OILA PSIXOLOGIYASI MUSTAQIL FAN SIFATIDA (Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari, Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari)

Yuklangan vaqt

2024-04-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

26,6 KB


Ilmiybaza.uz OILA PSIXOLOGIYASI MUSTAQIL FAN SIFATIDA Reja. 1. Oila psixologiyasi fan sifatida. 2. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari. 3. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari Ilmiybaza.uz OILA PSIXOLOGIYASI MUSTAQIL FAN SIFATIDA Reja. 1. Oila psixologiyasi fan sifatida. 2. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari. 3. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Oilaviy munosabatlar, Ijtimoiy psixologiya,oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson hayotidagi ahamiyati va jamiyat ma'naviyatini barqarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero, dunyoning kator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda ham oila va nikoh munosabatlaridagi, psixoterapevtlar yordamiga muxtojlik kabi xolatlar ushbu maskanning muammolarini o`rganish va shu yo`nalishda maqsadli tadqiqotlar, ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini o`qtirmoqda. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon buldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga kizikish kanchalik uzok utmishga borib takalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi shunchalik navkiron va yosh bulib, uning shakllanishi yangi davrga tugri keladi. Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut makomidagi faoliyatining ob'ektiv konuniyatlarini, oila-nikoh hamda karindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila a'zolari ijtimoiy xulkining namoyon bo’lishini o’rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila a'zolari urtasidagi munosabatlarning - mexribonlik, gamxo`rlik, hamdardlik, hamjixatlik, tobelik, buysunish, yetakchilik kabi o’ziga xos kirralarini, oilaviy rollar taksimotivo va uzaro ta'sirning jinsga oid konuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yakin karindosh uruglar urtasidagi xissiy-emotsional bogliklikni, oilaviy ruzgor yuritish va turmush tarzini tashqil etishga bog`lik bulgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, urganadi. Oilaviy hayot psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning kanday qilib o`zaro kovushshtsdari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ruzg`or yuritishlari, bahamjixatlikda hayot kechirishlarini urganuvchi fan tarmogidir. Har bir oila konkret davr, vaqt, zamon va makonda mavjud bulganligi sababli, u avlodlararo bogliklik, ma'naviy meros, milliy an'analar, urf-odatlar va rasm-rusmlarni saklovchi noyob insoniy uyushmadir. Shu institut bulgani sababli, har bir millat, elat va Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Oilaviy munosabatlar, Ijtimoiy psixologiya,oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson hayotidagi ahamiyati va jamiyat ma'naviyatini barqarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero, dunyoning kator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda ham oila va nikoh munosabatlaridagi, psixoterapevtlar yordamiga muxtojlik kabi xolatlar ushbu maskanning muammolarini o`rganish va shu yo`nalishda maqsadli tadqiqotlar, ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini o`qtirmoqda. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon buldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga kizikish kanchalik uzok utmishga borib takalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi shunchalik navkiron va yosh bulib, uning shakllanishi yangi davrga tugri keladi. Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut makomidagi faoliyatining ob'ektiv konuniyatlarini, oila-nikoh hamda karindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila a'zolari ijtimoiy xulkining namoyon bo’lishini o’rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila a'zolari urtasidagi munosabatlarning - mexribonlik, gamxo`rlik, hamdardlik, hamjixatlik, tobelik, buysunish, yetakchilik kabi o’ziga xos kirralarini, oilaviy rollar taksimotivo va uzaro ta'sirning jinsga oid konuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yakin karindosh uruglar urtasidagi xissiy-emotsional bogliklikni, oilaviy ruzgor yuritish va turmush tarzini tashqil etishga bog`lik bulgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, urganadi. Oilaviy