ОҚИЛОНАЛИК ВА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ
УЙҒУНЛИГИ.
Режа:
6.1. Илмий оқилоналикнинг шаклланиш тарихи
6.2. Оқилоналикнинг ноклассик ва постноклассик қиёфаси.
6.3. Янги оқилоналикнинг чексизлиги
6.1.Илмий оқилоналикнинг шаклланиш тарихи.
Инсоният цивилизацияси азалдан оқилона цивилизация бўлиб, унга
борлиққа нисбатан оқилона ёндашиш, муаммоларни ечишнинг амалий-
прагматик усулларини топиш руҳи хос. Ақл, идрок, логос оқилоналикнинг
аниқ-равшан кўриниб турувчи таркибий элементларидир. Бироқ ақл («соф»
ақлдан фарқли ўлароқ) «соф бўлмаслиги» ҳам мумкин. Идрок амалда
оқилона бўлмаган нарсага ишора қилиши, логос-сўзи бирдан Худо, туйғулар
ва муҳаббатни мадҳ эта бошлаши мумкин. Бу ҳолда оқилоналик қаёққа
йўқолади? У қаерда? Айни ҳолда оқилоналик трансцендент тушунча
сифатида намоён бўлади.
Ҳозирги олимлар фан ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари
тўғрисида мушоҳада юритар эканлар, у аввало ўзининг оқилоналиги билан
ажралиб туришини, дунёни ўзлаштириш оқилона усулининг кенг тарқалиши
тарзида гавдаланишини қайд этадилар. Фан оқилоналикнинг когнитив-
методологик тизимини қадам-бақадам яратмоқда, деган дабдабали фикрларга
ҳам дуч келиш мумкин. Бунда оқилоналик тушунчасининг ҳажми
ноаниқлигича қолади ва буни қандай тушуниш керак, деган навбатдаги
саволни ўртага ташлайди. Бу саволга жавоб топиш йўлидаги изланишларда
мураккаб илмий муаммоларни соғлом фикр нуқтаи назаридан ёритишга
даъвогар таърифлар яхши самара берди. Шу нуқтаи назардан оқилоналик –
бу аввало инсонни дунёга боғлашнинг муайян усули. Инсон дунё билан
табиатга, Худога, ҳаётга муҳаббат орқали боғланиши мумкин.
Оқилоналикнинг ягона универсал талқини мавжуд эмас. Ҳозирги замон
методологлари оқилоналикнинг ҳар хил турлари, чунончи: «очиқ», «ёпиқ»,
«универсал»,
«махсус»,
«юмшоқ»,
«ўта»
оқилоналик,
ижтимоий,
коммуникатив ва институциявий оқилоналикнинг ўзига хос хусусиятларини
қайд этиб, «оқилоналик» тушунчаси кўп маъноли тушунча эканлигини
эътироф этадилар. Оқилоналикнинг мазмуни:
1) ақлда акс этган табиий уюшқоқлик соҳаларига;
2) дунёни концептуал-дискурсив тушуниш усулларига;
3) илмий тадқиқот ва фаолият нормалари ва методлари мажмуига
боғланиши мумкин.
Ўз-ўзидан
аёнки,
бу
оқилоналик
билан
фан
методологиясини
тенглаштириш учун имконият яратади. Н.Моисеев фикрига кўра, «борлиқ
(аниқроғи – инсоннинг ўзини қуршаган муҳитни идрок этиши) оқилона
схемаларни вужудга келтирган. Улар ўз навбатида методларни яратган,
методологияни
шакллантирган.
Методология
эса
дунё
–
Олам
(универсум)нинг манзарасини оқилона тарзда чизиш имконини берувчи
воситага айланган»1. В.Швирев «Ҳозирги замон маданиятида оқилоналик»
деб номланган мақоласида «оқилоналик тушунчасини талқин қилишда
концептуал инқироз юзага келган. Бу ҳозирда мазкур муаммо юзасидан
кетаётган мунозараларда ўз аксини топади ва оқилоналикнинг муайян
тарихий шакли – Янги давр ва Маърифат давридаги оқилоналик ҳақидаги
классик қарашлар билан боғлиқ. Оқилоналикнинг ҳозирги инқирози – бу,
табиийки, оқилоналик тўғрисидаги классик қарашларнинг инқирозидир»,2
1 Моисеев Н. Современный рационализм. – М., 1995. – 41-б.
