Ilmiybaza.uz
OILA PSIXOLOGIYASI MUSTAQIL FAN SIFATIDA
Reja.
1. Oila psixologiyasi fan sifatida.
2. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari.
3. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari
Ilmiybaza.uz
Tayanch tushunchalar: Oilaviy munosabatlar, Ijtimoiy psixologiya,oilaviy
psixologiyaning tadqiqot metodlari
Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning
oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson hayotidagi ahamiyati
va jamiyat ma'naviyatini barqarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero,
dunyoning kator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda ham oila va nikoh
munosabatlaridagi, psixoterapevtlar yordamiga muxtojlik kabi xolatlar ushbu
maskanning muammolarini o`rganish va shu yo`nalishda maqsadli tadqiqotlar,
ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini o`qtirmoqda. Oilaviy
munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon
buldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga kizikish kanchalik
uzok utmishga borib takalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi
shunchalik navkiron va yosh bulib, uning shakllanishi yangi davrga tugri keladi. Oila
psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut makomidagi faoliyatining
ob'ektiv konuniyatlarini, oila-nikoh hamda karindosh-urugchilik munosabatlarining
mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila a'zolari ijtimoiy
xulkining namoyon bo’lishini o’rganadi.
Ijtimoiy
psixologiyaning
amaliy
tarmogi
sifatida
u
nikohga
oid
ustanovkalarni, oila a'zolari urtasidagi munosabatlarning - mexribonlik, gamxo`rlik,
hamdardlik, hamjixatlik, tobelik, buysunish, yetakchilik kabi o’ziga xos kirralarini,
oilaviy rollar taksimotivo va uzaro ta'sirning jinsga oid konuniyatlarini, ota-ona va
farzandlar, yakin karindosh uruglar urtasidagi xissiy-emotsional bogliklikni, oilaviy
ruzgor yuritish va turmush tarzini tashqil etishga bog`lik bulgan psixologik
jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, urganadi.
Oilaviy hayot psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning kanday qilib o`zaro
kovushshtsdari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ruzg`or yuritishlari,
bahamjixatlikda hayot kechirishlarini urganuvchi fan tarmogidir. Har bir oila
konkret davr, vaqt, zamon va makonda mavjud bulganligi sababli, u avlodlararo
bogliklik, ma'naviy meros, milliy an'analar, urf-odatlar va rasm-rusmlarni saklovchi
noyob insoniy uyushmadir. Shu institut bulgani sababli, har bir millat, elat va
Ilmiybaza.uz
xalklarning noyob udumlari asrlar osha saklanib kelmokda. Umuman, nikoh deb
atalmish kadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e'tikod qilishi ham oilaning
muxim vazifasidir. Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o`rganganda, unga
jamiyatning bir bugini, kichik ijtimoiy gurux sifatida karaydi. Shu sababli ham
konkret izlanishlarda uning paydo bo’lishi, mavjudligiga asos bo`luvchi omillarni va
tugashi bilan bog`liq xolatlarga e'tiborni “qaratadi.
Zero, oila a'zolari o`rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional
xissiyotlarga asoslanganga uxshasada, aslida bir insonning ikkinchisiga kuyishi,
tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik konuniyatlarga tula
bo`ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadqiqotchisi Le Ple uz vaqtida oilada
sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ruzgorni boshqarish, farzandlar soni va
tarkibiga kura oila byudjetining o`zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy
qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy uzaro
munosabatlar nixoyatda o`zgaruvchan bo`lib, ular zamon va davr ta'sirida, oila
a'zolarining soni va sifatiga bog`liq tarzda tinimsiz sifat uzgarishlarini boshdan
kechirishini, xattoki, er-xotin o`rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat
normalari, sanoatning rivoji yoki ma'naviyatning tanazzuli ta'siri ostida boshqacha
tus olishi mumkinligini, ota-ona - bola munosabatlari tizimi, bunda xattoki, otaning
avtoriteta ham o`zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi psixologik masofa
yillar o`tishi munosabati bilan uzoqlashib ketishini ta'kidlaydi.
Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o`tgan asrning
boshlarida keskin oshdi. Tanikli tadkikotchi olimlar U.Jems, Ch.Kuli, U.Tomas,
F.Znanetskiy, J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ruy beradigan shaxslararo
munosabatlarning harakteriga aloxida e'tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir
shaxs ta'sirida qanday qilib, o`z sifatlarini takomillashtirishi, uzgartirishi,
tarbiyalanishi kabi kator masalalarni urgandilar. Natijada, bu borada olib borilajak
ilmiy" izlanishlarning nakadar muximligi uz navbatida jamoatchilikning dikkat-
e'shborini tortdi.
Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari
Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: Kuzatish metodi.
Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning
tashki xulk-atvorini idrok etish va muntazam kayd etib borishga boglik faoliyatga
Ilmiybaza.uz
aytiladi. Odatda tadkikot o’tkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila a'zolari
bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini kayd etish anik kurgan-
kechirganlarni kanday bulsa shundayligicha yozib borish yoki esda saklab kolib,
keyin xech bir sub'ektiv xulosa yoki taxlilsiz daftariga belgilab borish tarzida
kechadi. Konkret vaziyatlarni taxil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy
sharoitlarda ruy bergan voqea-hodisalarni kayd etish unga kompleks yondashuvni
talab etadi. Bunda fganayotgan shaxs testlar o’tkazishi, oila a'zolarining biografik
ma'lumotlarini taxdil etishi yoki anik maksadli surov o’tkazishi mumkin. Surov
metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammadan birdan surov o’tkaza
olmaydi, u kim bilan kachon va kanday maksadda surov o’tkazishi lozimligini anik
bilishi va oldindan tanlovni belgilab kuygan bo’lishi lozim. Odamlar tanlab olingach,
savolnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga e'tiborni qaratish lozim.
Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun
qiyin, noqulay, mavxum bulib tuyulishi mumkin.
Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda utirgan beka bilan oila a'zosi
bulgan pedagog ayol urtasida fark bo’lishi mumkin. sof odatda bevosita yuzma-yuz
ko`rishib o`tkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma
tarzida o`tkazilishi mumkin.
Oila psixologiyasida so`rovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari,
munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan. Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir
omil ta'sirining boshqa bir omil yoki xolatning kelib chiqishiga turtki bo`lishini
aniqlash mumkin. Odatda oilaviy munosabatlar dinamikasini o`rganishda, u yoki bu
xodisalar yoki omillar o`rtasidagi bog`liqlikni aniqlashda eksperiment usulidan
foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, ya'ni sinov o`tkazilayotgan
gurux hisoblansa, boshqalari nazorat guruxi sifatida saqlanadi, eksperimentdan
so`ng, olingan natijalar ikkala gurux misolida qiyoslanadi. Chunki bunday
taqqoslash kazilmasa, eksperiment o`tkazilgan guruxdagi o`zgarishlarning
salmog`ini qayd etish mushkul bo`ladi.
Respublika
“Oila”
ilmiy-amaliy
markazi
olimlari
2006
yilda
mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruxlarda o`ziga xos
eksperiment o`tkazishgan: maxallada “Oila universitetlari” yoki “Ota-onalar
universitetlari” tashqil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator
Ilmiybaza.uz
masalalarda oilaviy ustanovkalarini qayd etganlar, so`ngra aniq dastur asosida 6 oy
mobaynida mashg`ulotlar, davra suxbatlari, ma'rifiy tadbirlardan so`ng yana o`sha
so`rovnoma orqali ular fikrlari o`rganilib, natijalari monitoring qilinganda, targ`ibot-
tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham o`ziga xos eksperiment
bo`lib, muayyan maqsad va natijani ko`zlaydi.
- Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar
davomida qo`lga kiritilgan ma'lumotlarning qay darajada ilmiy jixatdan
asoslanganligini isbotlash maqsadida qo`llaniladi. Ayniqsa, bir xodisa yoki
xolatning boshqa bir xolat yoki xodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish
uchun statistik metodlarni qo`llash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir.
Masalan, oila a'zolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik,
o`xshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi.
Masalan, Spirmenshshg yoki Kendalls korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash
usullari bunday sharoitlarda juda qo`l keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning
ishonchliligi va matematik jixatdan tug`riligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar
Studentning mezonini qullaydilar. Bunday yondashuv olimning mexnati asoslangan,
ma'lumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi belgilanadi. Bevosita nikoh borasida
tadqiqot olib boruvchilar va ushbu soxada o`zgarishlar qilishni niyat qilganlar.
Avvalo, ushbu qonun xujjatini yaxshi bilishlari va uning milliy qonunchiligimiz
normalari doirasida amal qilinishini taxlil eta olishi zarur. qonuniy nikoh FXDYO
bo`limlari orqali rasman qayd qilingan taqdirdagina er va xotin va ularning
farzandlari o`rtasida serqirra o`zaro munosabatlar tartibga solingan, xotinning va u
tuqqan farzandning barcha xuquqlari, jumladan, mol-mulk va moddiy ne'matlarga
nisbatan munosabatlarlari qonuniylashtirilgan hisoblanadi. Aynan shu ma'noda oila
a'zolarining hayotiy maqomlari va munosabatlarini quyidagi sxemada tasavvur etish
va taxlil etish mumkin: Ichki nazorat - tashqi nazorat; Egoizm - sotsiotsentrizm
(xudbin yoki saxovatlilik); Ijtimoiy normalarga buysunuvchan — faqat o`zini
uylaydigan; Ziddiyat va qarama qarshiliklarga nisbatan murosasozlik ularni rad
etish; o`ziga ishonch - ishonchning yuqligi hisoblanadi.
Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy- metodologik asoslari