hayot psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning kanday qilib o`zaro kovushshtsdari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ruzg`or yuritishlari, bahamjixatlikda hayot kechirishlarini urganuvchi fan tarmogidir. Har bir oila konkret davr, vaqt, zamon va makonda mavjud bulganligi sababli, u avlodlararo bogliklik, ma'naviy meros, milliy an'analar, urf-odatlar va rasm-rusmlarni saklovchi noyob insoniy uyushmadir. Shu institut bulgani sababli, har bir millat, elat va Ilmiybaza.uz xalklarning noyob udumlari asrlar osha saklanib kelmokda. Umuman, nikoh deb atalmish kadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e'tikod qilishi ham oilaning muxim vazifasidir. Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o`rganganda, unga jamiyatning bir bugini, kichik ijtimoiy gurux sifatida karaydi. Shu sababli ham konkret izlanishlarda uning paydo bo’lishi, mavjudligiga asos bo`luvchi omillarni va tugashi bilan bog`liq xolatlarga e'tiborni “qaratadi. Zero, oila a'zolari o`rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional xissiyotlarga asoslanganga uxshasada, aslida bir insonning ikkinchisiga kuyishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik konuniyatlarga tula bo`ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadqiqotchisi Le Ple uz vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ruzgorni boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga kura oila byudjetining o`zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy uzaro munosabatlar nixoyatda o`zgaruvchan bo`lib, ular zamon va davr ta'sirida, oila a'zolarining soni va sifatiga bog`liq tarzda tinimsiz sifat uzgarishlarini boshdan kechirishini, xattoki, er-xotin o`rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma'naviyatning tanazzuli ta'siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona - bola munosabatlari tizimi, bunda xattoki, otaning avtoriteta ham o`zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi psixologik masofa yillar o`tishi munosabati bilan uzoqlashib ketishini ta'kidlaydi. Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o`tgan asrning boshlarida keskin oshdi. Tanikli tadkikotchi olimlar U.Jems, Ch.Kuli, U.Tomas, F.Znanetskiy, J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ruy beradigan shaxslararo munosabatlarning harakteriga aloxida e'tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir shaxs ta'sirida qanday qilib, o`z sifatlarini takomillashtirishi, uzgartirishi, tarbiyalanishi kabi kator masalalarni urgandilar. Natijada, bu borada olib borilajak ilmiy" izlanishlarning nakadar muximligi uz navbatida jamoatchilikning dikkat- e'shborini tortdi. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: Kuzatish metodi. Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning tashki xulk-atvorini idrok etish va muntazam kayd etib borishga boglik faoliyatga Ilmiybaza.uz xalklarning noyob udumlari asrlar osha saklanib kelmokda. Umuman, nikoh deb atalmish kadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e'tikod qilishi ham oilaning muxim vazifasidir. Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o`rganganda, unga jamiyatning bir bugini, kichik ijtimoiy gurux sifatida karaydi. Shu sababli ham konkret izlanishlarda uning paydo bo’lishi, mavjudligiga asos bo`luvchi omillarni va tugashi bilan bog`liq xolatlarga e'tiborni “qaratadi. Zero, oila a'zolari o`rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional xissiyotlarga asoslanganga uxshasada, aslida bir insonning ikkinchisiga kuyishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik konuniyatlarga tula bo`ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadqiqotchisi Le Ple uz vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ruzgorni boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga kura oila byudjetining o`zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy uzaro munosabatlar nixoyatda o`zgaruvchan bo`lib, ular zamon va davr ta'sirida, oila a'zolarining soni va sifatiga bog`liq tarzda tinimsiz sifat uzgarishlarini boshdan kechirishini, xattoki, er-xotin o`rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma'naviyatning tanazzuli ta'siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona - bola munosabatlari tizimi, bunda xattoki, otaning avtoriteta ham o`zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi psixologik masofa yillar o`tishi munosabati bilan uzoqlashib ketishini ta'kidlaydi. Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o`tgan asrning boshlarida keskin oshdi. Tanikli tadkikotchi olimlar U.Jems, Ch.Kuli, U.Tomas, F.Znanetskiy, J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ruy beradigan shaxslararo munosabatlarning harakteriga aloxida e'tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir shaxs ta'sirida qanday qilib, o`z sifatlarini takomillashtirishi, uzgartirishi, tarbiyalanishi kabi kator masalalarni urgandilar. Natijada, bu borada olib borilajak ilmiy" izlanishlarning nakadar muximligi uz navbatida jamoatchilikning dikkat- e'shborini tortdi. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: Kuzatish metodi. Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning tashki xulk-atvorini idrok etish va muntazam kayd etib borishga boglik faoliyatga Ilmiybaza.uz aytiladi. Odatda tadkikot o’tkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila a'zolari bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini kayd etish anik kurgan- kechirganlarni kanday bulsa shundayligicha yozib borish yoki esda saklab kolib, keyin xech bir sub'ektiv xulosa yoki taxlilsiz daftariga belgilab borish tarzida kechadi. Konkret vaziyatlarni taxil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy sharoitlarda ruy bergan voqea-hodisalarni kayd etish unga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda fganayotgan shaxs testlar o’tkazishi, oila a'zolarining biografik ma'lumotlarini taxdil etishi yoki anik maksadli surov o’tkazishi mumkin. Surov metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammadan birdan surov o’tkaza olmaydi, u kim bilan kachon va kanday maksadda surov o’tkazishi lozimligini anik bilishi va oldindan tanlovni belgilab kuygan bo’lishi lozim. Odamlar tanlab olingach, savolnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga e'tiborni qaratish lozim. Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun qiyin, noqulay, mavxum bulib tuyulishi mumkin. Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda utirgan beka bilan oila a'zosi bulgan pedagog ayol urtasida fark bo’lishi mumkin. sof odatda bevosita yuzma-yuz ko`rishib o`tkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma tarzida o`tkazilishi mumkin. Oila psixologiyasida so`rovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari, munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan. Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir omil ta'sirining boshqa bir omil yoki xolatning kelib chiqishiga turtki bo`lishini aniqlash mumkin. Odatda oilaviy munosabatlar dinamikasini o`rganishda, u yoki bu xodisalar yoki omillar o`rtasidagi bog`liqlikni aniqlashda eksperiment usulidan foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, ya'ni sinov o`tkazilayotgan gurux hisoblansa, boshqalari nazorat guruxi sifatida saqlanadi, eksperimentdan so`ng, olingan natijalar ikkala gurux misolida qiyoslanadi. Chunki bunday taqqoslash kazilmasa, eksperiment o`tkazilgan guruxdagi o`zgarishlarning salmog`ini qayd etish mushkul bo`ladi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi olimlari 2006 yilda mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruxlarda o`ziga xos eksperiment o`tkazishgan: maxallada “Oila universitetlari” yoki “Ota-onalar universitetlari” tashqil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator Ilmiybaza.uz aytiladi. Odatda tadkikot o’tkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila a'zolari bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini kayd etish anik kurgan- kechirganlarni kanday bulsa shundayligicha yozib borish yoki esda saklab kolib, keyin xech bir sub'ektiv xulosa yoki taxlilsiz daftariga belgilab borish tarzida kechadi. Konkret vaziyatlarni taxil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy sharoitlarda ruy bergan voqea-hodisalarni kayd etish unga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda fganayotgan shaxs testlar o’tkazishi, oila a'zolarining biografik ma'lumotlarini taxdil etishi yoki anik maksadli surov o’tkazishi mumkin. Surov metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammadan birdan surov o’tkaza olmaydi, u kim bilan kachon va kanday maksadda surov o’tkazishi lozimligini anik bilishi va oldindan tanlovni belgilab kuygan bo’lishi lozim. Odamlar tanlab olingach, savolnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga e'tiborni qaratish lozim. Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun qiyin, noqulay, mavxum bulib tuyulishi mumkin. Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda utirgan beka bilan oila a'zosi bulgan pedagog ayol urtasida fark bo’lishi mumkin. sof odatda bevosita yuzma-yuz ko`rishib o`tkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma tarzida o`tkazilishi mumkin. Oila psixologiyasida so`rovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari, munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan. Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir omil ta'sirining boshqa bir omil yoki xolatning kelib chiqishiga turtki bo`lishini aniqlash mumkin. Odatda oilaviy munosabatlar dinamikasini o`rganishda, u yoki bu xodisalar yoki omillar o`rtasidagi bog`liqlikni aniqlashda eksperiment usulidan foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, ya'ni sinov o`tkazilayotgan gurux hisoblansa, boshqalari nazorat guruxi sifatida saqlanadi, eksperimentdan so`ng, olingan natijalar ikkala gurux misolida qiyoslanadi. Chunki bunday taqqoslash kazilmasa, eksperiment o`tkazilgan guruxdagi o`zgarishlarning salmog`ini qayd etish mushkul bo`ladi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi olimlari 2006 yilda mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruxlarda o`ziga xos eksperiment o`tkazishgan: maxallada “Oila universitetlari” yoki “Ota-onalar universitetlari” tashqil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator Ilmiybaza.uz masalalarda oilaviy ustanovkalarini qayd etganlar, so`ngra aniq dastur asosida 6 oy mobaynida mashg`ulotlar, davra suxbatlari, ma'rifiy tadbirlardan so`ng yana o`sha so`rovnoma orqali ular fikrlari o`rganilib, natijalari monitoring qilinganda, targ`ibot- tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham o`ziga xos eksperiment bo`lib, muayyan maqsad va natijani ko`zlaydi. - Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar davomida qo`lga kiritilgan ma'lumotlarning qay darajada ilmiy jixatdan asoslanganligini isbotlash maqsadida qo`llaniladi. Ayniqsa, bir xodisa yoki xolatning boshqa bir xolat yoki xodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish uchun statistik metodlarni qo`llash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir. Masalan, oila a'zolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik, o`xshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi. Masalan, Spirmenshshg yoki Kendalls korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash usullari bunday sharoitlarda juda qo`l keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning ishonchliligi va matematik jixatdan tug`riligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar Studentning mezonini qullaydilar. Bunday yondashuv olimning mexnati asoslangan, ma'lumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi belgilanadi. Bevosita nikoh borasida tadqiqot olib boruvchilar va ushbu soxada o`zgarishlar qilishni niyat qilganlar. Avvalo, ushbu qonun xujjatini yaxshi bilishlari va uning milliy qonunchiligimiz normalari doirasida amal qilinishini taxlil eta olishi zarur. qonuniy nikoh FXDYO bo`limlari orqali rasman qayd qilingan taqdirdagina er va xotin va ularning farzandlari o`rtasida serqirra o`zaro munosabatlar tartibga solingan, xotinning va u tuqqan farzandning barcha xuquqlari, jumladan, mol-mulk va moddiy ne'matlarga nisbatan munosabatlarlari qonuniylashtirilgan hisoblanadi. Aynan shu ma'noda oila a'zolarining hayotiy maqomlari va munosabatlarini quyidagi sxemada tasavvur etish va taxlil etish mumkin: Ichki nazorat - tashqi nazorat; Egoizm - sotsiotsentrizm (xudbin yoki saxovatlilik); Ijtimoiy normalarga buysunuvchan — faqat o`zini uylaydigan; Ziddiyat va qarama qarshiliklarga nisbatan murosasozlik ularni rad etish; o`ziga ishonch - ishonchning yuqligi hisoblanadi. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari Ilmiybaza.uz masalalarda oilaviy ustanovkalarini qayd etganlar, so`ngra aniq dastur asosida 6 oy mobaynida mashg`ulotlar, davra suxbatlari, ma'rifiy tadbirlardan so`ng yana o`sha so`rovnoma orqali ular fikrlari o`rganilib, natijalari monitoring qilinganda, targ`ibot- tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham o`ziga xos eksperiment bo`lib, muayyan maqsad va natijani ko`zlaydi. - Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar davomida qo`lga kiritilgan ma'lumotlarning qay darajada ilmiy jixatdan asoslanganligini isbotlash maqsadida qo`llaniladi. Ayniqsa, bir xodisa yoki xolatning boshqa bir xolat yoki xodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish uchun statistik metodlarni qo`llash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir. Masalan, oila a'zolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik, o`xshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi. Masalan, Spirmenshshg yoki Kendalls korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash usullari bunday sharoitlarda juda qo`l keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning ishonchliligi va matematik jixatdan tug`riligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar Studentning mezonini qullaydilar. Bunday yondashuv olimning mexnati asoslangan, ma'lumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi belgilanadi. Bevosita nikoh borasida tadqiqot olib boruvchilar va ushbu soxada o`zgarishlar qilishni niyat qilganlar. Avvalo, ushbu qonun xujjatini yaxshi bilishlari va uning milliy qonunchiligimiz normalari doirasida amal qilinishini taxlil eta olishi zarur. qonuniy nikoh FXDYO bo`limlari orqali rasman qayd qilingan taqdirdagina er va xotin va ularning farzandlari o`rtasida serqirra o`zaro munosabatlar tartibga solingan, xotinning va u tuqqan farzandning barcha xuquqlari, jumladan, mol-mulk va moddiy ne'matlarga nisbatan munosabatlarlari qonuniylashtirilgan hisoblanadi. Aynan shu ma'noda oila a'zolarining hayotiy maqomlari va munosabatlarini quyidagi sxemada tasavvur etish va taxlil etish mumkin: Ichki nazorat - tashqi nazorat; Egoizm - sotsiotsentrizm (xudbin yoki saxovatlilik); Ijtimoiy normalarga buysunuvchan — faqat o`zini uylaydigan; Ziddiyat va qarama qarshiliklarga nisbatan murosasozlik ularni rad etish; o`ziga ishonch - ishonchning yuqligi hisoblanadi. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari Ilmiybaza.uz Yuqorida ta'kidlanganidek, oila va nikoh masalalarini o`rganish bir tomondan oson, junga shasa, ikkinchi tomondan, o`ta murakkab va nozikdir. Bu xolat oila psixologiyasi bo`yicha o`tkaziladigan tadqiqotlarning o`ziga xos metodologik jixatlarini ajratishni taqozo etadi. Avvalo, bu o`rinda oila va nikoh tushunchalarining o`ziga ilmiy ta'rif berish lozim. Eski falsafiy lug`atlarda “Oila - bu jamiyatning yacheykasi (kichik ijtimoiy gurux), er-xotinlik hamda ota-onalik munosabatlarini tiklash orkali shaxsiy turmush tarzini tashqil etishning muayyan klininga, ya'ni, bir yerda umumiy xujalik yuritadigan er va xotin, ota-onalar va farzandlar, aka-ukalar va opa-singillar hamda boshqa qarindoshlarning birgalikda yashashini ifodalovchi muxim bugin deb ta'rif berilgan. Bu kabi ta'riflardan oilaning 4 ta muxim tavsifi kelib chikadi: 1 Oila - jamiyatning bugini (kichik ijtimoiy gurux); 2 Oila - shaxsiy yashash tarzini tashqil etish shakli; 3 Oila - er-xotinlarning birlashuvi; 4 Oila - er-xotinlarning boshqa yaqin qarindosh: ota-onalari, aka-ukalari, opa- singillari, momolar va bobolar, farzandlar va ularning farzandlari bilan ko’pkirrali munosabatlar urnatish imkoniyati. Tadqiqotlar da eng muxim metodologik tamoyil shundan iborat buladiki, oilani o`rganayotgan shaxs uni oddiy oila a'zolari yig`indisi sifatida emas, balki barcha oila a'zolari vazifasida murakkab va serqirra munosabatlar tizimi mavjudligini, ular har bir a'zoning berajak javoblarida aks etishini unutmaslik kerak. Ya'ni oila undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik ta'siri komida bo`ladi. Unga kichik ijtimoiy gurux sifatida qarash esa kichik guruxga xos bo`lgan deyarli barcha ijtimoiy- psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila a'zosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi. Aslida umuman jamiyat miqyosida olib qaralganda, oila, ayrim olimlar (G.M.Andreyeva, e'tirof etishlari buyicha, bu - birlamchi guruxdir. Ya'ni, birlamchi guruxga xos bo`lgan emotsionallilik, munosabatlarda rasmiylik va norasmiylikning uyg`unlashuvi, ijtimoiy-psixologik muhitning insoniy munosabatlarga bog`likligi va xokazolar oilaviy munosabatlarga ham xosdir. Shu bois ham oila yunalipщtsa o’tkaziladigan tadkikotlarda uning ijtimoiy gurux sifatida o`zigagina xos bulgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar: bir emas, bir necha umumiy maksadlarning Ilmiybaza.uz Yuqorida ta'kidlanganidek, oila va nikoh masalalarini o`rganish bir tomondan