2 Швырев В.С. Рациональность в современной культуре. Общественные науки и современность. 1997. №1.
С. 105-106.
деб қайд этади. Мазкур инқироз аниқ ғоявий-концептуал мўлжалларнинг
йўқолиши билан боғлиқ. Классик оқилоналик нуқтаи назаридан, дунё
қонунга мувофиқ, структуравий уюшган, тартибга солинган, ўзини ўзи
ривожлантирувчи ҳодиса деб тушунилган.
Дунёнинг ҳозирги илмий манзарасида оқилоналикка онг ва тафаккурнинг
олий ҳамда қонунийлик талабларига энг мувофиқ типи, маданиятнинг барча
соҳалари учун намуна деб қаралади. У мақсадга мувофиқлик билан
тенглаштирилади.
Оқилоналикнинг
кашф
этилиши
тўғрисида
сўз
юритилганида, тафаккурнинг идеал объектлар билан ишлаш қобилияти,
сўзнинг дунёни ақлга мувофиқ тарзда ва тушунарли қилиб акс эттириш
қобилияти назарда тутилади. Бу маънода оқилоналикнинг кашф этилиши
қадимиятга бориб тақалади. Инсоннинг дунёда ўз ўрнини топишининг
оқилона усули идеал маънодаги фаолият билан боғлиқ, шунинг учун ҳам
оқилоналик реал объектларнинг фақат хаёлда мавжуд бўлган идеал
объектларга айланишининг махсус тартиб-таомиллари учун жавобгардир.
Аммо, идеал объектларни тузиш фаолияти хаёлнинг чексиз парвозига имкон
берса, илмий оқилоналик, яъни фан эътироф этувчи идеал объектларни
тафаккурда тузиш хаёлнинг эркинлигини чеклайди. Унга амалда қўллаш
учун яроқли билимлар керак, бинобарин, у фақат одамларнинг ҳаёти ва
фаолиятида бевосита ёки билвосита, долзарб ёки потенциал тарзда амалий
аҳамиятга эга бўлган идеал объектлар ва тартиб-таомилларнигина эътироф
этади.
Бир томондан, илмий оқилоналикни фан ва табиатшуносликнинг
ривожланиш тарихи, билиш тизимларининг такомиллаштирилиши ва
методология билан боғлайдилар. Бунда оқилоналик мантиқий-методологик
стандартлар билан «қопланади». Бошқа томондан, оқилоналик ақлга
мувофиқлик, ҳақиқийлик билан тенглаштирилади. Бу ерда ҳам ҳақиқий
билимнинг мезонлари, асослари ва далилларини аниқлаш, билиш тилини
такомиллаштириш муаммолари биринчи ўринга чиқади. Б.С.Грязнов
фикрига кўра, илмий билимнинг оқилона тизими, биринчидан, гомоген,
иккинчидан, берк бўлиши ва ниҳоят, учинчидан, сабабий боғланган
тузилишга эга бўлиши лозим.
Оқилоналик фаолиятни ташкил этишнинг субъектга хос бўлган универсал
воситаси сифатида ҳам тушунилади. М.Вебер фикрига кўра, оқилоналик –
кўзланган мақсадга эришиш воситаларининг аниқ мўлжали. Л.Витгенштейн
таъбири билан айтганда, шароитга энг яхши мослашганлик. С.Тулмин
фикрича – фаолият қоидаларининг тадрижийлиги. Канадалик файласуф
У.Дрей инсоннинг эътиқодлари, мотивлари ва қилмишлари ўртасида алоқа
ўрнатишга ҳаракат қилувчи ҳар қандай тушунтиришни оқилона деб атайди.
А.Никифоров оқилоналик уч хил: «ақл-идрок қонунлари»га мувофиқлик
сифатида, «мақсадга мувофиқлик» сифатида ва фаннинг мақсади сифатида
қаралиши мумкинлигига эътиборни қаратади. Биринчи ҳолда оқилоналик
тушунчасининг ўзагини мантиқ қонунлари ташкил этади. Методологлар
оқилоналик ҳақида сўз юритар эканлар, аввало илмий ёки мантиқий-
методологик оқилоналикни назарда тутадилар. Бироқ оқилоналик қоидалар
мажмуи билан боғланса, фаншуносликка доир тарихий таҳлил у ёки бу
методологик қоида бузилган, олим эса бунда илмий натижаларга эришмаган
кўп сонли зиддиятлар ҳақида «шивирлай» бошлайди. Шундай қилиб,
оқилоналикнинг ягона универсал тушунчасини топиш мумкин эмас. Бу ғояни
методологлар ҳам қайд этадилар. Улар оқилоналикнинг ҳар хил моделлари,
бинобарин, методологиянинг ҳам ҳар хил моделлари мавжудлигини
таъкидлайдилар. Булар:
1) индуктивистик модель (Карнап, Хессе);
2) дедуктивистик модель (Гемпель, Поппер);
3) эволюционистик модель;
4) тўрсимон модель (Лаудан);
5) реалистик модель (Ньютон-Смит).
