan har bir darsda, u taqdimot yoki takrorlash, hikoya yoki insho, xat yoki o'qilgan kitobga taqriz bo'ladimi, o'quv vazifasi aniq belgilanishi kerak. Talabalarning nutqini rivojlantirishni uzoq vaqt davomida rejalashtirish tavsiya etiladi - eng yaxshisi bir yil. Bunday holda, rejada har xil turdagi mashqlar, turli mavzular ko'zda tutilishi mumkin. Reja ushbu yoshdagi bolalar uchun mavjud bo'lgan barcha turdagi insholar, taqdimotlar, hikoyalar va 13 boshqa mashqlarni o'z ichiga olishi kerak. Bu talabalarning fikrlash va nutqini diversifikatsiya qilish imkonini beradi, chunki. har bir mashq turi o'zining maxsus aqliy operatsiyalarini, o'z lug'atini, grammatik vositalarini faollashtiradi. Mashqlar turlarining taxminiy muvofiqligini aniqlash juda muhimdir. Bir yil davomida talabalarning nutqini rivojlantirishni rejalashtirayotganda, o'qituvchi og'zaki yoki yozma ishlarni, taqdimot va insholarni qanchalik tez-tez bajarish kerakligini, xatlar yozilishini, o'qilgan kitoblarga sharhlar, gazetadagi eslatmalar va og'zaki hikoyalarni belgilashi kerak. yozilsin. Bunga qat'iy javob berish, albatta, mumkin emas. Ko'rinib turibdiki, o'quvchilarning izchil nutqini rivojlantirishda bir qator aniq, aniq vazifalar mavjud bo'lib, ularni izchil hal qilish ishda tizimni yaratadi. 2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi. Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi. Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir – birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham tafakkursiz bo`lmaydi”. Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida xizmat qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa fikrlash natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan miyadan tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi bosqichi boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi. Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha nomlanishidan qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va o’zaro ijtimoiy munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til muomala vositasiga aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda kengayib boradi. Bu holni uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni ortib boravergani sari tilning ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan munosabatda to`rtinchi bosqich yuzaga keladi. Shu o’rinda akademik V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi: aloqa, xabar, ta’sir etish. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda 14 O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab berishga o‘rganadi. Og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi. Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak. Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga o‘rgatish ikki davrga ajratiladi. Tayyorgarlik davri Asosiy davr (Savodga tayyorlash) Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi: 1. Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish 2. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish. 3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish 4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish: a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish; 15 b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘rtasida va oxirida); v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash; g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish; d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish; Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining savodga o‘rgatish bo‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar olib boriladi: 1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish 2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish; 4. Bo‘g‘in o‘qish; 5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish. Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak. Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir ko‘rsatmoqda. XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi. Har bir inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan etkazish datushunarli, mantiqiy, aniq, ravonnutqqa egabo‘lgankadrlarnitayyorlashkabimasalalardolzarbbo‘libkelmoqda. Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega. 16 Bolаlаr fikrlаridа murаkkаb sintаktik tuzilmаlаrni shаkllаntirishni «yozmа nutq vаziyati»dа, ya’ni bolа mаtnni аytib turаdigаn, kаttа yoshli kishi esа, uni yozib borаdigаn vаziyatdа аmаlgа oshirish tаvsiya etilаdi. Bolаgа bir turdаgi tuzilmаlаrdаn foydаlаnmаgаn holdа sо‘zlаrning tо‘g‘ri tаrtibini qо‘llаshni о‘rgаnishdа yordаm berаdigаn mаshqlаrgа аlohidа e’tiborni qаrаtish zаrur. Muhimi, bolаdа gаp tаrkibi hаqidа vа hаr xil turdаgi gаplаrdа leksikаdаn tо‘g‘ri foydаlаnish hаqidа oddiy tаsаvvurlаr shаkllаnsin. Buning uchun bolаlаrgа gаpdа sо‘zlаrni biriktirishning turli usullаrini, sо‘zlаr о‘rtаsidаgi аyrim mаzmunli vа grаmmаtik bog‘liqliklаrdаn foydаlаnishni hаmdа gаpni intonаsion jihаtdаn rаsmiylаshtirishni о‘rgаtish zаrur. Shundаy qilib, nutqning grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish jаrаyonidа sintаktik birliklаr bilаn аmаllаr bаjаrish kо‘nikmаsi shаkllаnаdi, muаyyan muloqot shаroitidа vа rаvon monologik fikrlаrni tuzish jаrаyonidа til vositаlаrini ongli rаvishdа tаnlаsh tа’minlаnаdi. Bolа tilining grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish uning nutqi (tili) rivojlаnishining umumiy oqimidа rо‘y berishi lozim; pedаgogik rаhbаrlik shаkllаri vа metodlаri umumiy nutqiy rivojlаnishning bosqichmа-bosqich xususiyatgа egаligini, eng аvvаlo diаlog vа monologni, sо‘zgаchа bо‘lgаn mаzmunli-semаntik tizimdаn vаziyatgа oid ixtiyoriy iborаli nutqqа о‘tish (undаn keyinchаlik diаlog vа monolog rivojlаnаdi), bolаlаrning nutqiy hаvаskorligi sohаsi sifаtidа tengdoshlаr bilаn muloqotning diаlogik shаkllаrini о‘zlаshtirishni hisobgа olishi lozim. Grаmmаtik kо‘nikmаlаrni shаkllаntirish usullаri vа yо‘llаri О‘rgаnilаyotgаn tilning grаmmаtik tuzilishini shаkllаntirish metodlаri vа usullаri: аyrim sо‘zlаr vа iborаlаr misolidа grаmmаtik shаkllаrni kо‘rgаzmаli nаmoyish qilish; о‘yin vаziyatlаri, nutqiy mаshqlаr, ijodiy tusdаgi rolli о‘yinlаr, hаjmi unchаlik kаttа bо‘lmаgаn mаtnlаrni tinglаsh vа boshq. Bolаlаrgа о‘zgа tilni о‘rgаtishdа grаmmаtik qoidаlаr аlohidа о‘zlаshtirilishi lozim bо‘lgаn predmet hisoblаnmаydi vа uni bolаlаrgа yod olish tаklif etilmаydi. Qoidаlаrni аmаldа о‘zlаshtirib olish kо‘nikmаlаri mаxsus tаshkil etilgаn vа bolаlаrning о‘rgаnilаyotgаn grаmmаtik hodisа mohiyatini tushunib yetishlаrigа qаrаtilgаn о‘yin-mаshqlаrdа shаkllаntirilаdi. О‘yindаgi hаrаkаtlаr kо‘plikdаgi ot ishtirok etgаn fikrlаrni tuzishdаn iborаt bо‘lmog‘i lozim. Bundа boshqа hаr qаndаy grаmmаtik qiyinchiliklаrni bаrtаrаf etishgа intilish tаlаb etilаdi. Bolаning minimаl о‘z fikrini аytishi ikki sо‘zdаn iborаt bо‘lishi kerаk: ikki qо‘g‘irchoq, beshtа аyiqchа, sаkkiztа koptok vа h.q. Bundаy jumlаlаr motivini hosil qilish uchun bir nechtа о‘yinchoqlаr, hаyvonlаr, nаrsаlаr tаsvirlаngаn surаtlаrni nаmoyish qilish tаvsiya etilаdi yoki pedаgog (bolа) nomlаnishi bir xil bо‘lgаn bir nechtа о‘yinchoqlаrni qо‘ligа olаdi. 17 Grammatika bolalarning rammatik nutqini о‘zlashtirish jarayonida strategik о‘rin tutadi, zero «Grammatika – shunday vositalar repertuariki, uning vositasida birinchidan, mustaqil narsalar va fikrlar о‘rtasidagi munosabatlar muayyan qoidalar asosida ifodalanadi, о‘zgadan, muayyan qoidalar asosida yangi sо‘zlar hosil bо‘ladi» (L.V.Sherba). Shunday qilib, grammatik tizim nafaqat mantiqiy munosabatlar ifodalovchisi sifatida sintaksis va morfologiyani, balki sо‘z hosil qilishni ham о‘z ichiga oladi.Bolalarda grammatik operatsiyalar kо‘nikmalarini shakllantirish uchun bola о‘rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni qо‘llashga zarurot bо‘ladigan о‘yinlardan foydalanish lozim: otlarning kо‘plikdagi soni, son – kо‘plik yoki birlikdagi otdir va boshq. О‘rganilayotgan tilning grammatik tuzilishini bola turli xil nutqiy faoliyat jarayonida о‘zlashtiradi. Bola sabab-oqibat, miqdor va boshqa munosabatlarni bilish orqali, bir vaqtning о‘zida ularni grammatik shakllar va tuzilmalar orqali ifodalash (birlik va kо‘plik, otlar kelishigi, fe’l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola turli-tuman grammatik vositalarni о‘zlashtirib oladi (Qaratqich kelishigi qо‘shimchalari, sо‘z hosil qilishda kо‘plik son, suffikslar). Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о‘zlashtirganligining kо‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini о‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о‘rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о‘rgatish metodikasi yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо‘ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо‘ydi. Ravonlikning asosiy kо‘rsatkichi sifatida sо‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о‘rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о‘qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо‘llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni о‘qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega: - ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega; - nutqni о‘rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо‘g‘ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir; 18 - nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо‘lishi kerak, xususan: ona tilini о‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо‘shilishi, о‘quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim; - о‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о‘zaro hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо‘lgan muloqot shakli bilan belgilanishi lozim; - til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha komponentlarini: undov-motivatsiya, yо‘naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur; -nutqni о‘qitish bolalarning tilni о‘rganish bо‘yicha mustaqil faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog‘liq bо‘lishi kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о‘qitish muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: -nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy о‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о‘zlashtirishining murakkab, kо‘p omilli jarayonidir; -nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; -bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о‘ziga xosliklarini kо‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо‘rsatishning eng samarali yо‘llarini tanlashi lozim. .Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar etarlicha fikrini aniq va ravon ifodalayolmasliklarining asosiy sababi shundaki: 1) bolalar nutqidagi nuqsonlarni bartara fqilish; 2)tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirish; 4) so‘z birikmasi, lug‘at, gap ustida ishlash orqali og‘zaki va yozma nutq o‘stirish; 5)bog‘lanishli nutq ustida ishlashda o‘yin va mashq, mashg‘ulotlaridan foydalanish usullari ishlab chiqilmagan. Bolalar aniq va tushunarli so’zlaydigan, iboralar, so’zlar va har bir tovushni alohida-alohida aniq talaffuz etayotgan, ya'ni yaxshi diksiyaga ega bo’lgan pedagog yordamida ona tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda o’zlashtiradilar. Ko’pincha pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz bo’ladi, ular tovushlar va so’zlarni og’izni yetarli darajada ochmasdan talaffuz qiladilar, ayrim tovushlar yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi. Pedagog talaffuzning adabiy me'yorlariga rioya qilishi, o’z nutqida turli shevalar, mahalliy so’zlashuvlar ta'sirini bartaraf etishi, so’zlarda urg’uni to’g’ri qo’yishi lozim. 19 Xulosa. Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda. Bolalarni bog’chadayoq maktabga tayyorlash maktabda esa ularni o’qitishning yangi shakllari amalga oshirilmoqda. Modomiki, harakat va so’z insonning o’zligini namoyon etuvchi asosiy vosita ekan, buning uchun bolaning jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim. Nutq kamchiliklarining kelib chiqishi sabablarini oilada har biro ta-ona, maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyachi, maktabda esa o’qituvchilar bilishlari zarur. Chunki nutq kishilarning til vositasi orqali aloqa jarayonining tarixan topgan formasidir. Shunindek, nutq rang-barang ifodali tovushlarning majmuasidan iborat. Bu tovushlar oliy nerv sistemasining signallari vositasida nutq organlarining turlicha shakllanishi yoki harakati natijasida paydo bo’ladi. Shuning uchun nutq tovushlarining vujudga keltiruvchi manbalarini organlar fiziologiyasini, ularning faoliyatini o’rganish talaffuzdagi nuqsonlarning kelib chiqish sababini aniqlash, to’g’ri va Yozma talaffuzni ta’minlovchi omillardan biridir. Nutq bolalarda asta-sekin