oson, junga shasa, ikkinchi tomondan, o`ta murakkab va nozikdir. Bu xolat oila psixologiyasi bo`yicha o`tkaziladigan tadqiqotlarning o`ziga xos metodologik jixatlarini ajratishni taqozo etadi. Avvalo, bu o`rinda oila va nikoh tushunchalarining o`ziga ilmiy ta'rif berish lozim. Eski falsafiy lug`atlarda “Oila - bu jamiyatning yacheykasi (kichik ijtimoiy gurux), er-xotinlik hamda ota-onalik munosabatlarini tiklash orkali shaxsiy turmush tarzini tashqil etishning muayyan klininga, ya'ni, bir yerda umumiy xujalik yuritadigan er va xotin, ota-onalar va farzandlar, aka-ukalar va opa-singillar hamda boshqa qarindoshlarning birgalikda yashashini ifodalovchi muxim bugin deb ta'rif berilgan. Bu kabi ta'riflardan oilaning 4 ta muxim tavsifi kelib chikadi: 1 Oila - jamiyatning bugini (kichik ijtimoiy gurux); 2 Oila - shaxsiy yashash tarzini tashqil etish shakli; 3 Oila - er-xotinlarning birlashuvi; 4 Oila - er-xotinlarning boshqa yaqin qarindosh: ota-onalari, aka-ukalari, opa- singillari, momolar va bobolar, farzandlar va ularning farzandlari bilan ko’pkirrali munosabatlar urnatish imkoniyati. Tadqiqotlar da eng muxim metodologik tamoyil shundan iborat buladiki, oilani o`rganayotgan shaxs uni oddiy oila a'zolari yig`indisi sifatida emas, balki barcha oila a'zolari vazifasida murakkab va serqirra munosabatlar tizimi mavjudligini, ular har bir a'zoning berajak javoblarida aks etishini unutmaslik kerak. Ya'ni oila undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik ta'siri komida bo`ladi. Unga kichik ijtimoiy gurux sifatida qarash esa kichik guruxga xos bo`lgan deyarli barcha ijtimoiy- psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila a'zosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi. Aslida umuman jamiyat miqyosida olib qaralganda, oila, ayrim olimlar (G.M.Andreyeva, e'tirof etishlari buyicha, bu - birlamchi guruxdir. Ya'ni, birlamchi guruxga xos bo`lgan emotsionallilik, munosabatlarda rasmiylik va norasmiylikning uyg`unlashuvi, ijtimoiy-psixologik muhitning insoniy munosabatlarga bog`likligi va xokazolar oilaviy munosabatlarga ham xosdir. Shu bois ham oila yunalipщtsa o’tkaziladigan tadkikotlarda uning ijtimoiy gurux sifatida o`zigagina xos bulgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar: bir emas, bir necha umumiy maksadlarning Ilmiybaza.uz bo’lishi; ya'ni, agar mexnat jamoasida a'zolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bo`lishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida o`zgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik sog`lom farzand ko`rish, o`gil bola bo`lsa, sunnat to`yi qilish, farzandni maktab ta'limiga tayyorlash, to`y qilish, o`ylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-xavaslar paydo bulaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maksadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inodigi, hamfikrligi bilan belgilanadi; Oila a'zolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy xolat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vaqillarining tartiblari bilan ularning farzandlari asidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), ko`p xolatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv harakter ham kasb etadi; Aloxida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli ta'siri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga; Oilaviy murosa yoki hamjixatlikka boshqa karindoshlar, masalan, keksalarning ta'siri; Oila a'zolari tasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning uz urni va mashg`ulotlari, ayolning o`z urni va vazifalarining bo`lishi va har doim ham birga bir ishni qo`shilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan mustasno; Muomala va o`zaro xurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining ko`ngliga qarashning oila mustahkamligi omili ekanligi; Oilada uzaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy ta'siri. Yukorida ta'kidlangan xolatlar oila tadkikotlarini o`tkazuvchilarni sof ijtimoiy guruxlarda o`tkaziladigan izlanishlarga qo`llaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Ya'ni, oila o’ziga xos insoniy munosabatlar mujassam bo`lgan noyob maskandir. Nikoh esa er-xotin va boshqa yaqin qarindoshlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladigan ijtimoiy institut bo`lib, O`zbekistonda nikoh munosabatlari 1998 yilda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Oila Kodeksi” bilan