Бунга парадигмал моделни ҳам, танқидий рационализм тамойилини қабул
қилишга асосланган моделни ҳам, илмий тадқиқот дастурига асосланувчи
моделни ҳам, фанни тематик таҳлил қилиш моделини ҳам қўшимча қилиш
мумкин. Бу моделларнинг барчаси ўзларининг у ёки бу вакиллари фаннинг
ҳақиқий
тарихини
қабул
қилинган
алгоритмга
мувофиқ
оқилона
реконструкция қилиб, шу йўл билан фан ривожланишининг ягона
йўналишини олишларини назарда тутади.
Илмий оқилоналикнинг ноклассик ва
постноклассик қиёфаси.
Ноклассик илмий оқилоналик объектнинг табиати билан уни тадқиқ қилиш
воситалари ва усулларининг ўзаро нисбатини эътиборга олади. Барча
таъсирларни, билишга кўмаклашувчи омиллар ва воситаларни истисно этиш
эмас, балки уларнинг роли ва таъсирини аниқлаш ҳақиқатнинг тагига
етишнинг муҳим шартига айланади.
Оқилона онгнинг барча шаклларига борлиққа мумкин қадар кўпроқ
эътибор бериш хос. Агар дунёнинг классик манзараси нуқтаи назаридан
оқилоналикнинг
предметлилиги
деганда
авваламбор
объектнинг
предметлилиги тушунилса, ноклассик оқилоналикнинг предметлилиги
деганда инсоннинг ўзи фаолият кўрсатаётган борлиққа нисбатан пластик,
жўшқин
муносабати
тушунилади.
Биринчи
ҳолда
биз
борлиқнинг
предметлилигига, иккинчи ҳолда эса – шаклланишнинг предметлилигига дуч
келамиз. Вазифа – уларни бирлаштириш.
Оқилоналикнинг
постноклассик
қиёфасида,
оқилоналик
нафақат
мантиқий-методологик стандартларни, балки инсоннинг оқилона, изчил
ҳаракатлари ва хулқ-атворини таҳлилдан ўтказишни ҳам ўз ичига олади.
Фанда
юзага
келган
плюрализм
ғояси
оқилоналикни
алоҳида
парадигмаларнинг
технологияларига
сингдириб
юборади.
П.Гайденко
таъбири билан айтганда, бир тафаккур ўрнида оқилоналикнинг кўплаб
турлари вужудга келади. Бир қанча муаллифларнинг фикрига кўра,
оқилоналик ривожланишининг постноклассик босқичи билим нафақат билиш
воситалари, балки фаолиятнинг қадрият ва мақсадлари билан ҳам ўзаро
нисбатлашганлиги билан тавсифланади.
Оқилоналикнинг янги постноклассик типи янги тушунчалар: чизиқсизлик,
қайтмаслик, номувозийлик, тартибсизлик ва бошқа тушунчалардан фаол
фойдаланади. Бу методологик мўлжалларни асрнинг янги императивлари деб
номлаш ҳам мумкин.
6.2.Янги оқилоналикнинг чексизлиги.
монологизмдан воз кечилиши ва полифундаментализм, инверсиялилик,
тизимларнинг очиқлиги, уларни тавсифлашнинг тармоқли графигини
тасдиқловчи
кўп
сонли
рақобатдош
ёндашувларнинг
тан олиниши
редукционизм, элементаризм, чизиқлилик тамойилларининг инкор этилиши
билан бир вақтда юз беради. Буларнинг барчаси ҳозирги илмий
оқилоналикни
чексиз
ва
сертармоқ
қилиб
қўяди.
«Оқилоналик»
тушунчасининг янги, кенгайтирилган ҳажмига интуиция, ноаниқлик,
эвристика ҳамда классик рационализм учун анъанавий бўлмаган бошқа
прагматик
хусусиятлар,
масалан,
фойда,
қулайлик,
самарадорлик
киритилган. Янги оқилоналикда объект соҳаси унга «сунъий интеллект»,
«виртуал воқелик», «киборг-муносабатлар» сингари тизимлар киритилиши
ҳисобига кенгаяди. Объект соҳасининг тубдан кенгайиши унинг тубдан
«инсонийлашуви»
билан
мувозий
тарзда
кечади.
Инсон
дунёнинг
манзарасига унинг фаол иштирокчиси сифатидагина эмас, балки тизим ҳосил
қилувчи тамойил сифатида ҳам киради. Бу инсоннинг тафаккури объектнинг
предметли мазмуни билан қўшилиб кетишини билдиради. Шунинг учун ҳам
постноклассик оқилоналик – субъективлик ва объективликнинг бирлиги
демак. У ижтимоий-маданий мазмун ҳам касб этади. Субъект ва объект
тушунчалари элементлари фақат бир-бири ва бутун тизим билан боғлиқликда
маънога эга бўладиган тизимни ҳосил қилади. Мазкур тизимда қадимият
давридаёқ илгари сурилган инсон ва дунёнинг маънавий бирлиги ғоясини
кўриш мумкин.
Ҳозирги замон олими ўз олдига қўйган мақсадларидан қатъий назар
олинган натижаларни қайд этиш ва таҳлил қилишга, шу жумладан бу
натижалар дастлабки мақсадга қараганда бойроқ бўлиши мумкинлигига ҳам
тайёр туриши лозим.
Борлиқнинг ҳозирги қиёфаси фан парадигмасида юз берган ўзгаришларни
тасдиқлайди, оламни кўришнинг янгича усулини белгилайди ва дунёнинг
ҳозирги постноклассик манзарасининг муҳим элементи ҳисобланади.
«Очиқ» ва «ёпиқ» оқилоналик. Оқилоналик ғояси рефлекссиз назорат ва
объективлаштирувчи
моделлаштириш
тарзида
«ёпиқ
оқилоналик»
режимида шаклланган изчил мўлжаллар асосида айниқса кўп рўёбга
чиқарилади. Шунинг учун ҳам баъзан оқилоналик муваффақиятли мақсадга
мувофиқ ёки изчил фаолият билан боғлиқ деб кўрсатилади. Тадқиқотчилар
«ёпиқ» оқилоналикка танқидий ёндашадилар. Алоҳида парадигмаларнинг
«ёпиқ»
оқилоналик
режимида
фаолият
кўрсатувчи
асосларни
мутлақлаштириш ва догмалаштириш ҳозирги онгда оқилоналик ғоясини
унинг
маънавий
мезонларидан,
инсон
ва
дунё
муносабатларини
уйғунлаштириш билан боғлиқ истиқболлардан маҳрум этади.
Аммо «ёпиқ» оқилоналикда оқилона бўлган нарсалар «очиқ» оқилоналикда
ўзининг
бу
хусусиятини
йўқотади.
Масалан,
ишлаб
чиқариш
муаммоларининг ечимлари экологик муаммолар нуқтаи назаридан доим ҳам
оқилона бўлавермайди. Ёки фан нуқтаи назаридан оқилона бўлмаган фаолият
бошқа нуқтаи назардан, масалан, илмий даража олиш нуқтаи назаридан
оқилона бўлиши мумкин.
Очиқ оқилоналикнинг эвристик ғояси фаннинг тадрижий ривожланишини,
таҳлил аппарати, ҳақиқатни излаш жараёнини тушунтириш ва асослаш
усуллари муттасил такомиллашиб борганлигини акс эттиради. Шу билан
бирга, ҳозирги фанлар дунёнинг илмий манзарасини яратишда жиддий
ютуқларга эришганига қарамай, учинчи мингйиллик бўсағасида фан
гравитация, ҳаётнинг вужудга келиши, онгнинг пайдо бўлишини мувофиқ
тарзда тушунтиришга, майдон ягона назариясини яратишга ва бугунги кунда
сохта деб қаралмаётган парапсихологик ёки биоэнергетик-ахборот ўзаро
таъсирларини қониқарли тарзда асослашга муваффақ бўлмади, деган овозлар