shakllanadi,bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida bola nutqining o’sib borishidagi hal qiluvchi bosqich bir yarim yoshdan besh yoshgacha bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Bu davrda bolaning nutqi muayyan sur’atda, besh yoshdan keyin esa nutq intensiv ravishda xilma-xil o’sib boradi. Biroq ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va ma’lum bir sababga bo’g’liq bo’ladi. Tovushning notog’ri talaffuz etishni ona tilidagi hamma tovushlarda uchratish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, bolalarning ko’pchiligi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo’lgan tovushlarni notog’ri talaffuz etadilar. Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va doimiy takomillashib boriladigan til. Til qobiliyati, til bizni odamga aylantiradi: tirik mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni inson tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Nutq odamlarning ushbu boylikni mukammallashtirishga bo’lgan intilishini tushunish qiyin emas: nafaqat so’zlarva ularning kombinatsiyasining qoidalarini bilish, balki nutqni shakllantirishning eng murakkab tizimiga, boshqa odamlarning nutqini idrok etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan, mantiqiy va ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish yo’lidan o’tadi. Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola turli xil texnik vositalardan foydalangan holda nutqni rivojlantiradi: matematikada- mantiqiy muammolarni yechishda, mutqni rivojlantrish darslarida-so’z birikmalaridan foydalanish, nutq mashqlari, matnni o’qish va qayta o’qish, rasmlar, buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning rivojlanishi bolalarning so’z boyligini boyitishga, rus adabiyot tili normalarini mohirona o’rganishga olib keladi. Nutqning rivojlantirish jarayoni uzoq davom etadi va tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi. 20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent “ Barkamol fayz media”. 2018. 2. Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “ Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-2010. 3. Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent “ Ma’naviyat”. 2003. 4. Shodiyeva Q. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni tog’ri talaffuzga o’rgatish”. Toshkent. “O’qituvchi”, 1990. 5. Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent . “O’qituvchi”,1993. 6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. Toshkent. “Istiqlol” 2006. 7. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “ Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili. 8. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy majmua. Toshkent-2018. 9. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom. Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010. 10. Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi, Toshkent-2011. 11. O’zbekiston Respublikasi “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o’quv dasturi. Toshkent -2018. 12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O‘zbekiston. 2017-yil. 13. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston.: 2017- yil. 14. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot matbaa- konserni, 2017. 15. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, Toshkent- 2017. 39-b. 16. “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent – 2019. 17. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida” gi Qonuni. Toshkent – 2019. 18. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunni amalga oshirish davlat dasturi to‘g‘risida”gi qarori. Toshkent – 2010. 19. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili 21 haqida”gi qonuni yangi tahririning qabul qilinishi haqidagi 311-qarori. Toshkent – 2016. 20. “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent – 2019. 21. Umumiy o‘rta ta’limning ona tili fanidan davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi. T.: 2017-yil,16-aprel, 15 – 20-betlar. 22. Umumiy O‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari (I qism). – Toshkent – 2015. 23. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami) 2017-y., 14-son, 230-modda. Elektron ta’lim resurslari: 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.Edu.Uz