katьiy belgilanadi. Bevosita nikoh borasida tadkikot olib boruvchilar va ushbu-. soxada uzgarishlar qilishni niyat qilganlar. Avvalo, ushbu konun xujjatini yaxshi bilishlari va uning milliy konunchiligimiz normalari doirasida amal qilinishini taxlil eta olishi zarur. qonuniy nikoh FXDYo bulimlari orkali rasman qayd qilingan taqdirdagina er va xotin va ularning farzandlari o`rtasida Ilmiybaza.uz bo’lishi; ya'ni, agar mexnat jamoasida a'zolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bo`lishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida o`zgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik sog`lom farzand ko`rish, o`gil bola bo`lsa, sunnat to`yi qilish, farzandni maktab ta'limiga tayyorlash, to`y qilish, o`ylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-xavaslar paydo bulaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maksadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inodigi, hamfikrligi bilan belgilanadi; Oila a'zolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy xolat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vaqillarining tartiblari bilan ularning farzandlari asidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), ko`p xolatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv harakter ham kasb etadi; Aloxida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli ta'siri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga; Oilaviy murosa yoki hamjixatlikka boshqa karindoshlar, masalan, keksalarning ta'siri; Oila a'zolari tasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning uz urni va mashg`ulotlari, ayolning o`z urni va vazifalarining bo`lishi va har doim ham birga bir ishni qo`shilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan mustasno; Muomala va o`zaro xurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining ko`ngliga qarashning oila mustahkamligi omili ekanligi; Oilada uzaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy ta'siri. Yukorida ta'kidlangan xolatlar oila tadkikotlarini o`tkazuvchilarni sof ijtimoiy guruxlarda o`tkaziladigan izlanishlarga qo`llaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Ya'ni, oila o’ziga xos insoniy munosabatlar mujassam bo`lgan noyob maskandir. Nikoh esa er-xotin va boshqa yaqin qarindoshlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladigan ijtimoiy institut bo`lib, O`zbekistonda nikoh munosabatlari 1998 yilda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Oila Kodeksi” bilan katьiy belgilanadi. Bevosita nikoh borasida tadkikot olib boruvchilar va ushbu-. soxada uzgarishlar qilishni niyat qilganlar. Avvalo, ushbu konun xujjatini yaxshi bilishlari va uning milliy konunchiligimiz normalari doirasida amal qilinishini taxlil eta olishi zarur. qonuniy nikoh FXDYo bulimlari orkali rasman qayd qilingan taqdirdagina er va xotin va ularning farzandlari o`rtasida Ilmiybaza.uz serkirra o`zaro munosabatlar tartibga solingan, xotinning va u tuqqan farzandning barcha xuquqlari, jumladan, mol-mulk va moddiy ne'matlarga nisbatan munosabatlarlari konuniylashtirilgan hisoblanadi. Aynan shu ma'noda oila a'zolarining hayotiy maqomlari va munosabatlarini quyidagii sxemada tasavvur etish va taxlil etish mumkin: Ichki nazorat - tashki nazorat; Egoizm - sotsiotsentrizm (xudbin yoki saxovatlilik); Ijtimoiy normalarga buysunuvchan — fakat uzini o`ylaydigan; Ziddiyat va qarama qarshiliklarga nisbatan murosasozlik - ularni rad etish; o`ziga ishonch - ishonchning yo`qligi. Nazorat uchun savollar 1.Oilaviy munosabatlar shakllanishida asosiy funksiyalar nimadan iborat? 2. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari? Ilmiybaza.uz serkirra o`zaro munosabatlar tartibga solingan, xotinning va u tuqqan farzandning barcha xuquqlari, jumladan, mol-mulk va moddiy ne'matlarga nisbatan munosabatlarlari konuniylashtirilgan hisoblanadi. Aynan shu ma'noda oila a'zolarining hayotiy maqomlari va munosabatlarini quyidagii sxemada tasavvur etish va taxlil etish mumkin: Ichki nazorat - tashki nazorat; Egoizm - sotsiotsentrizm (xudbin yoki saxovatlilik); Ijtimoiy normalarga buysunuvchan — fakat uzini o`ylaydigan; Ziddiyat va qarama qarshiliklarga nisbatan murosasozlik - ularni rad etish; o`ziga ishonch - ishonchning yo`qligi. Nazorat uchun savollar 1.Oilaviy munosabatlar shakllanishida asosiy funksiyalar nimadan iborat? 2. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari?